PUiN (10): Upadłość konsumencka

Prawo upadłościowe i naprawcze
Dr Anna Rachwał
2014/2015
Postępowanie upadłościowe
wobec osób fizycznych nieprowadzących
działalności gospodarczej
1. Przesłanki ogłoszenia upadłości konsumenckiej
(i) zakres zastosowania
(ii) przesłanki ogłoszenia upadłości (koszty
postępowania)
(iii) przeszkody dla wszczęcia postępowania
2. Przebieg właściwego postępowania upadłościowego
3. Plan spłaty wierzycieli
(i) treść
(ii) wykonywanie
(iii) zmiana
4. Umorzenie zobowiązań
5. Zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych
6. Układ konsumencki
Uzasadnienie dla upadłości
konsumenckiej
• argumenty za:
- zwalczanie wykluczenia społecznego wynikającego z wpadnięcia
w tzw. „pułapkę zadłużenia”
- względy fiskalne – powrót dłużników do formalnego obrotu
gospodarczego
- względy pragmatyczne – wierzytelności w stosunku do
niewypłacalnego dłużnika są i tak niemożliwe do ściągnięcia
- zachęta do odpowiedzialnego pożyczania
• argumenty przeciwko:
- pacta sunt servanda
- moral hazard
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Ustawa z 2008 r. i potrzeba zmian
• ustawa z 5.12.2008 r. (weszła w życie 31.3.2009 r.) wprowadziła
pierwszy raz upadłość konsumencką w prawie polskim
• restrykcyjne kryteria dostępu do oddłużenia
- wyjątkowe i niezależne od dłużnika okoliczności,
- konieczność pokrycia kosztów postępowania (stosowanie art. 13
i 361 PUiN),
- rygorystyczne przesłanki obligatoryjnej odmowy oddłużenia.
• od 2009 r. do chwili obecnej jedynie ok. 80 wszczętych
postępowań (dla porównania w Niemczech ok. 100 tys.
upadłości konsumenckich rocznie)
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Zakres zastosowania
• art. 4911 PUiN - osoby fizyczne, które nie mają tzw. ogólnej
zdolności upadłościowej
• zasada: osoby fizyczne nie będące przedsiębiorcami wg definicji
z k.c. ani wspólnikami osobowych spółek handlowych
odpowiadającymi za zobowiązania spółki (zob. art. 5 PUiN.)
• byli przedsiębiorcy – rok po wykreśleniu z CEIDG (zob. art. 8 PUiN)
• faktyczni przedsiębiorcy niewpisani do CEIDG (zob. art. 9 PUiN)
• przypadek zawieszenia działalności gospodarczej – wątpliwy, ale
raczej brak konsumenckiej zdolności upadłościowej
• rolnicy – jeżeli nie prowadzą innej działalności gospodarczej ani
zawodowej (zob. art. 6 pkt 5 PUiN)
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Struktura postępowania
•
•
•
•
Wniosek o ogłoszenie upadłości
Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości
Postanowienie o ogłoszeniu upadłości
Właściwe postępowanie upadłościowe obejmujące
likwidację majątku dłużnika
• Ustalenie planu spłaty wierzycieli
• Wykonywanie planu spłaty
• Postanowienie o umorzeniu zobowiązań
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Przesłanki ogłoszenia upadłości
• Niewypłacalność w rozumieniu art. 11 ust. 1 PUiN, tj.
niewykonywanie wymagalnych zobowiązań pieniężnych
– Możliwe jednak także, jeżeli dłużnik ma tylko jednego wierzyciela
• Tzw. „moralność płatnicza” dłużnika – oddalenie wniosku
o ogłoszenie upadłości, jeżeli dłużnik doprowadził do
niewypłacalności albo istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub
wskutek rażącego niedbalstwa (art. 4914 ust. 1 PUiN)
• nie stosuje się przesłanki negatywnej z art. 13 PUiN
• Legitymacja do złożenia wniosku przysługuje tylko dłużnikowi
(art. 4912 ust. 3 PUiN)
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Koszty postępowania
Pokrywane co do zasady z majątku upadłego, ale:
• wyłączenie stosowania art. 13 i 361 PUiN (art. 4912 ust. 1 PUiN) 
dłużnik nie musi mieć majątku wystarczającego na koszty
postępowania;
• tymczasowe pokrywanie kosztów przez Skarb Państwa w razie
niewystarczającego majątku albo braku płynnych funduszów
(art. 4917 PUiN);
• Skarb Państwa odzyskuje koszty z masy upadłości (art. 4917 ust. 4
PUiN), a w następnej kolejności od upadłego na etapie
wykonywania planu spłaty wierzycieli (art. 49115 ust. 3 PUiN)
• w razie niemożności pokrycia kosztów przez upadłego, sąd obciąża
Skarb Państwa tymczasowo pokrytymi kosztami (art. 49116 ust. 2,
art. 49119 ust. 2 PUiN)
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Koszty postępowania
• Koszty postępowania mają być z założenia niskie:
- wynagrodzenie syndyka co do zasady w granicach ¼ do 2x
przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze
przedsiębiorstw (ok. 975 – 7800 zł) (art. 4919 PUiN), przy czym
w prostych sprawach należy się spodziewać wynagrodzeń
w okolicach najniższej stawki;
- ustawa eliminuje koszty obwieszczeń i ogłoszeń – rezygnacja
z ogłoszeń w gazetach, obwieszczenia w MSiG bez opłat
(art. 4916 PUiN)
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Przeszkody dla wszczęcia postępowania
(art. 4914 PUiN)
• W okresie 10 lat przed zgłoszeniem wniosku:
- wcześniejsza upadłość konsumencka umorzona z powodu uchybień
dłużnika,
- uchylenie planu spłaty z powodu uchybień dłużnika,
- dłużnik – były przedsiębiorca nie zgłosił w terminie wniosku o upadłość,
- prawomocne uznanie czynności dłużnika za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli
-
-
zakaz powtórnego oddłużenia w ciągu 10 lat, istotnie złagodzony: tylko
zaostrzenie przesłanek dopuszczenia do upadłości – przeprowadzenie
postępowania wyklucza nie tylko rażące niedbalstwo, ale także zwykłe
podanie nieprawdziwych lub niezupełnych informacji we wniosku, ale
niezgodność musi być istotna
„Wentyl bezpieczeństwa” – klauzula generalna względów słuszności lub
względów humanitarnych (ust. 3 i ust. 4)
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Właściwe postępowanie upadłościowe
• co do zasady prowadzone według przepisów o upadłości likwidacyjnej
(art. 4912 ust. 1 PUiN). Wyjątek: „układ konsumencki” (zob. niżej)
• zgłaszanie wierzytelności i ustalanie listy wierzytelności na zasadach
ogólnych
• objęcie zarządu nad majątkiem upadłego (masą upadłości) przez syndyka.
Wyłączenie z masy składników majątkowych niepodlegających egzekucji
(art. 63 PUiN)
• likwidacja masy i zaspokojenie wierzycieli.
UWAGA: co do zasady oddłużenie możliwe jest po pełnej likwidacji majątku
upadłego (w tym należącego do niego lokalu mieszkalnego  zob. niżej).
Jedyną możliwością pozostawienia upadłemu majątku w większym
zakresie niż mienie wyłączone spod egzekucji będzie tzw. „układ
konsumencki”, którego zawarcie będzie wymagało zgody większości
wierzycieli
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Plan spłaty wierzycieli
•
•
ustalany przez sąd po wykonaniu planu ostatecznego podziału (=zakończeniu
likwidacji masy) albo, w razie braku majątku, po ustaleniu listy wierzytelności
i po wysłuchaniu stron (art. 49114 ust. 1 PUiN).
ustalany na czas nie dłuższy niż 36 miesięcy („okres próby”, „okres dobrego
zachowania”)
•
•
obejmuje (art. 49115 PUiN):
zobowiązania sprzed ogłoszenia upadłości, niezaspokojone w toku postępowania,
zobowiązania powstałe po ogłoszeniu upadłości (w 100%)
tymczasowo pokryte przez Skarb Państwa koszty postępowania (w 100%)
kryteria ustalenia planu spłaty (art. 49115 ust. 4 PUiN ): możliwości zarobkowe
upadłego, konieczność utrzymania upadłego i osób pozostających na jego
utrzymaniu (w tym potrzeby mieszkaniowe), wysokość niezaspokojonych
zobowiązań i realność ich zaspokojenia w przyszłości
•
Możliwość umorzenia zobowiązań bez planu spłaty: po wykonaniu ostatecznego
planu podziału, jeżeli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje
na niezdolność dokonania jakichkolwiek spłat (art. 49114, art. 49116 PUiN)
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Wykonywanie planu spłaty
• ochrona przed egzekucją wierzytelności powstałych przed
ustaleniem planu spłaty (art. 49115 ust. 6 PUiN)
• zakaz dokonywania czynności prawnych, które mogłyby
pogorszyć zdolność do wykonywania planu spłaty;
w szczególnie uzasadnionych przypadkach dopuszczalne za
zgodą sądu albo możliwe zatwierdzenie przez sąd (art. 49118
ust. 1 i 2 PUiN)
• coroczne sprawozdania (art. 49118 ust. 3 PUiN)
• sankcje za naruszenie obowiązków
– uchylenie planu spłaty i odmowa umorzenia zobowiązań
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Zmiana planu spłaty
• na korzyść dłużnika:
- przedłużenie terminu spłaty o okres do 18 miesięcy (czyli łącznie max.
36 m + 18 m = 4,5 roku);
- uchylenie planu spłaty z umorzeniem zobowiązań: w razie trwałej
niemożności wywiązania się z obowiązków, wynikającej z okoliczności
niezależnych od upadłego.
• na korzyść wierzycieli:
- w razie istotnej poprawy sytuacji majątkowej upadłego wynikającej z innej
przyczyny niż wzrost wynagrodzenia za pracę czy dochodów z osobistej
działalności (mechanizm motywacyjny mający zachęcać do starań
o wzrost dochodów);
- uwzględnienie dodatkowych wierzycieli
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Umorzenie zobowiązań
• postanowienie wydawane po wykonaniu planu spłaty
(art. 49121 ust. 1 PUiN);
• wyłączenia:
- alimenty, renty, kary pieniężne, odszkodowania w związku
z przestępstwem lub wykroczeniem oraz wierzytelności
umyślnie nieujawnione przez upadłego (art. 49121 ust. 2
PUiN);
- zobowiązania powstałe po ustaleniu planu spłaty (art. 49121
ust. 1 a contrario i z art. 49115 ust. 2 PUiN)
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych
• zasada: likwidacja lokalu mieszkalnego/domu jednorodzinnego
w postępowaniu upadłościowym
• upadły ma obowiązek wydania syndykowi swojego majątku, w tym
lokalu mieszkalnego (niezależnie od ewentualnych podstaw do
ochrony przez eksmisją). W razie niedopełnienia tego obowiązku
zachodzi podstawa do umorzenia postępowania (art. 49110 ust. 2
PUiN)
• możliwość wydzielenia dla upadłego z masy kwoty odpowiadającej
czynszowi lokalu mieszkalnego za okres 12-24 miesięcy (art. 49113
PUiN)
• uwzględnienie potrzeb mieszkaniowych upadłego i osób będących na
jego utrzymaniu przy ustalaniu planu spłaty (art. 49115 ust. 4 PUiN)
• co do zasady brak możliwości zachowania własności lokalu
mieszkalnego/domu jednorodzinnego. Wyjątek: „układ konsumencki”
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15
Układ konsumencki (art. 49122 PUiN)
• Możliwość zachowania części majątku (w tym mieszkania)
• konieczna zgoda większości wierzycieli – większość
osobowa 50% oraz kapitałowa 2/3 (zob. art. 285 w zw. z art.
278 PUiN)
• Decyzja o próbie zawarcia układu może być podjęta dopiero
po ogłoszeniu upadłości (brak możliwości wnioskowania
tylko o układ, z wyłączeniem możliwości upadłości
likwidacyjnej)
• kontrola sądu nad układem na etapie jego zatwierdzenia
i wykonywania (możliwość uchylenia) – art. 287-288, art.
302-305 PUiN
• alternatywa: ugoda z wierzycielami
Prawo upadłościowe i naprawcze dr A. Rachwał / dr Marek Porzycki 2014/15