WOS Wiedza o społeczeństwie - Sklep WSiP

SZKOŁY
PONADGIMNAZJALNE
zakres podstawowy
Po prostu
WOS
WO
w ćwic S
zen
on iach
Wiedza o społeczeństwie
line
O erta
sklepf.w
:
sip.pl
Podręcznik
ęcznik
Autorzy: Marek Grondas, Janusz Żmijski
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do
wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania wiedzy o społeczeństwie, na podstawie
opinii rzeczoznawców: dr. Karola Łopateckiego, dr. Romana Smolskiego, dr Gabrieli Olszowskiej.
Zakres kształcenia: podstawowy.
Etap edukacyjny: IV.
Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne.
Rok dopuszczenia: 2012.
________________________________________________________________________________________________
Numer ewidencyjny w wykazie wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 531/2012
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.
Warszawa 2013
Wydanie I
ISBN 978-83-02-13351-0
Rysunki: Anna Pyrzyńska-Piłat
Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Elżbieta Zarzycka
Opracowanie kartograficzne: Adrian Bergiel
Redakcja językowa: Anna Kapuścińska, Mirella Hess-Remuszko
Redakcja techniczna: Jolanta Dąbrowska
Projekt okładki: Paweł Rafa
Projekt graficzny: Katarzyna Trzeszczkowska, Artur Hanc
Strony działowe i infografiki: Joanna Plakiewicz
Fotoedycja: Natalia Marszałek, Ignacy Składowski
Skład i łamanie: Rafał Wójtowicz
Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe
Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego
programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS
wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach
i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania
z Google Play).
Pomoc techniczna: [email protected]
Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem
dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96
Tel.: 22 576 25 00
Infolinia: 801 220 555
www.wsip.pl
Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują.
Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Więcej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Książki
SPIS TREŚCI
3
I . M Ł O DY O BY WA T E L W U R Z Ę D Z I E
1
2
3
4
Obywatelstwo polskie i unijne. Udział w wyborach
Załatwianie spraw w urzędach – dowód osobisty, paszport, prawo jazdy, rejestrowanie pojazdu
Prawo do informacji publicznej i jego realizacja
Kiedy nie zgadzasz się z decyzją urzędu
Lekcja podsumowująca: Młody obywatel w urzędzie
8
16
22
30
40
I I . P R AW O I S Ą DY
5
6
7
8
9
10
Normy prawne i inne normy postępowania
Prawo. Podstawowe zasady prawa. Zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów
Gałęzie prawa. Kodeksy
Źródła prawa. Budowa normy prawnej. Wyszukiwanie i interpretowanie aktów prawnych
Proces karny
Proces cywilny. Mediacje sądowe
Lekcja podsumowująca: Prawo i sądy
44
52
60
68
78
86
96
III. BEZPIECZEŃSTWO
11 Zadania prokuratury i policji. Uprawnienia policjantów i innych służb porządkowych
12 Przestępczość. Zasady unikania zagrożeń i bezpiecznego zachowania się w sytuacji zagrożenia
13 Odpowiedzialność nieletnich za popełnienie przestępstwa. Przepisy dotyczące dostępności
alkoholu, papierosów oraz narkotyków
Lekcja podsumowująca: Bezpieczeństwo
100
110
118
128
I V. P R AWA C Z Ł O W I E K A
14
15
16
17
18
19
Czym są prawa człowieka?
Historia praw człowieka
Katalog praw i wolności człowieka
Najważniejsze dokumenty praw człowieka
Prawa i wolności człowieka w Konstytucji RP
Prawa dziecka
Lekcja podsumowująca: Prawa człowieka
132
138
146
152
158
162
168
V. O C H R O N A P R AW I W O L N O Ś C I C Z Ł O W I E K A
20
21
22
23
Ochrona praw i wolności człowieka w Polsce
Konstytucyjni rzecznicy praw człowieka
Międzynarodowa ochrona praw człowieka
Gdzie i dlaczego prawa człowieka są wciąż naruszane?
Lekcja podsumowująca: Ochrona praw i wolności człowieka
172
180
186
196
204
VI. UCZĘ SIĘ, PR ACUJĘ, PODRÓŻUJĘ
24 Prawa i obowiązki ucznia
25 Młodzi Polacy podróżują oraz uczą się w kraju i za granicą
26 Młodzi ludzie pracują w Polsce i krajach UE
Lekcja podsumowująca: Uczę się, pracuję, podróżuję
208
216
228
238
4
Jak korzystać z podręcznika
PODRĘCZNIK SKŁADA SIĘ z sześciu dużych bloków tematycznych – działów. Każdy z działów
podzielony jest na rozdziały odpowiadające jednostce lekcyjnej. Rozdział zawiera: tytuł i numer
lekcji, wprowadzenie, tekst autorski, tekst źródłowy, słowniczek (wyjaśnienie trudniejszych
pojęć), ciekawostki (Czy wiesz, że...), treści poszerzające ważniejsze zagadnienia (Dowiedz się
więcej), treści nawiązujące do wiedzy z gimnazjum (To już wiesz), ilustracje z podpisami
i poleceniami, schematy, diagramy, mapy, infografiki przybliżające wybrane zagadnienia,
blok zestawiający najważniejsze treści (Zapamiętaj), zadania oraz literaturę dla ucznia (Sięgnij
do źródła).
Ilustracja z podpisem
i poleceniem
Tytuł i numer
lekcji
Wypowiedzi
sławnych ludzi
Wyjaśnienie
trudniejszych pojęć
Wprowadzenie
do tematu
Ważne
w tym akapicie
Odesłanie do elektronicznego
zeszytu ćwiczeń
5
Infografika przybliżająca
wybrane zagadnienia
Tekst autorski
Zestawienie
najważniejszych
treści
Zadania
Treści nawiązujące
do wiedzy
z gimnazjum
Treści poszerzające
ważniejsze zagadnienia
Literatura
dla ucznia
Tekst źródłowy
Ciekawostka
i
ni
U
t o iej
ta sk
ak pej
Tr uro
E
w urzędzie
P
BI
ie
en ej
el n
zi icz
y
ud bl
jn
o u
cy
k ip
ra
se cj
io ma d nist
wn for
są mi
in
ad
yj
ny
w
kó
os
a
a
ni
ni
ni
i w
ła
ci
wa
oś
rg
po go
wo
e
a
n
d
o
stę jn
o
yj
sk
tw
po cy
ie
nc
ie
ic
n
ks tra
da ta
an
zn
d
de is
da
sa ns
n
ła
ec
ła
Ko dmi
za wui
rz
sk
sk
a
d
ty
ne
yn
cz
bi
ne
er
e
tu
we
ie
rn
en o
ta
do
ck
m ieg
zą
en
en
r
rla sk
o
m
yd
Pa pej
m
rla
ez
sa
do uro
pr
pa
E
is
c
)
y
)
a
ra
ki
d
ob
go
st
dz
az stw
os y)
ó
j
j e d we
t
d min
o aro o)
re rzą to
o r ew
j
t
g
d (u wia
wó d g
aw d s we
z p wo
s
d
do rzą
pr rzą iato
w ó d u po
p a rzą
(u
(u ow
d o j a z t wa
(u
p
p o taros
s
wybory
formy
uzyskiwania
informacji
publicznej
Załatwianie
spraw
w urzędach
Młody obywatel
wyrabianie
kontakty
dokumentów z urzędami
Udział
w
wyborach
prawo
wyborcze
Prawo
do publicznej
informacji
Obywatelstwo
Ustawa
o informacji
publicznej
obywatelstwo
unijne
a
e el
ni at
na y w
uz ob
za
o
ne w
ój elst
dw at
po y w
ob
wa
st
ta el
ra at
ut y w
ob
i
w
kr
o
aw
pr
i
em
zi
o
aw
pr
RP
ja
uc
tyt
ns
Ko
ja
ac
liz
ra
tu
na
ja
ac
tri
pa
re
obywatelstwo
polskie
I
Młody
obywatel
w urzędzie
8
1
Obywatelstwo
polskie i unijne.
Udział w wyborach
Obywatel państwa
polskiego jest również
obywatelem Unii
Europejskiej. Znaczy to,
że podlega prawu obu
tych wspólnot, a zarazem
jest przez to prawo
chroniony. Przysługują
mu uprawnienia oraz
ciążą na nim obowiązki
określone w Konstytucji RP
i innych państwowych
aktach prawnych
oraz w Traktacie
o Unii Europejskiej
i rozporządzeniach UE.
Sprawdź w Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej
(rozdz. II), jakie uprawnienia
i świadczenia przysługują
ci z tytułu posiadania
obywatelstwa polskiego.
OBYWATELSTWO
– przynależność
państwowa jednostki,
która jako obywatel
danego państwa
jest z nim związana
określonymi prawami
i obowiązkami.
OBYWATEL, OBYWATELSTWO
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej szeroko opisano, w których obszarach mają być chronione interesy każdego obywatela i jakie uprawnienia
mu przysługują. Kilkadziesiąt artykułów określa prawa odnoszące się do
różnych dziedzin życia. Są to: prawa i wolności osobiste, prawa polityczne,
społeczne, ekonomiczne i kulturalne. Wiele z nich znasz już z lekcji wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum. Natomiast obowiązków obywatelskich
jest niewiele. Zapisano je w pięciu zaledwie artykułach ustawy zasadniczej
(art. 82–86). Są to:
wierność Rzeczypospolitej Polskiej;
przestrzeganie obowiązującego prawa;
ponoszenie świadczeń i ciężarów na rzecz państwa, w tym płacenie podatków;
obrona ojczyzny;
dbałość o środowisko naturalne.
NABYWANIE OBYWATELSTWA PRZEZ URODZENIE
Podstawowym, tzw. pierwotnym, sposobem nabywania obywatelstwa jest
urodzenie. Stosuje się tutaj dwie odmienne zasady: prawo krwi i prawo ziemi.
dział I | młody obywatel w urzędzie
1. OBYWATELSTWO POLSKIE I UNIJNE. UDZIAŁ W WYBOR ACH
9
D OW I E D Z S I Ę W I Ę C E J
Tradycja prawa krwi i prawa ziemi wywodzi się z wieku XIX i wiąże z polityką demograficzną prowadzoną
przez poszczególne państwa wobec występującego wówczas zjawiska masowych migracji. Państwa,
z których wielu obywateli wyjeżdżało do innych krajów (np. Niemcy, Hiszpania, Austria, Włochy), dążyły
do podtrzymywania więzi z emigrantami i ich potomkami poprzez stosowanie prawa krwi. Natomiast prawo
ziemi przyjęto w państwach, którym zależało na przyciągnięciu jak największej liczby obywateli z innych
krajów (np. USA, państwa Ameryki Południowej). Współcześnie występuje często system mieszany, np.
prawo krwi jako zasada podstawowa nabywania obywatelstwa w połączeniu z prawem ziemi jako zasadą
dodatkową dla niektórych przypadków, bądź też odwrotnie.
Prawo krwi polega na tym, że dziecko staje się obywatelem tego
państwa, którego obywatelami są jego rodzice lub jedno z nich, bez
względu na to, gdzie przyszło na świat. Natomiast prawo ziemi
określa, że o obywatelstwie dziecka decyduje miejsce urodzenia.
Oznacza to, że dziecko – niezależnie od obywatelstwa rodziców –
nabywa obywatelstwo tego państwa, na którego terytorium się urodziło, przy czym za terytorium państwa uznaje się również pokład
statku lub samolotu należących do tego państwa.
W Polsce obowiązuje zasada prawa krwi, która została wyrażona
w art. 34 Konstytucji RP:
Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa
ustawa.
Postanowienia Konstytucji RP rozwija Ustawa z dnia 2 kwietnia
2009 r. o obywatelstwie polskim, zgodnie z którą obywatelstwo może
także uzyskać małoletni, gdy:
Art. 14 1) co najmniej jedno z rodziców jest obywatelem polskim;
2) urodził się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani,
nie posiadają żadnego obywatelstwa lub ich obywatelstwo jest nieokreślone.
Art. 15 Małoletni nabywa obywatelstwo polskie, gdy został znaleziony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani.
Art. 16 Małoletni cudzoziemiec, przysposobiony przez osobę lub osoby posiadające
obywatelstwo polskie, nabywa obywatelstwo polskie, jeżeli przysposobienie pełne
nastąpiło przed ukończeniem przez niego 16 lat. W tym przypadku przyjmuje się, że
małoletni cudzoziemiec nabył obywatelstwo polskie z dniem urodzenia.
NATURALIZACJA
Oprócz nabywania obywatelstwa przez urodzenie istnieją też inne sposoby
uzyskania przynależności państwowej – tzw. wtórne. W Polsce jest to możliwe przez naturalizację i repatriację.
Na podstawie poprzednio obowiązującej Ustawy o obywatelstwie z 1962 r.
(z późniejszymi zmianami) naturalizacja mogła w Polsce nastąpić przez
nadanie obywatelstwa polskiego przez Prezydenta RP. Cudzoziemiec musiał przy tym spełnić liczne warunki, a ostateczna decyzja pozostawała do
swobodnego uznania głowy państwa.
Urodzenie dziecka
należy zgłosić w ciągu
14 dni od daty porodu
w najbliższym urzędzie
stanu cywilnego, gdzie
rejestruje się narodziny
dziecka i sporządza akt
urodzenia.
Dowiedz się od rodziców
albo poszukaj w internecie,
jakie informacje zawiera akt
urodzenia.
MAŁOLETNI
– osoba, która nie
ukończyła lat 18 i nie
zawarła małżeństwa
(przez co małoletni
uzyskuje pełnoletność).
10
Naturalizowany w Polsce piłkarz pochodzenia brazylijskiego Roger Guerreiro. W porównaniu
z innymi państwami europejskimi w Polsce żyje niewielka liczba mieszkańców obcego pochodzenia
(1,8% ludności Polski, najmniej wśród krajów Unii Europejskiej). Na razie dyskusje w sprawie
nadawania cudzoziemcom polskiego obywatelstwa dotyczą u nas jedynie stosunku do naturalizacji
sportowców obcego pochodzenia, przeprowadzanej (często pośpiesznie) w celu umożliwienia
im reprezentowania barw naszego kraju. Przeciwnicy takich praktyk podkreślają, że kwestia
obywatelstwa polskiego podlega tu swoistej dewaluacji (obniżeniu wartości), bo przecież wszyscy
wiedzą, że związki większości tych sportowców z Polską są raczej pozorne.
NATURALIZACJA
– nadanie cudzoziemcowi
na jego prośbę
obywatelstwa państwa,
w którym osiedlił się
na stałe. Dodatkowymi
warunkami uzyskania
obywatelstwa przez
naturalizację mogą być:
legalne przebywanie
na terenie kraju przez
określony czas oraz
znajomość jego języka,
kultury, historii.
REPATRIACJA
– powrót do ojczyzny
osób, które z różnych
przyczyn znalazły się
poza jej granicami.
Repatriantami są np.
osoby przesiedlone
z terenów, które znalazły
się w granicach innego
państwa, lub osoby
wracające
z przymusowego
zesłania albo ich
potomkowie.
Nowa ustawa z 2009 r., utrzymując te prerogatywy Prezydenta RP, wprowadza możliwość uznania za obywatela polskiego przez wojewodę. Uznany
za obywatela polskiego może zostać cudzoziemiec, który ma udokumentowaną znajomość języka polskiego, przebywa legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej od 10 lat, posiada stabilne i regularne
źródło dochodu oraz tytuł prawny do zajmowania lokalu mieszkalnego.
W pewnych sytuacjach wymagany przez ustawę okres legalnego pobytu cudzoziemca w Polsce może być krótszy. O uznanie za obywatela polskiego
mogą ubiegać się cudzoziemcy przebywający w naszym kraju nawet tylko
2 lata, jeśli spełniają warunki takie, jak:
pozostają co najmniej od 3 lat w związku małżeńskim zawartym z obywatelem polskim;
nie mają żadnego obywatelstwa;
uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, czyli prawo do pobytu na terenie naszego państwa z powodu udokumentowanej obawy
przed prześladowaniami w swoim kraju ojczystym.
Posiadacze tzw. Karty Polaka, czyli osoby, które uzyskały dokument potwierdzający przynależność do narodu polskiego ze względu na polskie pochodzenie ich przodków, mogą ubiegać się o uznanie za obywatela polskiego już po roku pobytu w naszym kraju.
Wojewoda może odmówić uznania kogoś za obywatela polskiego, jeśli stanowi on zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo bezpieczeństwa i porządku publicznego. Odmowną decyzję wojewody można
zaskarżyć do sądu administracyjnego.
Nowa ustawa przewiduje też możliwość przywrócenia obywatelstwa polskiego, co może mieć ogromne znaczenie dla osób, które w okresie PRL utraciły
obywatelstwo polskie z przyczyn politycznych i chcą dzisiaj je odzyskać.
Nadanie obywatelstwa polskiego rodzicom lub uznanie ich za obywateli
polskich obejmuje także dzieci pozostające pod ich władzą rodzicielską,
jednakże małoletni po ukończeniu 16 roku życia ma w takiej sytuacji prawo
decydować, jakie obywatelstwo wybiera.
REPATRIACJA
Potomkowie Polaków przesiedlonych w XIX i XX w. na Wschód często pragną powrócić na stałe do Polski. Z myślą o nich Sejm RP uchwalił Ustawę
o repatriacji obowiązującą od 1 stycznia 2001 r. Ustawa określa zasady nabycia obywatelstwa polskiego w drodze repatriacji, prawa repatrianta, a także
zasady i tryb udzielania pomocy repatriantom oraz ich rodzinom. Zgodnie
dział I | młody obywatel w urzędzie
11
1. OBYWATELSTWO POLSKIE I UNIJNE. UDZIAŁ W WYBOR ACH
z nią uznaje się polskie pochodzenie
osoby, której co najmniej jedno z rodziców lub dziadków (albo dwoje pradziadków) było Polakami i która zachowała kontakt z językiem, zwyczajami
i tradycjami polskimi. Repatriant powinien przedstawić dowód potwierdzający posiadanie warunków do osiedlenia się w Polsce (mieszkanie, źródło
utrzymania, możliwości pracy), np. zaproszenie wystosowane przez gminę
lub przez osobę fizyczną, jeśli ta jest
z repatriantem blisko spokrewniona.
PODWÓJNE OBYWATELSTWO
Niektórzy obywatele Polski z różnych powodów posiadają również obywatelstwo innych państw. Prawo polskie tego nie zabrania, ale w takich przypadkach stosuje zasadę wyłączności obywatelstwa polskiego. Oznacza to, że władze polskie traktują taką osobę wyłącznie jako obywatela polskiego – nie
może ona domagać się takiego traktowania, jakby była cudzoziemcem.
UTRATA OBYWATELSTWA
W niektórych państwach obowiązują rozmaite przepisy dotyczące utraty
obywatelstwa, np. z powodu zdrady państwa, ucieczki za granicę przed odbywaniem służby wojskowej itp. Takie przepisy obowiązywały też w naszym państwie w okresie PRL. Aktualnie obowiązująca Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej jednoznacznie określa, że państwo samo nie może
odebrać nikomu obywatelstwa. Jedynym sposobem utraty polskiego obywatelstwa jest zrzeczenie się go przez jednostkę.
Repatrianci
z Kazachstanu z kluczami
do własnego domu, który
otrzymali dzięki pomocy
gminy w osiedlu Borek
we wsi Turka koło Lublina,
1999 r.
Co sądzisz o specjalnych
ułatwieniach, oferowanych
repatriantom przy
uzyskaniu obywatelstwa?
Jakie idee i wartości
przyświecają w naszym
kraju szczególnej opiece
nad repatriantami?
OBYWATELSTWO UNII EUROPEJSKIEJ
Obywatelstwo Unii lub obywatelstwo europejskie zostało wprowadzone
przez Traktat o Unii Europejskiej (Maastricht, 1992). Obywatelem Unii
Europejskiej jest każdy obywatel państwa członkowskiego. Obywatelstwo
Unii nie zastępuje obywaU
ttelstwa krajowyego, lecz je
uzupełnia. Obywatelstwa
UE nie można się zrzec
samoistnie. Zrzeczenie
się obywatelstwa krajowego lub jego odebranie
według krajowych uregulowań pozbawia równocześnie obywatelstwa
UE.
Gmach Parlamentu
Europejskiego
w Strasburgu.
Czy obywatelstwo unijne
zmniejsza znaczenie
obywatelstwa państwowego?