uczniowie - Program Kapitał Ludzki
Transkrypt
uczniowie - Program Kapitał Ludzki
Diagnoza problemów społecznych i monitoring aktywizacji polityki rozwoju zasobów ludzkich w Katowicach UDA-POKL.07.02.01-24-028/09-00 Uniwersytet Śląski w Katowicach, ul. Bankowa 12, 40-007 Katowice, http://www.us.edu.pl DIAGNOZA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH UCZNIÓW SZKÓŁ KATOWICKICH RAPORT Z BADAŃ B5 dr Andrzej Górny dr Agata Zygmunt KATOWICE 2012 CZŁOWIEK NAJWIĘKSZA INWESTYCJA DIAGNOZA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH UCZNIÓW SZKÓŁ KATOWICKICH RAPORT Z BADANIA B5 dla projektu DIAGNOZA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH I MONITORING AKTYWIZACJI POLITYKI ROZWOJU ZASOBÓW LUDZKICH W KATOWICACH UDA-POKL.07.02.01-24-028/09-00 PODDZIAŁANIE 7.2.1 AKTYWIZACJA ZAWODOWA I SPOŁECZNA OSÓB ZAGROŻONYCH WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM PROGRAM OPERACYJNY KAPITAŁ LUDZKI Prawa autorskie do metodologii badań i dzieła przekazujemy do dyspozycji lidera projektu Urzędu Miasta Katowice i zamawiającego Urzędu Marszałkowskiego w Katowicach 2 Spis treści 1. Założenia realizacji badań............................................................................ 4 2. Charakterystyka badanej populacji .............................................................. 7 3. Sprawy ważne w życiu młodych ludzi – systemy wartości młodzieży ....... 19 4. Młodzież a szkoła ...................................................................................... 33 5. Przemoc w otoczeniu i doświadczeniu młodzieży ...................................... 66 6. Młodzież a używki..................................................................................... 82 7. Więzi i relacje rodzinne w opinii młodzieży ............................................ 117 8. Wnioski ................................................................................................... 133 Spis wykresów ............................................................................................... 136 Spis tabel ....................................................................................................... 139 „Diagnoza problemów społecznych i monitoring aktywizacji polityki rozwoju zasobów ludzkich w Katowicach” UDA-POKL.07.02.01-24-028/09-00 3 1. ZAŁOŻENIA REALIZACJI BADAŃ W celu zgromadzenia danych koniecznych do udzielenia odpowiedzi na pytania badawcze oraz do weryfikacji hipotez związanych z diagnozą problemów społecznych młodych mieszkańców Katowic, posłużono się metodą sondażową zakładającą wybór reprezentatywnej próby badawczej. Przyjęto, że badania będą realizowane wśród uczniów klas szóstych szkół podstawowych, oraz pierwszych i drugich klas gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych różnych typów. Założono, że w poszczególnych wybranych gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych badaniami objęta zostanie taka sama liczba klas pierwszych i drugich, co umożliwi dokonanie analiz porównawczych. Podstawowymi jednostkami doboru próby stały się szkoły, które podzielono według poziomów i typów, a następnie dokonano losowania spośród poszczególnych kategorii. Losowanie uwzględniało liczbę uczniów poszczególnych palcówek – szkoły o większej liczbie uczniów miały odpowiednio większe szanse znalezienia się w próbie. W efekcie losowania otrzymano wykaz szkół, w obrębie których realizowano badania. Szczegółowe informacje dotyczące struktury próby zawierają tabele nr 1 – 6. Tabela 1: Wylosowane szkoły podstawowe lp. Numer szkoły liczba klas szóstych 1 Szkoła Podstawowa Nr 9. 1 2 Szkoła Podstawowa Nr 11 Oddz. Int. 2 3 Szkoła Podstawowa Nr 18. w ZSP Nr 1 1 4 Szkoła Podstawowa Nr 19 1 5 Szkoła Podstawowa Nr 20 1 6 Szkoła Podstawowa Nr 21z Oddz. Int. 1 7 Szkoła Podstawowa Nr 22 1 8 Szkoła Podstawowa Nr 31 1 9 Szkoła Podstawowa Nr 33 w ZSO Nr 7 1 10 Szkoła Podstawowa Nr 42 1 11 Szkoła Podstawowa Nr 51 1 12 Szkoła Podstawowa Nr 53 2 13 Szkoła Podstawowa Nr 58 1 14 Szkoła Podstawowa Nr 59 2 15 Szkoła Podstawowa Nr 62 1 suma 18 4 Tabela 2: Wylosowane gimnazja lp. Numer szkoły liczba klas pierwszych liczba klas drugich 1 Gimnazjum Nr 1 1 1 2 Gimnazjum Nr 2 2 2 3 Gimnazjum Nr 3 1 1 4 Gimnazjum Nr 4 1 1 5 Gimnazjum Nr 5 2 2 6 Gimnazjum Nr 11 1 1 7 Gimnazjum Nr 13 1 1 8 Gimnazjum Nr 16 z Oddz. Int. 1 1 10 Gimnazjum Nr 18 1 1 11 Gimnazjum Nr 23 z Oddz. Int. 2 2 12 Gimnazjum Integracyjne Nr 36 w ZSI 1 1 1 14 14 suma Tabela 3: Wylosowane licea ogólnokształcące lp. Numer szkoły liczba klas pierwszych liczba klas drugich 1 III LO 2 2 2 II LO 1 1 3 IV LO 1 1 4 IX LO 1 1 5 VIII LO 1 1 6 VII LO 1 1 7 VI LO 1 1 8 V LO 1 1 9 X LO 1 1 10 XV LO 1 1 11 LO w Zespole Szkół Elektrycznych i Ogólnokształcących 1 1 12 LO w Zespole Szkół Ogólnokształcących Nr 1 1 1 13 LO w Zespole Szkół Technicznych i Ogólnokształcących Nr 3 1 1 14 14 suma 5 Tabela 4: Wybrane licea profilowane Numer szkoły liczba klas pierwszych liczba klas drugich Zespół Szkół Nr 1 1 1 1 1 lp. 1 suma Tabela 5: Wylosowane technika lp. Numer szkoły liczba klas pierwszych liczba klas drugich 1 Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe 2 2 2 Zespół Szkół Nr 2 1 1 3 Zespół Szkół Nr 7 1 1 4 Zespół Szkół Budowlanych 1 1 5 Zespół Szkół Ekonomicznych 1 1 6 Zespół Szkół Gastronomicznych 1 1 7 Zespół Szkół Nr 4 1 1 8 Technikum w Zespole Sszkół Technicznych i Ogólnokształcących Nr 3 1 1 9 9 suma Tabela 6: Wylosowane zasadnicze szkoły zawodowe lp. Numer szkoły liczba klas pierwszych liczba klas drugich 1 Zespół Szkół Budowlanych 1 1 2 Zespół Szkół Przemysłu Spożywczego 1 1 3 Zespół Szkół Nr 1 1 1 3 3 suma Na gruncie tak określonej metody, w celu zgromadzenia standaryzowanego materiału wykorzystano technikę ankiety audytoryjnej, polegającą na rozkolportowaniu standaryzowanych kwestionariuszy w grupach respondentów zgromadzonych w tym samym miejscu w jednym czasie. Dzięki pomocy dyrekcji poszczególnych placówek, możliwe stało się zrealizowanie badań w czasie lekcji. Do zadań ankieterów biorących udział w przedsięwzięciu należało rozdysponowanie kwestionariuszy, nadzór nad ich wypełnianiem oraz zebranie zgromadzonego materiału. Taka strategia pozwoliła na szybkie i efektywne zdobycie miarodajnych danych. Po wstępnej weryfikacji do dalszego opracowania i analizy dopuszczono 2231 zgromadzonych kwestionariuszy. 6 1. Charakterystyka badanej populacji Wśród badanych uczniów nieco liczniej reprezentowane były dziewczęta, jednak różnica pomiędzy grupami wyróżnionymi w oparciu o płeć nie przekraczała 2%. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 1. Daje to możliwość miarodajnych analiz porównawczych uwzględniających tę zmienną niezależną. Wykres 1: Płeć respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Rozkład wieku badanych jest dość zróżnicowany. Najliczniej reprezentowane są grupy młodzieży w wieku 16 i 17 lat. Nieco mniejsze grupy stanowią osoby w wieku 12, 13 i 14 lat, najrzadziej zaś w populacji badanej występują respondenci w wieku oraz 15, 18 i 19 (i więcej lat) oraz poniżej 12 lat. Taki rozkład wynika z założeń doboru próby, które uwzględniały nie tyle wiek respondentów, co raczej klasę, do której uczęszczali w momencie realizacji badań. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 2. 7 Wykres 2: Wiek respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Rozkład respondentów ze względu na typ szkoły także był nierównomierny – wynika to z założeń doboru próby badawczej. Przyjęto, iż liczniej reprezentowane będą szkoły, w których uczy się większa liczba uczniów. Ponadto w szkołach ponadpodstawowych badaniami objęto po dwie klasy. W badaniach wzięło udział najwięcej uczniów liceów ogólnokształcących – stanowili oni blisko jedną trzecią ogółu. Nieco mniej licznie reprezentowani były uczniowie gimnazjów (28,3%). Respondenci ze szkół podstawowych oraz techników stanowili po około 15% ogółu. Najmniej licznie reprezentowani byli uczniowie zasadniczych szkół zawodowych (4,8%) i liceów profilowanych (1,8%). Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 3. Wykres 3: Typ szkoły 8 Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Wśród badanych znalazło się najwięcej uczniów z klas pierwszych (42,3%), jednak różnica pomiędzy tą kategorią a uczniami klas drugich nie przekraczała 3%. Mniej licznie reprezentowani byli uczniowie klas szóstych szkół podstawowych – stanowili oni 17,1% ogółu. Taki rozkład zmiennej wynika z założeń doboru próby omówionych wyżej. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 4. Wykres 4: Rozkład respondentów ze względu na klasę, do której uczęszczają Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Zdecydowaną większość badanych stanowili respondenci, którzy zamieszkują na terenie dzielnicy, w jakiej ulokowana jest szkoła, do której uczęszczają (46,5%). Mniejszą grupę stanowili uczniowie, którzy mieszkają w innej dzielnicy niż ta, w której mieści się ich szkoła (34,9%). Jeszcze rzadziej w populacji badanej pojawiali się respondenci, którzy deklarowali, że mieszkają poza Katowicami – w innym mieście (14,9%), bądź na wsi (2,3%). Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 5. 9 Wykres 5: Miejsce zamieszkania Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Powyżej omówiona sytuacja przekłada się bezpośrednio na czas, jaki uczniowie muszą poświęcić, by dostać się do swojej szkoły. Blisko trzem czwartym badanym droga do szkoły nie zajmuje dłużej niż pół godziny. W tym ponad 41,4% młodych ludzi deklaruje, iż na dotarcie do szkoły nie musi poświęcać więcej niż 15 minut. Trzeba jednak zauważyć, że dla jednej czwartej respondentów dotarcie do szkoły stanowi już dość poważny problem – potrzebują oni powyżej pół godziny, w tym 3,9% deklaruje, że droga do szkoły pochłania im powyżej godziny czasu. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 6. 10 Wykres 6: Czas dotarcia do szkoły Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Mamy zatem do czynienia z względnie dobrą sytuacją, jeśli chodzi o komfort dotarcia do szkoły. Z pewnością sprzyja to lepszej realizacji obowiązków edukacyjnych przez uczniów. Nie należy jednak zapominać o dość znaczącej grupie młodzieży, dla której dotarcie do oddalonej od miejsca zamieszkania szkoły stanowić może dość poważny problem logistyczny i finansowy. Zdecydowana większość badanych to osoby, które posiadają rodzeństwo – stanowią one ponad trzy czwarte ogółu (77,3%). Tylko co piąty badany deklarował, żę nie posiada rodzeństwa (21,1%). Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 7. Wykres 7: Posiadanie rodzeństwa Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 11 Wśród badanych, którzy zadeklarowali posiadanie rodzeństwa najliczniejszą grupę stanowią osoby, które mają najwyżej jednego brata lub jedną siostrę (61%). Co czwarty respondent mówił o posiadaniu dwójki rodzeństwa. Pozostałe grupy reprezentowane były znacznie mniej licznie – posiadanie trojga lub więcej niż trojga rodzeństwa deklarowało odpowiednio 6,8% i 6,4% pytanych. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 8. Wykres 8: Liczba rodzeństwa Źródło: badania i obliczenia własne (N=1724). Powyższe rozkłady odpowiedzi wskazują zatem na model rodziny z dwójką dzieci jako na najpowszechniejszą strukturę rodzinną w populacji badanej. Badana młodzież to w zasadniczej mierze osoby, które zamieszkują gospodarstwo domowe wspólnie z rodzicami. Ponad 92% deklaruje, iż mieszka wspólnie z matką, a 74,7% mówi o współzamieszkiwaniu z ojcem. Względnie rzadkie są przypadki mieszkania wspólnie z macochą lub ojczymem (8,4%). Podobnie kształtują się odsetki odpowiedzi dotyczących współzamieszkiwania z pokoleniem najstarszym – babciami (12,7%) i dziadkami (7,4%). Gospodarstwa domowe respondentów jeszcze rzadziej są zamieszkiwane przez inne osoby (4,3% odpowiedzi). W tej kategorii pojawiały się najczęściej wskazania na krewnych rodziców w linii bocznej – ciotki wujów, prababcie oraz partnerów samych respondentów – narzeczone i narzeczonych. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 9. 12 Wykres 9: Skład gospodarstw domowych Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Na podstawie pytań dotyczących składu gospodarstwa domowego respondentów oraz posiadanego przez nich rodzeństwa można zatem wysnuć wniosek o dominującym modelu struktury rodzinnej, który można określić jako rodzina dwupokoleniowa złożona z dorosłych i dwojga dzieci. W świetle otrzymanych danych można zaryzykować tezę, iż inne formy życia rodzinnego ujawniają się w badanej populacji znacznie rzadziej. Rodzice (opiekunowie) respondentów to osoby dość dobrze wykształcone. Wyraźnie także ujawnia się wyższy poziom wykształcenia matek (opiekunek) niż ojców (opiekunów) badanych uczniów. Wśród matek co trzecia kobieta legitymuje się dyplomem ukończenia uczelni wyższej (32,8%), podczas gdy wśród ojców jedynie co czwarty mężczyzna (25,5%) osiągnął taki poziom. Nieco mniejsze dysproporcje ujawniają się w kategorii legitymujących się wykształceniem średnim. Około jedna czwarta badanych deklaruje, iż ich matki i ojcowie posiadają wykształcenie na tym poziomie. Różnica w odpowiedziach dotyczących matek i ojców nie przekracza 2%. Znaczące dysproporcje ujawniają się w grupie dorosłych posiadających wykształcenie zawodowe. Co piąty badany deklarował, że jego ojciec legitymuje się takim poziomem wykształcenia (20,4%), a co siódmy wspominał o takiej sytuacji w odniesieniu do swojej (14,8%). Jedynie marginalnie pojawiały się wskazania 13 respondentów na najniższy poziom wykształcenia – 2% respondentów stwierdziło, iż ich ojcowie nie ukończyli żadnej szkoły poza podstawową (gimnazjalną), a 2,5% tak oceniło wykształcenie swoich matek. Zauważyć trzeba także względnie niski poziom wiedzy respondentów dotyczącej wykształcenia rodziców – co piąty młody człowiek nie potrafi odpowiedzieć na pytanie dotyczące wykształcenia jego ojca, a co szósty nie zna wykształcenia swojej matki. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 10. Wykres 10: Wykształcenie rodziców/opiekunów respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Aktywność zawodową rodziców (opiekunów) badanych rozpatrywaną na najbardziej elementarnym poziomie można uznać za zadowalającą. Zdecydowanie dominują deklaracje wskazujące, iż zarówno ojcowie (opiekunowie), jak i matki (opiekunki) respondentów są osobami pracującymi, co przekłada się na jakość życia. Warto zauważyć, że podobnie jak w odniesieniu do wykształcenia również w tym przypadku ujawniają się różnice pomiędzy sytuacją kobiet i mężczyzn. Ponad 83% młodych ludzi twierdzi, iż ich ojcowie (opiekunowie) są aktywni zawodowo, podczas gdy takie deklaracje w odniesieniu do matek (opiekunek) składa tylko nieco ponad 78% pytanych. Jedynie nieliczni respondenci nie są w stanie jednoznacznie odpowiedzieć, czy ich rodzice (opiekunowie) aktualnie pracują. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 11. 14 Wykres 11: Status zawodowy rodziców/opiekunów respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). W świetle zaprezentowanych powyżej danych można zatem wnioskować o względnie dobrej sytuacji materialnej gospodarstw domowych badanej młodzieży. Wniosek taki potwierdza analiza kolejnych pytań wskaźnikowych bezpośrednio dotyczących materialnych warunków życia badanych młodych ludzi. Odpowiedzi respondentów wskazują, iż autoocena poziomu życia rodzin respondentów jest względnie wysoka. Ponad trzy czwarte badanych określa standard swojego życia jako średni (75,7%). Dość sporą grupę stanowią pytani, którzy twierdzą, że standard ich życia jest wysoki – takie opinie formułuje 12,5% ogółu. Najmniejszą grupę stanowią osoby, które uważają, że ich rodziny funkcjonują na niskim poziomie materialnym (8,7%). Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 12. Wykres 12: Ocena standardu życia rodziny Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 15 Subiektywne opinie badanych znajdują potwierdzenie w obiektywnych wskaźnikach. Prawie trzy czwarte badanych deklaruje, że ich rodziny nie korzystają z żadnych form pomocy społecznej, gdyż ich status jest na tyle dobry, iż nie zachodzi taka potrzeba (72,7%). Jeden na dwudziestu pytanych ocenia sytuację swojej rodziny jako na tyle złą, iż pomoc instytucjonalna byłaby w ich przypadku wskazana (5,6%). Mimo to, rodziny respondentów z tej kategorii nie korzystają z żadnych form wsparcia. Tylko 6,6% młodych ludzi deklaruje, że ich rodziny korzystają z pomocy społecznej. W tym 3,5% mówi o wsparciu w zakresie porad i wsparcia niematerialnego, a 3% o korzystaniu z pomocy materialnej. Zupełnie wyjątkowe są przypadki respondentów wspominających o jednoczesnym korzystaniu ze wsparcia w obu tych sferach. Warto także odnotować, iż 12% badanych nie jest w stanie jednoznacznie określić statusu swojej rodziny w odniesieniu do korzystania z różnych form pomocy społecznej. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 13. Wykres 13: Korzystanie z pomocy społecznej przez rodziny respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Wnioski o względnie dobrej sytuacji materialnej rodzin respondentów potwierdzają również odpowiedzi na pytania dotyczące tych aspektów gospodarstw domowego, które 16 bezpośrednio związane są z realizacją codziennych potrzeb i wywiązywaniem się z obowiązków przez młodzież. Jedna trzecia badanych mieszka w kilkupiętrowym bloku (36,2%). Nieco mniejsze grupy stanowią młodzi ludzie zamieszkujący domy jednorodzinne oraz kamienice – liczą one po około 20%. Tylko jedna szósta respondentów to osoby, które mieszkają w wielopiętrowych blokach (wieżowcach) (16,7%). Co dwudziesty badany deklarował ponadto, że mieszka w budynku, którego nie da się zaklasyfikować do żadnego ze wspomnianych typów (4,8%). Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 14. Wykres 14: Typ budynku mieszkalnego zajmowanego przez rodziny respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Specyfika gospodarstw domowych respondentów pozwala na zaspokajanie podstawowych potrzeb społecznych oraz realizację obowiązków szkolnych. Prawie wszyscy badani deklarują, że w zajmowanym przez ich rodzinę lokalu mieszkalnym mają możliwość spokojnego odrabiania lekcji i przygotowania się do zajęć szkolnych (90,5%). Niemal identyczna jest grupa respondentów, którzy twierdzą, że nie mają większych problemów związanych z przyjmowaniem koleżanek i kolegów we własnym lokalu mieszkalnym (89,8%). Nie zawsze jest to równoznaczne z posiadaniem własnego pokoju – nieco ponad trzy czwarte pytanych deklaruje, iż posiada własny pokój (78,7%). Podkreślić także należy powszechny dostęp do Internetu – 91,8% respondentów deklaruje, że w swoich gospodarstwach domowych mają możliwości korzystania z komputera oraz łącza internetowego. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 15. 17 Wykres 15: Czynniki wpływające na jakość życia respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Pogłębiona analiza pozwala stwierdzić, że odpowiedzi wskazujące na brak własnego pokoju nie oznaczają równocześnie, że w lokalach mieszkalnych zajmowanych przez respondentów dzieci nie mają wydzielonego pomieszczenia. Odpowiedzi świadczące o braku własnego pokoju są zdecydowanie częstsze w przypadku młodych ludzi, którzy posiadają rodzeństwo, aniżeli w grupie jedynaków. Można zatem wnioskować, iż te deklaracje wynikają najprawdopodobniej z faktu dzielenia pokoju z rodzeństwem. Szczegółowe dane przedstawia tabela nr 7. Tabela 7: Posiadanie rodzeństwa a posiadanie własnego pokoju posiadanie własnego pokoju tak posiadanie rodzeństwa nie ogółem ogółem tak nie 1303 398 1701 76,6% 23,4% 100,0% 444 26 470 94,5% 5,5% 100,0% 1747 424 2171 19,5% 100,0% 80,5% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2171). 18 2. Sprawy ważne w życiu młodych ludzi – systemy wartości młodzieży Kwestionariusz ankiety adresowanej do młodzieży zawierał pytania, które dotyczyły kwestii wartości, jakie uważane są przez nią za najistotniejsze lub za mało ważne w życiu. Odpowiedzi na te pytania pozwalają rozpatrywać deklaracje młodzieży odnoszące się do zagadnień poruszanych w zasadniczej części kwestionariusza (a więc tych, które związane są z problematyką uzależnień oraz przemocy w środowisku młodzieży) w kontekście określonym przez wstępnie zrekonstruowany system wartości młodzieży. Pierwsze spośród tych pytań dotyczyło wartości, jakie młodzi ludzie uznają za najważniejsze w życiu. Młodzież mogła zaznaczyć maksymalnie pięć wartości z listy dwudziestu, mogła też wskazać inną, nie uwzględnioną w kafeterii odpowiedzi wartość. Zestawienie odpowiedzi na to pytanie prezentuje wykres nr 16. Wykres 16: Najważniejsze wartości w życiu młodzieży *Procenty wskazań nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 19 Okazuje się, że wartością najbardziej cenioną przez młodzież jest szczęście rodzinne – wskazują na to deklaracje prawie 62% badanych. Na drugim miejscu znalazło się grono przyjaciół – wskazania 45% respondentów, zaś na trzecim – spokojne życie (41,3% odpowiedzi). Trzy kolejne najczęściej wybierane wartości to: dobre wykształcenie (33,9% wskazań), ciekawa praca (30,7% głosów) oraz dobrobyt, materialna pomyślność (28,9% wskazań). Nieco ponad jedna czwarta badanych jako wartości najważniejsze w życiu określiła szacunek dla innych ludzi oraz wielką, odwzajemnioną miłość. Z kolei 25% respondentów wymieniła wśród najważniejszych wartości uczciwość, a 19,1% – odwagę w życiu. Widać wyraźnie, że młodzi ludzie najbardziej cenią te wartości, które gwarantują im życiową stabilność: środowisko rodziny i przyjaciół daje oparcie i poczucie bezpieczeństwa, stanowi ważny punkt odniesienia, z czego młodzież wydaje się zdawać sobie sprawę. Znaczny odsetek wskazań dotyczący spokojnego życia można rozpatrywać w kontekście dwóch pierwszych wymienionych wartości i daje się interpretować jako poszukiwanie stałych, niezmiennych elementów życia, co jest szczególnie ważne w czasach, które określane są jako „płynne”, dynamiczne i niepewne. Z kolei dobre wykształcenie, ciekawa praca i dobrobyt, materialna pomyślność to dążenia, których kierunek wyznaczają współczesne determinanty pozycji społecznej. Wykształcenie jest dziś warunkiem koniecznym, by ubiegać się o dobrą pracę, z kolei dobra praca to ta, która oprócz zawodowej satysfakcji przynosi godziwe zarobki. Nie dziwią więc dążenia młodych ludzi do zajęcia jak najlepszych miejsc w hierarchii społecznej. Warto zauważyć, że spora część badanych wśród wartości najważniejszych wymienia te, które związane są z uczuciami (miłość) oraz z pozytywnymi postawami względem innych ludzi (uczciwość, szacunek względem innych). Oznacza to, że przynajmniej części młodych ludzi wpojone zostały zasady społecznej kooperacji i współpracy, konieczności otwierania się na innych ludzi. Mimo to jednak, zauważyć trzeba, że niewielu spośród badanych zainteresowanych jest pracą na rzecz innych, pomyślnością społeczeństwa czy ojczyzny. Wskazania dotyczące tych wartości znalazły się na końcu hierarchii wartości młodych ludzi, co można interpretować w kategoriach dominacji orientacji indywidualistycznych we współczesnych społeczeństwach. Po wtóre, słaby nacisk kładzie się na socjalizację do zachowań wspólnotowych, obywatelskich, czego rezultatem jest brak internalizacji norm prowadzących do zachowań, których celem jest osiąganie szeroko pojętego dobra wspólnego. 20 Uzupełnieniem zaprezentowanej powyżej analizy jest zestawienie odpowiedzi na pytanie o wartości, które – według badanych – są zupełnie nieważne w ich życiu, zaprezentowane na wykresie nr 17. Wykres 17: Najmniej ważne wartości w życiu młodzieży *Procenty wskazań nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Wyniki badań pokazują, że wartością najmniej ważną w życiu młodych ludzi jest władza nad innymi – blisko 70% respondentów wskazało właśnie tę opcję odpowiedzi. Nieco ponad połowie badanych (52,1%) nie zależy zupełnie na sławie, uznaniu otoczenia. Trzecią wartością, która w opinii młodzieży ma niewielkie znaczenie jest atrakcyjny wygląd, modny ubiór (40,4% głosów). Z kolei religijność uznana została za wartość zupełnie nieważną przez prawie 36% badanych, a szukanie przyjemności, rozrywki, zabawy jako mało istotne wskazała nieco ponad jedna czwarta młodych ludzi. 21 Porównując odpowiedzi badanych na pytanie o wartości najmniej ważne w życiu z rozkładem odpowiedzi na pytanie o wartości najważniejsze można dostrzec, że wartości najczęściej wybierane w pytaniu drugim są tymi, które najrzadziej wskazywano w pierwszym. Młodzież ludzie często wybierała władzę nad innymi jako wartość, która w ich życiu zupełnie nie ma znaczenia, co można uzasadnić tym, że sprawowanie władzy nad innymi dla wielu spośród badanych może być doświadczeniem zupełnie nieznanym. Potraktowanie sławy, uznania otoczenia jako wartości nieważnej może być rezultatem krytycznego spojrzenia młodych ludzi na świat show-biznesu czy polityki. Wielu młodych ludzi cechuje idealizm – chcieliby podziwiać nieskazitelny wizerunek i właściwe postawy swoich idoli, tymczasem docierają do nich informacje wskazujące na to, że sława nie musi oznaczać sukcesu życiowego, nie gwarantuje osiągnięcia tych wartości, które uznawane są przez respondentów za najważniejsze (rodzina, grono przyjaciół). Być może dlatego tę właśnie wartość wskazywano tak często jako nieważną. Za interesujące uznać należy potraktowanie atrakcyjnego wyglądu, modnego ubioru jako nieważnego przez znaczną część respondentów. Wydawać by się mogło, że powierzchowność ma kluczowe znaczenie dla młodych ludzi, którzy interesują się tym, co modne, ładne i estetyczne, okazuje się jednak, że jest to wartość mało istotna na tle innych, których pożądają oni bardziej. Stosunkowo często jako wartość nieważną uznawano religijność. Widoczna w badaniu tendencja nie jest zaskakująca, bowiem postępująca laicyzacja społeczeństwa przyczynia się do socjalizacji młodzieży w oderwaniu od zasad, nakazów i wartości religijnych. Nie oznacza to być może, że religia w życiu młodzieży jest zupełnie nieistotna, jednak – jak pokazują badania – istnieje szereg innych wartości, które uznają oni za ważniejsze. Prawdopodobnie to samo uzasadnienie odnieść można do piątej najczęściej wskazywanej wartości, jaką jest szukanie przyjemności, rozrywki, zabawy: inne wartości okazują się być na tyle ważne, że ta jest wskazywana jako mało istotna. Wyznawane wartości bezpośrednio rzutują na dokonywane oceny i wybory w obliczu dylematów życiowych. By uchwycić specyfikę systemów normatywnych młodych katowiczan, ocenie respondentów poddano szereg kwestii związanych z codziennym funkcjonowaniem w przestrzeni społecznej. Badani mieli za zadanie ocenić, czy wymienione w pytaniu zjawiska i działania są pozytywne w każdym przypadku; czy ich ocena jest uzależniona od konkretnej sytuacji, czy też ich zdaniem oceniać należy je bezwarunkowo negatywnie. 22 Zagadnienia, wobec których mieli wypowiedzieć się respondenci ujęte były w jedno pytanie kwestionariuszowe, lecz dla bardziej klarowne zaprezentowania wyników analiz można je zgrupować w kilka kategorii. We wszystkich przypadkach oceny jednoznacznie pozytywne formułowane były rzadko, odpowiedzi respondentów rozkładały się raczej pomiędzy opinie bezwarunkowo negatywne i ambiwalentne. Pierwszym obszarem są zjawiska związane z codziennym życiem, które stanowią dość powszechne formy naruszenia norm regulujących elementarne aspekty uczestnictwa w życiu społecznym. Mowa tu przede wszystkim o naruszeniu cudzej własności i oszustwach. Wśród badanych najbardziej jednoznacznie oceniane są w tym obszarze zachowania związane z kradzieżą (80,7% negatywnych ocen) oraz wymuszenia pieniędzy zdarzające się w środowisku uczniowskim (88,2% negatywnych ocen). Przypadki osób twierdzących, że te zachowania można oceniać jednoznacznie pozytywne są zupełnie marginalne. Pozostałe kwestie są już dla badanych niejednoznaczne. Najwięcej ocen bezwarunkowo pozytywnych zyskuje nielegalne ściąganie plików z Internetu – jedna trzecia pytanych nie ma wątpliwości, że jest to działanie, które można oceniać jako właściwe (34,8%). Zaledwie jedna czwarta jest przekonana, że nielegalne ściąganie plików z Internetu należy ocenić jako zjawisko jednoznacznie negatywne (25,5%). Ponad jedna trzecia natomiast uzależnia swoją ocenę od okoliczności (35,4%). Dość pozytywnie oceniana jest także jazda autobusem bez ważnego biletu. Ponad połowa (51,1%) badanych twierdzi, że ocena tego działania zależy od konkretnej sytuacji, a jedna trzecia (31,1%) formułuje ocenę jednoznacznie negatywną. Nieco bardziej krytycznie badani odnoszą się do przywłaszczania znalezionych rzeczy. Prawie połowa (46,3%) twierdzi, że jest to zawsze negatywne, a nieco mniejsza grupa uzależnia swoją ocenę od konkretnej sytuacji (40,4%). Zauważyć należy także, że prawie co dziesiąty badany (9%) uważa, że takie zachowanie jest zawsze pozytywne. Szczegółowe dane zawiera wykres nr 18. 23 Wykres 18: Oceny wobec zjawisk związanych z kradzieżą i oszustwem Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Kolejnym obszarem problemowym stały się kwestie związane z używaniem substancji psychoaktywnych. Analiza odpowiedzi respondentów prowadzi do wniosku, że najbardziej negatywnie oceniane jest używanie dopalaczy. Grupa badanych, którzy twierdzą, że jest to zjawisko zawsze negatywne przekracza 80%, podczas gdy używanie narkotyków jednoznacznie negatywnie ocenia trzy czwarte badanych (76,3%), a nadużywanie alkoholu zaledwie niespełna dwie trzecie pytanych (60,7%). Nadużywanie alkoholu budzi najwięcej kontrowersji – co czwarty badany uzależnia swoją ocenę od okoliczności (27,9%). Blisko 8% twierdzi wręcz, że jest to zjawisko jednoznacznie pozytywne. Również używanie narkotyków jest dość kontrowersyjne – dla 16% respondentów ocena tego zjawiska uzależniona jest od konkretnej sytuacji, a 4,3% deklaruje, iż ocenia je jednoznacznie pozytywnie. Szczegółowe dane zawiera wykres nr 19. 24 Wykres 19: Ocena używania substancji psychoaktywnych Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Kolejnym polem problemowym były kwestie związane z relacjami interpersonalnymi. Poddane tu ocenie respondentów zagadnienia stanowiły dość powszechne przykłady zachowań związanych z rozwiązywaniem konfliktów interpersonalnych w sposób naruszający ogólnie przyjęte normy społeczne. Wśród ocenianych sytuacji najbardziej negatywnie badani oceniali podporządkowanie się silniejszemu oraz brak reakcji na krzywdę innych ludzi (odpowiednio 72,3% i 75,1% ocen jednoznacznie negatywnych). Nieco mniej krytyczni pytani byli wobec donosicielstwa – co prawda 59,9% stwierdziło, że jest to zawsze negatywne zjawisko, ale jedna trzecia (32,9%) uzależniała swoją ocenę od sytuacji. Najwięcej wątpliwości budziło kłamstwo – 60% respondentów stwierdziło, iż ocena mówienia nieprawdy zależy od okoliczności, a jedynie 34,6% stwierdziło, że jest to zjawisko zawsze negatywne. Także ocena zachowania polegającego na biciu kogoś, kto obraża respondentów była dość niejednoznaczna. Kategoria uzależniających swoją ocenę od sytuacji stanowiła tu ponad jedną trzecią ogółu (37,5%). Opinie jednoznacznie pozytywne formułowało 47,7%, a aż 11,3% deklarowano, iż jest zjawisko zawsze pozytywne. To dość niepokojący rozkład odpowiedzi – wskazywać może na stosowanie przemocy jako na jedną z podstawowych form rozwiązywania konfliktów w środowisku rówieśniczym. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 20. 25 Wykres 20: Ocena zachowań związanych z relacjami interpersonalnymi Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Ostatnim analizowanym polem problemowym były zagadnienia związane z funkcjonowaniem uczniów w środowisku szkolnym. W tym obszarze najwięcej ocen jednoznacznie negatywnych odnosiło się do zjawisk związanych z przemocą w relacjach uczeń – nauczyciel. Przemoc fizyczna nauczyciela wobec ucznia oceniana była bezwarunkowo negatywnie przez aż 87% badanych. Przemoc werbalna i psychiczna była tak oceniana przez nieco tylko mniej liczną grupę respondentów (85%). Podkreślić należy, że jakkolwiek przemoc uczniów wobec nauczycieli również oceniana była najczęściej jako jednoznacznie negatywna, to jednak takie opinie formułowało o 10% mniej respondentów, aniżeli w przypadku wcześniej wspomnianych kwestii (74,7% wskazań). Przy tym 17,3% badanych oceniało to zjawisko niejednoznacznie uzależniając swoją opinię od okoliczności, a 4% twierdziło wręcz, że to zjawisko należy oceniać jednoznacznie pozytywnie. Świadczy to o asymetrii relacji uczeń-nauczyciel i może być symptomem upowszechniania się agresji 26 uczniów wobec nauczycieli. Najbardziej kontrowersyjna była kwestia „ściągania” na lekcjach. Jedna trzecia badanych oceniała to zjawisko jako zawsze pozytywne (33,1%) i był to najwyższy odsetek odpowiedzi jednoznacznie pozytywnych wobec poddawanych ocenie zagadnień we wszystkich polach problemowych. Jedynie co piąty respondent oceniał proceder „ściągania” jednoznacznie negatywnie (20,3%). Największą grupę stanowiły natomiast osoby, które swoją ocenę uzależniały od sytuacji (42,8%). Szczegółowe dane zawiera wykres nr 21. Wykres 21: Oceny zjawisk związanych z funkcjonowaniem w środowisku szkolnym Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Podsumowując można stwierdzić, że deklarowane przez respondentów istotne wartości życiowe znajdują częściowo swoje potwierdzenie w formułowanych ocenach konkretnych zjawisk i zachowań związanych z codziennym funkcjonowaniem w przestrzeni społecznej. Jakkolwiek poddawane ocenie negatywne przykłady naruszenia norm społecznych wywoływały najczęściej krytyczne opinie respondentów, to jednak niepokoić może spory odsetek ocen ambiwalentnych wobec niektórych zagadnień, a także pojawiające się kategorie respondentów wypowiadających się jednoznacznie pozytywnie wobec zjawisk ewidentnie destrukcyjnie wpływających na funkcjonowanie zbiorowości społecznych. 27 Aby lepiej poznać sposób funkcjonowania katowickiej młodzieży we współczesnym społeczeństwie, zadano pytanie o to, jacy – jej zdaniem – są na ogół ludzie wobec siebie. Odpowiedzi na to pytanie pozwalają poznać sposób postrzegania stosunków społecznych przez młodych ludzi, co może wpływać na postawy, jakie przyjmują względem innych. Rozkład odpowiedzi prezentuje wykres nr 22. Wykres 22: Opinie na temat relacji między ludźmi Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Najwięcej, bo prawie 43% badanych twierdzi, że ludzie są wobec siebie rozmaici w różnych okolicznościach. Z kolei 23,2% młodych ludzi uznaje, że ludzie na ogół są wobec siebie obojętni, zaś 15% uważa, że są życzliwi. Opinię, że ludzie na ogół są wobec siebie nieżyczliwi lub złośliwi wyraża 8,2% indagowanych, a 9,3% respondentów nie potrafi jednoznacznie określić wzajemnych relacji między ludźmi. Na uwagę zasługuje fakt, że młodzież ma świadomość tego, że w różnych sytuacjach może spotkać się z rozmaitymi postawami ludzi – prawdopodobnie ta wiedza, przekazana przez rodziców, rówieśników, nauczycieli oraz czerpana z własnego doświadczenia przyczynia się do zachowania ostrożności w kontaktach z innymi ludźmi i stosowania zasady ograniczonego zaufania względem nich. Postawę tę uznać można za właściwą, niemniej bywa, że przekształca się ona w całkowitą nieufność względem innych, co może utrudniać nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów interpersonalnych. Stosunkowo duży odsetek badanych dostrzega obojętność ludzi wobec siebie, co można interpretować w kategoriach zamykania się na innych i orientowania wyłącznie na siebie oraz własne sprawy. To z kolei 28 może prowadzić do postaw antyspołecznych, braku zainteresowania sprawami innych i sprawami wspólnymi. Odsetek odpowiedzi jednoznacznych, stwierdzających życzliwość lub brak życzliwości (złośliwość) skłania do przyjrzenia się związkom, jakie występują pomiędzy cechami społeczno-demograficznymi respondentów a odpowiedziami na to pytanie. Okazuje się, że płeć respondentów nie różnicuje udzielanych odpowiedzi – rozkład odpowiedzi dziewcząt i chłopców jest podobny. Cechą, która w pewnym zakresie wpływa na frekwencję odpowiedzi jest wiek badanych, co zaprezentowane zostało w tabeli nr 8. Tabela 8: Wiek respondentów a opinie na temat wzajemnych stosunków między ludźmi Opinia na temat stosunku ludzi do siebie mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat wiek 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 i więcej lat ogółem ogółem ludzie na ogół są ludzie są wobec wobec siebie rozmaici w siebie różnych nieżyczliwi okolicznościach lub złośliwi ludzie są na ogół wobec siebie życzliwi ludzie są na ogół wobec siebie obojętni 7 6 2 29,2% 25,0% 88 25,8% nie umiem powiedzieć ogółem 9 0 24 8,3% 37,5% 0% 100,0% 59 27 108 59 341 17,3% 7,9% 31,7% 17,3% 100,0% 54 49 26 120 35 284 19,0% 17,3% 9,2% 42,3% 12,3% 100,0% 39 69 25 127 30 290 13,4% 23,8% 8,6% 43,8% 10,3% 100,0% 9 15 5 31 1 61 14,8% 24,6% 8,2% 50,8% 1,6% 100,0% 73 133 40 259 36 541 13,5% 24,6% 7,4% 47,9% 6,7% 100,0% 38 140 40 261 28 507 7,5% 27,6% 7,9% 51,5% 5,5% 100,0% 4 25 7 26 8 70 5,7% 35,7% 10,0% 37,1% 11,4% 100,0% 0 3 4 1 3 11 0% 27,3% 36,4% 9,1% 27,3% 100,0% 312 499 176 942 200 2129 14,7% 23,4% 8,3% 44,2% 9,4% 100,0% 312 499 176 942 200 2129 8,3% 44,2% 9,4% 100,0% 14,7% 23,4% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2129). O ile poziom deklaracji odnoszących się do braku życzliwości jest zbliżony we wszystkich kategoriach wiekowych (wyjątek stanowi najstarsza grupa respondentów, jednak 29 z uwagi na jej niewielką liczebność nie jest tu brana pod uwagę), o tyle wyraźnie widać, że przekonanie o wzajemnej życzliwości ludzi względem siebie maleje wraz z wiekiem – od poziomu 29,2% w kategorii osób najmłodszych do 5,7% w grupie osiemnastolatków i braku wskazań wśród dziewiętnastolatków. Tym samym, młodsi respondenci rzadziej niż starsi wyrażają przekonanie, że ludzie są względem siebie obojętni lub rozmaici w różnych sytuacjach. Wynika z tego, że doświadczenie życiowe młodzieży, zdobyte dzięki kontaktom z większą ilością osób wpływać może na ich bardziej sceptyczne opinie na temat wzajemnych relacji międzyludzkich niż to ma miejsce wśród osób młodszych. Respondentom zadano również pytanie, czy są zadowoleni ze swojego życia. Odpowiedzi na to pytanie są o tyle ważne, że z jednej strony mogą rzutować na odpowiedzi, jakich badani udzielają na inne pytanie, z drugiej zaś można traktować je jako pochodną doświadczeń, których dotyczą kolejne pytania kwestionariusza ankiety. Rozkład odpowiedzi na to pytanie przedstawia wykres nr 23. Wykres 23: Poziom zadowolenia respondentów z życia Źródło: badania i obliczenia własne (N=2131). Na podstawie danych zawartych na wykresie można stwierdzić, że poziom zadowolenia respondentów ze swojego życia jest ogólnie wysoki. Łącznie 81,2% badanych deklaruje, że są bardzo zadowoleni (33,1% wskazań) lub bardzo zadowoleni (48,1% wskazań), niezadowolenie wyraża łącznie nieco ponad 10% młodych ludzi. 30 Wynik ten jest optymistyczny – większość młodych ludzi cieszy się życiem, wyrażając zadowolenie z sytuacji, w jakiej się znajdują. Nie widać istotnych różnic pomiędzy wskazaniami dziewcząt i chłopców, natomiast pewne rozbieżności pojawiają się przy porównaniu odpowiedzi respondentów z różnych grup wiekowych, które prezentuje tabela nr 9. Widać wyraźnie, że najmłodsi badani częściej niż starsi deklarują, że są bardzo zadowoleni ze swojego życia – największy odsetek osób, które wskazały tę właśnie odpowiedź znajduje się w grupie dwunastolatków (47,2%) i młodszych (45,8%). Warto przy tym zauważyć, że mimo to we wszystkich grupach wiekowych poziom zadowolenia z życia, określany poprzez zsumowanie odpowiedzi: „bardzo zadowolony” i „zadowolony” przekracza 79%. Tabela 9: Wiek respondentów a poziom ich zadowolenia z życia Poziom zadowolenia z życia mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat wiek 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 i więcej lat ogółem jestem bardzo zadowolony jestem raczej zadowolony jestem raczej niezadowolony jestem bardzo niezadowolony nie potrafię określić ogółem 11 9 2 0 2 24 45,8% 37,5% 8,3% 0% 8,3% 100,0% 163 125 17 13 27 345 47,2% 36,2% 4,9% 3,8% 7,8% 100,0% 114 117 25 6 25 287 39,7% 40,8% 8,7% 2,1% 8,7% 100,0% 96 139 28 9 22 294 32,7% 47,3% 9,5% 3,1% 7,5% 100,0% 17 33 4 3 5 62 27,4% 53,2% 6,5% 4,8% 8,1% 100,0% 152 299 41 14 37 543 28,0% 55,1% 7,6% 2,6% 6,8% 100,0% 136 286 39 10 40 511 26,6% 56,0% 7,6% 2,0% 7,8% 100,0% 21 36 5 2 7 71 29,6% 50,7% 7,0% 2,8% 9,9% 100,0% 2 8 0 0 1 11 18,2% 72,7% 0% 0% 9,1% 100,0% 712 1052 161 57 166 2148 7,5% 2,7% 7,7% 100,0% 33,1% 49,0% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2148). 31 Warte uwagi jest zestawienie odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z życia z deklarowanym poziomem materialnym rodziny respondenta, które zaprezentowane zostało w tabeli nr 10. Wynika z niego, że osoby deklarujące niski standard życia rzadziej niż te, które określiły poziom ten jako średni lub wysoki twierdzą, że są bardzo zadowolone z życia: świadczą o tym wskazania 24,1% badanych wobec odpowiednio 31,9% i 50,4% głosów osób szacujących poziom materialny swych rodzin jako średni lub wysoki. Także zsumowanie odpowiedzi „jestem bardzo zadowolony” i „jestem raczej zadowolony” w poszczególnych grupach wskazuje na znaczący związek poziomu materialnego rodzin badanych z zadowoleniem z życia młodzieży. Odsetki odpowiedzi wyniosły tu odpowiednio: 65,1% wśród osób deklarujących niski standard życia, prawie 83% wśród osób określających standard życia jako średni oraz 87,5% wśród tych, którzy oszacowali poziom życia swojej rodziny jako wysoki. Tabela 10: Poziom materialny rodzin respondentów a poziom ich zadowolenia z życia Zadowolenie z życia ocena poziomu materialnego rodziny jestem bardzo zadowolony niski standard średni standard wysoki standard ogółem jestem jestem raczej jestem bardzo nie potrafię raczej niezadowolony niezadowolony określić zadowolony ogółem 47 80 34 14 20 195 24,1% 41,0% 17,4% 7,2% 10,3% 100,0% 537 857 115 42 131 1682 31,9% 51,0% 6,8% 2,5% 7,8% 100,0% 140 103 16 5 14 278 50,4% 37,1% 5,8% 1,8% 5,0% 100,0% 724 1040 165 61 165 2155 7,7% 2,8% 7,7% 100,0% 33,6% 48,3% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2155). 32 3. Młodzież a szkoła Młodzież została poproszona o udzielenie odpowiedzi na szereg pytań związanych ze środowiskiem szkolnym. Respondenci przede wszystkim zostali zapytani o to, czy lubią swoją szkołę. Od stosunku uczniów do szkoły zależy bowiem to, czy chętnie do niej uczęszczają oraz jakie wyniki w nauce osiągają. Z kolei pozytywny lub negatywny stosunek do szkoły jest pochodną tego, jak kształtują się relacje między uczniami, także między uczniami i nauczycielami, zależy też od tego, jaka atmosfera panuje w szkole. Zestawienie odpowiedzi na to pytanie zawiera wykres nr 24. Jednoznacznie można stwierdzić, że młodzież na ogół lubi swoją szkołę. Odpowiedzi „bardzo lubię” udzieliła prawie jedna czwarta badanych, a nieco ponad połowa zadeklarowała, iż „raczej lubi” swoją szkołę. Przeciwnego zdania okazało się być 10,4% młodych ludzi, którzy stwierdzili, że raczej nie lubią swojej szkoły oraz 6,7% badanych, którzy orzekli, że wcale jej nie lubią. Jedynie 6,6% indagowanych nie wyraziło jednoznacznej opinii na ten temat. Wykres 24: Stosunek młodzieży do swojej szkoły Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Wynik ten świadczy o tym, że większość uczniów jest zadowolonych z tego, że uczęszczają do swojej szkoły. Odpowiedzi chłopców i dziewcząt są zbliżone – nie odnotowano istotnych różnic w rozkładzie wskazań uczniów i uczennic. Okazało się jednak, że odpowiedzi różnicuje wiek respondentów oraz rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają. Wyniki prezentują tabele 11 i 12. 33 Tabela 11: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a ich stosunek do szkoły Deklaracja stosunku do szkoły podstawowa gimnazjum zasadnicza zawodowa szkoła technikum liceum ogólnokształcące liceum profilowane ogółem bardzo lubię raczej lubię raczej nie lubię wcale nie lubię nie potrafię określić ogółem 89 180 54 34 28 385 23,1% 46,8% 14,0% 8,8% 7,3% 100,0% 119 307 82 62 56 626 19,0% 49,0% 13,1% 9,9% 8,9% 100,0% 24 54 10 13 6 107 22,4% 50,5% 9,3% 12,1% 5,6% 100,0% 93 201 33 16 27 370 25,1% 54,3% 8,9% 4,3% 7,3% 100,0% 198 376 50 18 27 669 29,6% 56,2% 7,5% 2,7% 4,0% 100,0% 16 17 3 3 1 40 40,0% 42,5% 7,5% 7,5% 2,5% 100,0% 539 1135 232 146 145 2197 10,6% 6,6% 6,6% 100,0% 24,5% 51,7% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2197). Tabela 12: Wiek respondentów a ich stosunek do szkoły Deklaracja stosunku do szkoły bardzo lubię raczej lubię raczej nie lubię wcale nie lubię nie potrafię określić ogółem 2 8,3% 47 13,7% 32 11,2% 40 13,6% 9 14,5% 30 5,5% 52 10,2% 13 18,3% 0 0% 225 10,5% 1 4,2% 31 9,1% 18 6,3% 32 10,9% 7 11,3% 19 3,5% 24 4,7% 6 8,5% 1 9,1% 139 6,5% 2 8,3% 24 7,0% 22 7,7% 30 10,2% 4 6,5% 23 4,2% 28 5,5% 7 9,9% 0 0% 140 6,5% 24 100,0% 342 100,0% 285 100,0% 294 100,0% 62 100,0% 543 100,0% 510 100,0% 71 100,0% 11 100,0% 2142 100,0% 7 12 29,2% 50,0% 78 162 12 lat 22,8% 47,4% 69 144 13 lat 24,2% 50,5% 46 146 14 lat 15,6% 49,7% 10 32 15 lat wiek 16,1% 51,6% 163 308 16 lat 30,0% 56,7% 130 276 17 lat 25,5% 54,1% 17 28 18 lat 23,9% 39,4% 5 5 19 i więcej lat 45,5% 45,5% 525 1113 ogółem 24,5% 52,0% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2142). mniej niż 12 lat 34 Uczniowie liceów ogólnokształcących okazują się być tymi, którzy najbardziej lubią swoją szkołę. Łączny odsetek wskazań pozytywnych w tej grupie respondentów wyniósł 85,8%. Na drugim miejscu uplasowały się licea profilowane – 82,5% odpowiedzi pozytywnych, a na trzecim – technika (79,4% wskazań „bardzo lubię” i „raczej lubię”). Można przy tym zauważyć, że najbardziej zadowoleni z uczęszczania do swojej szkoły są uczniowie młodszych klas szkół ponadgimnazjalnych – swój pozytywny stosunek do szkoły zadeklarowało 86,7% szesnastolatków. W przypadku siedemnastolatków odsetek ten wyniósł niecałe 80%, a wśród osiemnastolatków – 63,3%. Prawidłowość tę można uzasadniać tym, że uczniowie ostatnich klas w niedalekiej perspektywie będą przystępowali do matury i z pewnością są intensywnie przygotowywani do egzaminu dojrzałości, a nadmiar nauki na ogół nie przyczynia się do pozytywnej oceny szkoły. Z kolei specyfika szkół ponadgimnazjalnych (profilowanie, specjalizacja ścieżek kształcenia) może decydować o tym, że młodzi ludzie edukują się w wybranym kierunku, który bliski jest ich zainteresowaniom, co przekłada się na pozytywne opinie uczniów młodszych klas. Mało przychylnie w porównaniu z innymi respondentami nastawieni są do swojej szkoły uczniowie gimnazjów – 19% badanych z tej grupy stwierdziło, że bardzo lubi swoją szkołę, zaś 49% uznało, że raczej ją lubi. Analiza danych zawartych w tabeli nr 12 pokazuje ponadto, że najmniej zadowoleni ze swojej szkoły są czternasto- i piętnastolatkowie, a więc uczniowie gimnazjów właśnie. Wynik ten nie jest zaskakujący – wiek gimnazjalny przypada na okres dojrzewania, w którym młodzi ludzie buntują się i kontestują otaczającą ich rzeczywistość, w tym również szkołę. Uczniowie zostali także zapytano o to, jakimi są uczniami, biorąc pod uwagę średnią ocen z ostatniego roku szkolnego. Wyniki przedstawia wykres nr 25. Najwięcej, bo 38,4% respondentów określiło siebie jako uczniów dobrych. Nieco ponad jedna czwarta badanych przyznała, że są uczniami dostatecznymi. Trzecią pod względem liczebności kategorię młodzieży stanowią uczniowie bardzo dobrzy – jest ich 21,5%. Jako miernych określiło siebie 7,2% respondentów, a 5,3% przyznało, że są uczniami celującymi. 35 Wykres 25: Ocena siebie jako ucznia, biorąc pod uwagę średnią ocen Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Analiza odpowiedzi udzielonych przez chłopców i dziewczęta wskazuje na to, że respondentki częściej niż respondenci określają siebie jako osoby uzyskujące oceny dobre, bardzo dobre i celujące. Największa dysproporcja występuje we wskazaniach odnoszących się do ocen bardzo dobrych – 9,3 punktów procentowych. W przypadku różnic w ocenach celujących różnica wyniosła 4,9%, a w przypadku ocen dobrych – 3,7%. W związku z tym, uczniowie częściej niż uczennice twierdzą, że są uczniami dostatecznymi (różnica wskazań na poziomie 11,6%) oraz miernymi (różnica sześciu punktów procentowych). Tabela 13: Płeć respondentów a ich samoocena jako uczniów, biorąc pod uwagę średnią ocen Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen mierny kobieta płeć mężczyzna ogółem dostateczny dobry bardzo dobry celujący ogółem 43 223 435 283 84 1068 4,0% 20,9% 40,7% 26,5% 7,9% 100,0% 115 366 417 194 34 1126 10,2% 32,5% 37,0% 17,2% 3,0% 100,0% 158 589 852 477 118 2194 38,8% 21,7% 5,4% 100,0% 7,2% 26,8% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2194). Okazuje się, że wiek respondentów także różnicuje samoocenę uczniów (por. tabela nr 14). Najwięcej uczniów celujących znalazło się wśród osób poniżej dwunastego roku życia, niemniej w porównaniu z innymi kategoriami wiekowymi ta grupa wiekowa okazała się być mało liczna, wobec czego trudno ją uwzględniać przy porównaniach. Na drugim 36 miejscu pod względem odsetka uczniów celujących znaleźli się trzynastolatkowie (12,5% wskazań), na trzecim zaś – dwunastolatkowie (10,2% odpowiedzi). W obydwu tych grupach również odsetek uczniów określających siebie jako bardzo dobrych był największy i wyniósł 35,3% u osób w wieku 12 lat oraz 33,8% u respondentów starszych o rok. Największy odsetek deklaracji wskazujących na bycie uczniem dobrym pojawił się w grupie czternastolatków (44,4%) oraz szesnasto- i siedemnastolatków (odpowiednio: 40,1% oraz 39,6%). Jako dostatecznych najczęściej określają siebie osiemnasto- i siedemnastolatkowie (45,1% oraz 42,3% wskazań). Warto także zauważyć, że również najstarsi ankietowani wykazują największą tendencję do określania siebie jako uczniów miernych. Zaprezentowane powyżej wyniki mogą być rezultatem większego krytycyzmu w ocenie siebie i własnych osiągnięć, który widoczny jest u uczniów najstarszych, mogą także realnie wynikać z not, jakie otrzymują uczniowie szkół poszczególnych szczebli – wraz ze wzrostem poziomu edukacji podnoszą się oczekiwania i wymagania względem uczniów, zatem również oceny licealistów czy uczniów techników mogą być niższe niż te, które dostają uczniowie szkół podstawowych czy gimnazjów. Tabela 14: Wiek respondentów a ich samoocena jako uczniów, biorąc pod uwagę średnią ocen Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen mierny dostateczny 1 3 4,2% 12,5% 9 48 12 lat 2,6% 14,0% 8 43 13 lat 2,8% 15,0% 15 68 14 lat 5,1% 23,2% 12 14 15 lat wiek 19,4% 22,6% 38 148 16 lat 7,0% 27,3% 43 215 17 lat 8,5% 42,3% 19 32 18 lat 26,8% 45,1% 3 4 19 i więcej lat 27,3% 36,4% 148 575 ogółem 6,9% 26,8% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2142). mniej niż 12 lat 37 dobry bardzo dobry celujący 8 33,3% 130 37,9% 103 35,9% 130 44,4% 22 35,5% 218 40,1% 201 39,6% 16 22,5% 4 36,4% 832 38,8% 7 29,2% 121 35,3% 97 33,8% 70 23,9% 13 21,0% 120 22,1% 42 8,3% 3 4,2% 0 0% 473 22,1% 5 20,8% 35 10,2% 36 12,5% 10 3,4% 1 1,6% 19 3,5% 7 1,4% 1 1,4% 0 0% 114 5,3% ogółem 24 100,0% 343 100,0% 287 100,0% 293 100,0% 62 100,0% 543 100,0% 508 100,0% 71 100,0% 11 100,0% 2142 100,0% Wyniki ukazujące zależność między wiekiem respondentów a samooceną jako uczniów przekładają się na rozkład odpowiedzi na to pytanie, biorąc pod uwagę rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają badani. I tak, największy odsetek uczniów celujących i bardzo dobrych odnotowano wśród uczniów szkół podstawowych (11,2% i 33,2%). Na drugim miejscu plasują się uczniowie gimnazjów (7,6% uczniów celujących i 27,3% uczniów bardzo dobrych). Z kolei jako uczniów dobrych określiło siebie najwięcej licealistów (44,9%) oraz gimnazjalistów (39%) i uczniów liceów profilowanych (38,5%). Osoby uczęszczające do zasadniczej szkoły zawodowej przyznawały najczęściej, że są uczniami dostatecznymi (48,6% wskazań) oraz miernymi (29% odpowiedzi). Także wśród uczniów techników i liceów profilowanych odnotowano znaczący odsetek osób określających siebie jako uczniów dostatecznych (odpowiednio 44,2% i 41%) i miernych (odpowiednio 10,3% i 12,8%). Tabela 15: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a ich samoocena jako uczniów, biorąc pod uwagę średnią ocen Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen ogółem mierny dostateczn y dobry bardzo dobry celujący 10 60 144 128 43 385 2,6% 15,6% 37,4% 33,2% 11,2% 100,0% 39 125 245 172 48 629 6,2% 19,9% 39,0% 27,3% 7,6% 100,0% 31 52 21 3 0 107 29,0% 48,6% 19,6% 2,8% 0% 100,0% 38 163 128 36 4 369 10,3% 44,2% 34,7% 9,8% 1,1% 100,0% 35 176 301 136 22 670 5,2% 26,3% 44,9% 20,3% 3,3% 100,0% 5 16 15 2 1 39 12,8% 41,0% 38,5% 5,1% 2,6% 100,0% 158 592 854 477 118 2199 38,8% 21,7% 5,4% 100,0% podstawowa gimnazjum zasadnicza zawodowa szkoła technikum liceum ogólnokształcąc e liceum profilowane ogółem 7,2% 26,9% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2199). Młodzież zapytano także o to, czy czuje się przeciążona nauką. Odpowiedzi na to pytanie prezentuje wykres nr 26. 38 Wykres 26: Poczucie bycia przeciążonym nauką Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Dane zaprezentowane na wykresie świadczą o tym, że łącznie 66,8% ankietowanych czuje się przeciążonymi nauką. Przeciwną opinię wyraża jedna czwarta badanej młodzieży, przy czym 20,8% uczniów udzieliła odpowiedzi „raczej nie”, a 3,6% – „zdecydowanie nie”. Odpowiedzi udzielone przez dziewczęta i chłopców okazały się być zbliżone, jednak wiek respondentów, a także rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają różnicuje odpowiedzi ankietowanych, co zostało ukazane w tabelach nr 16 i 17. Najbardziej przeciążeni nauką są piętnastolatkowie (w grupie tej padło 50,8% odpowiedzi „zdecydowanie tak” i 29,5% odpowiedzi „raczej tak”) oraz siedemnastolatkowie, spośród których 34,9% wskazało opcję „zdecydowanie tak”, a 33,7% – „raczej tak”. Piętnastolatkowie to gimnazjaliści, wśród których padło 42,9% odpowiedzi „zdecydowanie tak” i prawie 30% odpowiedzi „raczej tak”. Z kolei siedemnastolatkowie uczęszczają do szkół ponadgimnazjalnych: łącznie niemal 73% licealistów zadeklarowało zdecydowane przeciążenie nauką, w przypadku uczniów liceów profilowanych odsetek ten wyniósł 70%, a w przypadku uczniów techników – 67,8%. Młodzi ludzie nieprzeciążeni nauką to na ogół respondenci najstarsi i najmłodsi1 – odsetek osiemnastolatków deklarujących odpowiedź „raczej nie” wyniósł 30,4%, a 1 Liczebności grup dziewiętnastolatków i osób mających mniej niż 12 lat jest zbyt mała, by mogła być brana pod uwagę przy porównaniach. 39 „zdecydowanie nie” – 5,8%, z kolei procent wskazań „raczej nie” wśród dwunastolatków nieznacznie przekroczył 27, a frekwencja wskazań „zdecydowanie nie” wyniosła niecałe 6%. Zestawienie tej tendencji z korelacją pomiędzy zmienną, jaką jest rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a odpowiedziami na pytanie o przeciążenie nauką prowadzi do konstatacji, że osobami najrzadziej deklarującymi przeciążenie nauką są uczniowie szkół zasadniczych zawodowych (suma odsetków wskazań „zdecydowanie nie” i „raczej nie” wyniosła 47,1%) oraz podstawowych, gdzie suma deklaracji negatywnych wyniosła 33,3%. Tabela 16: Wiek respondentów a poczucie bycia przeciążonym nauką Poczucie bycia przeciążonym nauką mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat wiek 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 i więcej lat ogółem ogółem zdecydowanie tak raczej tak raczej nie zdecydowanie nie trudno powiedzieć 5 8 6 3 2 24 20,8% 33,3% 25,0% 12,5% 8,3% 100,0% 94 100 94 20 37 345 27,2% 29,0% 27,2% 5,8% 10,7% 100,0% 120 80 51 5 32 288 41,7% 27,8% 17,7% 1,7% 11,1% 100,0% 125 89 49 8 20 291 43,0% 30,6% 16,8% 2,7% 6,9% 100,0% 31 18 6 4 2 61 50,8% 29,5% 9,8% 6,6% 3,3% 100,0% 195 189 108 13 38 543 35,9% 34,8% 19,9% 2,4% 7,0% 100,0% 178 172 109 22 29 510 34,9% 33,7% 21,4% 4,3% 5,7% 100,0% 19 18 21 4 7 69 27,5% 26,1% 30,4% 5,8% 10,1% 100,0% 3 1 5 1 1 11 27,3% 9,1% 45,5% 9,1% 9,1% 100,0% 770 675 449 80 168 2142 21,0% 3,7% 7,8% 100,0% 35,9% 31,5% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2142). 40 Tabela 17: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a poczucie bycia przeciążonym nauką Poczucie bycia przeciążonym nauką zdecydowanie tak podstawowa gimnazjum szkoła zasadnicza zawodowa technikum liceum ogólnokształcące liceum profilowane ogółem raczej tak raczej nie zdecydowanie nie trudno powiedzieć ogółem 107 109 105 24 42 387 27,6% 28,2% 27,1% 6,2% 10,9% 100,0% 268 186 102 15 54 625 42,9% 29,8% 16,3% 2,4% 8,6% 100,0% 20 26 40 10 10 106 18,9% 24,5% 37,7% 9,4% 9,4% 100,0% 134 117 86 11 22 370 36,2% 31,6% 23,2% 3,0% 5,9% 100,0% 243 244 117 21 43 668 36,4% 36,5% 17,5% 3,1% 6,4% 100,0% 20 8 10 0 2 40 50,0% 20,0% 25,0% 0% 5,0% 100,0% 792 690 460 81 173 2196 20,9% 3,7% 7,9% 100,0% 36,1% 31,4% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2196). Respondenci zostali też zapytani o to, jak układają się ich osobiste relacje w szkole z nauczycielami, koleżankami i kolegami z klasy oraz spoza klasy. Rozkład odpowiedzi na to pytanie prezentuje wykres nr 27. Wyniki badań wskazują na to, że relacje respondentów z nauczycielami najczęściej układają się dobrze, przy czym 45,7% ankietowanych określiła je jako raczej dobre, a 19,2% – jako bardzo dobre. Zdaniem prawie 30% młodych ludzi są one różne. Nieznaczny odsetek osób uznał je za raczej złe (2%) lub zdecydowanie złe (1,5%). Relacje z kolegami z klasy również wydają się być poprawne: 42,4% badanych uważa, że są one bardzo dobre, 39,8% twierdzi, iż są one raczej dobre. Jedynie 13,5% z nich określa je jako różne, tylko 1,8% uczniów przyznaje, iż są one raczej złe, a 0,9% deklaruje, że są bardzo złe. Podobnie kształtują się relacje ankietowanych z kolegami spoza klasy: 44,1% wskazań dotyczyło odpowiedzi, określających je jako bardzo dobre, 33,4% – odpowiedzi „raczej dobrze”. Opcję odpowiedzi „różne” wybrało 18% respondentów, jako raczej złe określiło je 1,3%, a jako zdecydowanie złe – 0,9% z nich. 41 Wykres 27: Ocena osobistych relacji respondentów z nauczycielami, kolegami z klasy i spoza klasy Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Pogłębiona analiza korelacyjna, uwzględniająca płeć, wiek oraz rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci nie wykazała różnic w sposobie określania relacji z kolegami z klasy i spoza klasy. Pewne rozbieżności widoczne są jednak w przypadku określania osobistych relacji uczniów i uczennic z nauczycielami. Jak wynika z tabeli nr 18, dziewczęta oceniają swoje relacje z nauczycielami bardziej pozytywnie niż chłopcy, częściej bowiem wybierały odpowiedź „bardzo dobre” – różnica wskazań wyniosła tu prawie 10 punktów procentowych. Nieco mniej widoczna jest różnica dotycząca wskazania: „raczej dobre” – wynosi ona niecałe 5%. Uczniowie częściej niż uczennice skłonni są twierdzić, że ich relacje z nauczycielami są różne (różnica wskazań wynosi prawie 12%), raczej złe i zdecydowanie złe. Przy tym warto zauważyć, że odsetek wskazań negatywnych był niewielki zarówno w przypadku respondentek, jaki i respondentów. Takie wyniki nie są zaskakujące, biorąc pod uwagę fakt, że to dziewczęta częściej niż chłopcy formułowały wyższą ocenę siebie jako uczniów, biorąc pod uwagę średnią ocen, co z pewnością może być czynnikiem warunkującym relacje z nauczycielami. 42 Tabela 18: Płeć respondentów a ocena osobistych relacji z nauczycielami Ocena własnych relacji z nauczycielami bardzo dobre raczej dobre 261 519 24,5% 48,8% płeć 165 490 mężczyzna 14,9% 44,1% 426 1009 ogółem 19,6% 46,4% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2175). kobieta różne raczej złe zdecydowanie złe 260 24,4% 402 36,2% 662 30,4% 16 1,5% 29 2,6% 45 2,1% 8 0,8% 25 2,3% 33 1,5% ogółem 1064 100,0% 1111 100,0% 2175 100,0% Z kolei najbardziej pozytywnie oceniają swoje relacje z nauczycielami uczniowie liceów profilowanych (23,1% ocen „bardzo dobrych” i 56,4% ocen „raczej dobrych”) oraz szkół podstawowych (33% z nich określiło je jako bardzo dobre, a 37,8% jako raczej dobre) i liceów ogólnokształcących (13,6% uznało, że relacje te są bardzo dobre, a 55,9% stwierdziło, że są one raczej dobre). Najmniej pozytywnych wskazań padło w grupie uczniów szkół zasadniczych zawodowych: łącznie 51% z nich określiło relacje te jako dobre, przy czym 11,8% z nich przyznało, że są one bardzo dobre, a 39,2% stwierdziło, że są one raczej dobre. Również w tej grupie największy odsetek respondentów określił swe osobiste relacje jako różne (42,2%). Tabela 19: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a ocena osobistych relacji z nauczycielami Ocena własnych relacji z nauczycielami podstawowa gimnazjum szkoł a zasadnicza zawodowa technikum ogółem bardzo dobre raczej dobre różne raczej złe zdecydowani e złe 123 141 100 3 6 373 33,0% 37,8% 26,8% 0,8% 1,6% 100,0% 137 255 198 20 13 623 22,0% 40,9% 31,8% 3,2% 2,1% 100,0% 12 40 43 3 4 102 11,8% 39,2% 42,2% 2,9% 3,9% 100,0% 55 179 122 9 6 371 14,8% 48,2% 32,9% 2,4% 1,6% 100,0% liceum ogólnokształcąc e 91 374 191 10 3 669 13,6% 55,9% 28,6% 1,5% 0,4% 100,0% liceum profilowane 9 22 7 0 1 39 23,1% 56,4% 17,9% 0% 2,6% 100,0% 427 1011 661 45 33 2177 ogółem 43 19,6% 46,4% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2177). 30,4% 2,1% 1,5% 100,0% Kwestii relacji młodzieży z kolegami i nauczycielami poświęcone zostało także kolejne pytanie, w którym respondenci mieli ustosunkować się do czterech stwierdzeń: „Mam poczucie, że jestem akceptowany przez koleżanki i kolegów w klasie”; „Nauczyciele w mojej szkole traktują uczniów sprawiedliwie”; „Mogę liczyć na dodatkową pomoc nauczycieli, gdy jej potrzebuję”; „Mam poczucie, że mogę zwrócić się do wychowawcy z każdym problemem i otrzymam pomoc”. Stosunek respondentów do pierwszego z zacytowanych powyżej stwierdzeń prezentuje wykres nr 28. Wykres 28: Stosunek respondentów do stwierdzenia: „Mam poczucie, że jestem akceptowany przez koleżanki i kolegów w klasie” Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Dane zawarte na wykresie świadczą o tym, że znakomita większość młodych ludzi czuje się akceptowana przez koleżanki i kolegów w klasie, o czym świadczy 41,1% odpowiedzi „zdecydowanie się zgadzam” oraz 47,6% wskazań „raczej się zgadzam”. Niewielki jest odsetek respondentów, którzy deklarują, że nie są akceptowani przez rówieśników z klasy: 3,9% badanych raczej nie zgodziło się z podanym stwierdzeniem, a 1,8% stwierdziło, iż zdecydowanie się z tym nie zgadzają. Wynika z tego, że młodzież 44 dobrze czuje się w środowisku kolegów i koleżanek z klasy, a problemy dotyczą niewielkiej części ankietowanych. Należy przy tym dodać, że nie zachodzą tu istotne korelacje płci, wieku i rodzaju szkoły, do jakiej uczęszczają badani z odpowiedziami na to pytanie – respondenci niezależnie od posiadanych cech społeczno demograficznych udzielili podobnych odpowiedzi. Stosunek młodzieży do drugiego z podanych stwierdzeń prezentuje wykres nr 29. Wykres 29: Stosunek respondentów do stwierdzenia: „Nauczyciele w mojej szkole traktują uczniów sprawiedliwie” Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Najwięcej młodych ludzi stwierdziło, że raczej zgadzają się ze stwierdzeniem, że nauczyciele w ich szkole traktują uczniów sprawiedliwie (45,7% wskazań). Odsetek osób, które uznały, że zdecydowanie zgadzają się z tym stwierdzeniem wyniósł 15,7. Prawie jedna piąta (19,5%) badanych uznała, że raczej nie zgadza się z tym stwierdzeniem, a niecałe 10% ankietowanych przyznało, że zdecydowanie się z tym nie zgadzają. Wynika z tego, że prawie jedna trzecia młodych ludzi ma poczucie, że nauczyciele bywają – częściej lub rzadziej – niesprawiedliwi wobec uczniów. Płeć respondentów nie różnicuje udzielanych odpowiedzi – dziewczęta i chłopcy mają podobny stosunek do podanego stwierdzenia. Pewne różnice pojawiają się w przypadku wskazań, które padają w poszczególnych grupach wiekowych. W tabeli nr 20 ukazano te zależności. 45 Tabela 20: Wiek respondentów a ich stosunek do stwierdzenia: „Nauczyciele w mojej szkole traktują uczniów sprawiedliwie” Stosunek do stwierdzenia: "Nauczyciele w mojej szkole traktują uczniów sprawiedliwie" mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat wiek 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 i więcej lat ogółem ogółem zdecydowanie się zgadzam raczej się zgadzam raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam trudno powiedzieć 11 7 2 2 2 24 45,8% 29,2% 8,3% 8,3% 8,3% 100,0% 91 115 66 43 22 337 27,0% 34,1% 19,6% 12,8% 6,5% 100,0% 56 143 35 24 22 280 20,0% 51,1% 12,5% 8,6% 7,9% 100,0% 40 126 68 44 13 291 13,7% 43,3% 23,4% 15,1% 4,5% 100,0% 10 28 10 7 5 60 16,7% 46,7% 16,7% 11,7% 8,3% 100,0% 82 285 90 27 59 543 15,1% 52,5% 16,6% 5,0% 10,9% 100,0% 36 251 136 45 42 510 7,1% 49,2% 26,7% 8,8% 8,2% 100,0% 8 25 18 12 6 69 11,6% 36,2% 26,1% 17,4% 8,7% 100,0% 1 5 3 1 1 11 9,1% 45,5% 27,3% 9,1% 9,1% 100,0% 335 985 428 205 172 2125 20,1% 9,6% 8,1% 100,0% 15,8% 46,4% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2125). Odsetek osób, które mają poczucie, że nauczyciele w ich szkole traktują uczniów sprawiedliwie jest największy wśród osób mających mniej niż 12 lat, przy czym grupa ta jest na tyle mało liczna, że trudno ją brać pod uwagę przy porównaniach, wobec czego należy wskazać na kategorię trzynastolatków, wśród których odsetek odpowiedzi „zdecydowanie się zgadzam” wynosi 20%, a procent wskazań „raczej się zgadzam” wynosi 51,1%. Podobne wyniki widoczne są wśród szesnastolatków, gdzie 15,1% badanych zdecydowanie zgodziła się, a 52,5% raczej zgodziła się z podanym stwierdzeniem. Najmniejszy odsetek wskazań pozytywnych odnotowano wśród osiemnastolatków: 11,6% z nich udzieliło odpowiedzi „zdecydowanie się zgadzam”, a 36,2% wskazało odpowiedź „raczej się zgadzam”. Z kolei w grupie tej najwięcej było osób, które ze stwierdzeniem tym raczej się nie zgodziły (26,1%) lub zdecydowanie się nie zgodziły (17,4%). Na podstawie otrzymanych wyników można 46 stwierdzić, że starsza młodzież bardziej krytycznie niż ich młodsi koledzy ocenia stosunek nauczycieli do uczniów. Zestawienie typu szkoły, do jakiej uczęszczają badani z odpowiedziami na to pytanie nie ukazują istotniejszych różnic poza tą, że respondenci ze szkół zawodowych są nieco bardziej krytyczni w ocenie sprawiedliwego traktowania uczniów przez nauczycieli w ich szkołach – różnica wskazań wynosi jednak jedynie około 5 punktów procentowych w porównaniu z pozostałymi kategoriami badanych. Trzecie stwierdzenie dotyczyło poczucia możności liczenia na dodatkową pomoc nauczycieli w szczególnych sytuacjach. Stosunek młodzieży do tego stwierdzenia pokazuje wykres nr 30. Wykres 30: Stosunek respondentów do stwierdzenia: „Mogę liczyć na dodatkową pomoc nauczycieli, gdy jej potrzebuję” Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Dane zawarte na wykresie pokazują, że najwięcej respondentów (45,5%) raczej zgadza się ze stwierdzeniem, że mogą liczyć na dodatkową pomoc nauczycieli, gdy jej potrzebują. Prawie 30% badanych przyznaje, że zdecydowanie zgadzają się z tym stwierdzeniem. Nieco ponad 11% respondentów stwierdziło, że raczej się z nim nie zgadzają, a 4% uznało, że zdecydowanie się nie zgadzają. Można wobec tego uznać, że trzy czwarte badanych ma poczucie, że nauczyciele gotowi są im pomóc w szczególnych sytuacjach. Co istotne – odpowiedzi respondentów i respondentek nie różnią się od siebie istotnie, także 47 ankietowani z poszczególnych typów szkół udzielają podobnych odpowiedzi. Również wiek badanych nie różnicuje rozkładu odpowiedzi na to pytanie. Stosunek badanych do stwierdzenia czwartego widoczny jest na wykresie nr 31. Wykres 31: Stosunek respondentów do stwierdzenia: „Mam poczucie, że mogę zwrócić się do wychowawcy z każdym problemem i otrzymam pomoc” Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Warto zauważyć, że procent wskazań pozytywnych jest tu mniejszy niż w przypadku poprzednich trzech stwierdzeń, łącznie wyniósł on 66,7%. Odsetek osób, które udzieliły odpowiedzi „zdecydowanie się zgadzam” wyniósł 34,9%, a tych, którzy wskazali opcję „raczej się zgadzam” było 31,8%. Respondenci, którzy przyznali, że raczej nie zgadzają się z tym stwierdzeniem stanowili 13,1% ogółu, z kolei ci, którzy zdecydowanie nie mają poczucia, ze mogą zwrócić się do wychowawcy z każdym problemem i otrzymają pomoc stanowili niecałe 10% badanych. O ile płeć ankietowanych i rodzaj szkoły, do której uczęszczają nie różnicuje zasadniczo ich stosunku do stwierdzenia czwartego, o tyle można dostrzec pewne rozbieżności w rozkładzie odpowiedzi w poszczególnych grupach wiekowych, co uwidacznia tabela nr 21. Dane w niej zawarte pokazują, że największym zaufaniem do wychowawców, wyrażającym się w poczuciu, że w sytuacjach problemowych można zwrócić się do nich i otrzyma się pomoc, wykazują się dwunasto-, trzynasto-, piętnasto- i szesnastolatkowie. We 48 wszystkich tych grupach wiekowych suma odsetków wskazań „zdecydowanie się zgadzam” i „raczej się zgadzam” przekracza 70%. Przy tym najwięcej osób, które zdecydowanie zgadzają się z tym stwierdzeniem znalazło się wśród dwunastolatków (48,6%) oraz wśród piętnastolatków (45,8%). Natomiast w grupie czternasto-, siedemnasto- i osiemnastolatków suma wskazań pozytywnych oscyluje wokół 56%. Warto przy tym jednocześnie zauważyć, że najbardziej sceptyczni wobec tego stwierdzenia pozostają osiemnasto- i siedemnastolatkowie – suma wskazań „raczej się nie zgadzam” i „zdecydowanie się nie zgadzam” w tych grupach wyniosła odpowiednio 33,1% i 32,8%. Ponownie można zauważyć, że starsi uczniowie są mniej przekonani o tym, że wychowawcy mogą im pomóc w trudnych sytuacjach. Może to być rezultatem pewnych doświadczeń z przeszłości, w których młodzież nie zawsze mogła liczyć na pomoc swoich wychowawców. Może też być tak, że starsi uczniowie częściej przekonani są o tym, że swoje problemy są w stanie rozwiązywać samodzielnie, bez udziału wychowawców. Tabela 21: Wiek respondentów a ich stosunek do stwierdzenia: „Mogę poczucie, że mogę zwrócić się do wychowawcy z każdym problemem i otrzymam pomoc” Stosunek do stwierdzenia: "Mogę poczucie, że mogę zwrócić się do wychowawcy z każdym problemem i otrzymam pomoc" zdecydowanie się zgadzam mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat wiek 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 i więcej lat ogółem raczej się zgadzam raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam trudno powiedzieć ogółem 10 6 4 1 2 23 43,5% 26,1% 17,4% 4,3% 8,7% 100,0% 160 95 34 22 18 329 48,6% 28,9% 10,3% 6,7% 5,5% 100,0% 117 95 34 17 21 284 41,2% 33,5% 12,0% 6,0% 7,4% 100,0% 103 90 45 38 14 290 35,5% 31,0% 15,5% 13,1% 4,8% 100,0% 27 16 8 2 6 59 45,8% 27,1% 13,6% 3,4% 10,2% 100,0% 195 194 63 37 52 541 36,0% 35,9% 11,6% 6,8% 9,6% 100,0% 125 160 90 76 58 509 24,6% 31,4% 17,7% 14,9% 11,4% 100,0% 15 25 11 10 7 68 22,1% 36,8% 16,2% 14,7% 10,3% 100,0% 3 2 0 6 0 11 27,3% 18,2% 0% 54,5% 0% 100,0% 755 683 289 209 178 2114 49 35,7% 32,3% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2114). 13,7% 9,9% 8,4% 100,0% Respondentów poproszono także o to, by scharakteryzowali środowisko rówieśnicze. Młodzież miała określić, ilu spośród swoich kolegów z klasy oceniają pod kątem posiadania wybranych przymiotów. Rozkład odpowiedzi na to pytanie prezentuje wykres nr 32. Wykres 32: Ilość kolegów z klas respondentów określanych pod kątem posiadania wybranych przymiotów 50 * W poszczególnych kategoriach w zestawieniach wskazań pominięte zostały braki odpowiedzi, dlatego procenty wskazań nie sumują się do 100. Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Młodzież zapytano o to, ilu spośród kolegów z klasy określiłaby jako wyśmiewających biedniejszych. Zdaniem 55,2% badanych nikt w klasie nie wyśmiewa biedniejszych, według 23,9% pytanych robią to pojedyncze osoby. Niecałe 10% młodych ludzi przyznało, że niektórzy koledzy z klasy tak właśnie postępują, 4,8% potwierdziło, że czyni tak większość, a 1,7% uznało, że robią to wszyscy w klasie. Nieco ponad 72% respondentów zaprzecza, jakoby w ich klasie ktokolwiek zastraszał najlepszych uczniów w klasie. Prawie 14% badanych przyznaje, że postępują tak pojedyncze osoby, a 5,4% twierdzi, że dotyczy to niektórych kolegów z klasy. O tym, że takie zachowania są udziałem większości klasy przekonanych jest 2,3% ankietowanych, a 1,4% wyraża opinię, że odnosi się to do wszystkich osób w klasie. Prawie połowa badanych uważa, że żaden z ich kolegów nie niszczy bezmyślnie szkolnego mienia, z kolei prawie 30% jest zdania, że dotyczy to pojedynczych osób, a 12,5% twierdzi, że postępują tak niektórzy. Tylko 3,2% ankietowanych przekonuje, że odnosi się do większości, a 1,3% że do wszystkich w klasie. Warte uwagi jest to, że wypowiedzi 3/4 respondentów wskazują na to, że w ich klasach zdarzają się przypadki wyrażania braku respektu, poszanowania dla nauczycieli, przy czym 1,7% badanych twierdzi, że zachowują się tak wszyscy uczniowie, aż 7% deklaruje, iż postępuje tak większość. Według 18,6% respondentów brak szacunku dla nauczycieli przejawiają niektórzy uczniowie, 44,4% indagowanych wskazuje, że problem dotyczy pojedynczych kolegów/koleżanek. Zdecydowana większość młodzieży (76,3%) nie dostrzega też wśród swoich koleżanek i kolegów z klasy zachowań, które polegają na wymuszaniu pieniędzy. Odsetek wskazań osób, które twierdzą, że czynią tak pojedyncze osoby wyniósł 11,4%, a ci którzy uznali, że jest to udziałem niektórych stanowili 4,1% ogółu badanych. Odpowiednio 1,3% i 1,7% uczniów przyznało, że problem dotyczy większości i wszystkich w klasie. Zdaniem około połowy badanych w ich klasach są osoby przynależące do paczek, gangów. Według 20,6% odnosi się to do pojedynczych osób, zdaniem 14,2% w paczkach, gangach zrzeszani są niektórzy. Zgodnie z opinią 7,8% indagowanych dotyczy to większości uczniów w klasie, zaś 3,1% respondentów twierdzi, że ma to odniesienie do wszystkich. Młodzież zapytano również o to, ilu spośród kolegów z klasy przynależy do grup subkulturowych. Co ciekawe – okazało się, że subkultury młodzieżowe są dość popularne w 51 środowisku badanych, bowiem jedynie 20% pytanych stwierdziło, że żaden kolega czy koleżanka z klasy nie należy do grupy tego typu. Opinię, że członkostwo w subkulturach odnosi się do pojedynczych osób lub niektórych rówieśników z klasy wyraziło łącznie 60,2% badanych. Prawie 10% ankietowanych potwierdziło, że większość kolegów z klasy to członkowie subkultur, a 2,6% uznało, że dotyczy to wszystkich osób w klasie. Problem wagarowania, lekceważenia nauki obecny jest w klasach prawie 86% badanych. Zdaniem 43,8% uczniów dotyczy on pojedynczych osób. Niecała czwarta część indagowanych uważa, że postępują tak niektórzy. Według 10,3% pytanych większość uczniów w klasie prezentuje takie podejście do nauki, a 2,1% uważa, ze jest to problem całej klasy. Wyniki badań pokazują też, że zdecydowana większość respondentów dostrzega w swojej klasie cwaniaków i cyników. O tym, że postawy takie prezentują pojedyncze osoby przekonanych jest 37,4% badanych. Zdaniem 27,5% młodych ludzi w ich klasie dotyczy to niektórych uczniów, a w opinii 11,1% taka jest większość klasy. Według niecałych 3% pytanych cwaniakami i cynikami są wszyscy w klasie. Respondenci wyrażają ponadto dość powszechnie pogląd, że młodzież prezentuje postawy egoistyczne, twierdząc, że myślą tylko o sobie. Jedynie 13,4% indagowanych zaprzecza, jakoby w ich klasie dotyczyło to kogokolwiek. Jednak nieco ponad 35% badanych dostrzega pojedyncze osoby, które takie właśnie są, a niecałe 26% twierdzi, że niektórzy uczniowie myślą wyłącznie o sobie. O tym, że większość koleżanek i kolegów z klasy prezentuje takie postawy przekonanych jest 16,1% badanych, a 3,5% uważa, że dotyczy to wszystkich. Wielu badanych uważa, że przeważająca część osób w ich klasie dba o modny wygląd – o tym, że są to wszyscy uczniowie przekonanych jest 6,5% badanych, a o tym, że dotyczy to większości przekonują odpowiedzi 46,1% ankietowanych. Głosy 28,9% respondentów wskazują na no, że niektóre osoby w klasie dbają o modny wygląd, podczas gdy zdaniem 11,3% młodych ludzi dotyczy to pojedynczych osób. Jedynie 2,4% badanych nie dostrzega w klasie żadnych koleżanek i kolegów dbających o to. Ankietowani zostali też zapytani o to, ilu jest w ich klasie uczniów, którzy zażywają środków odurzających. O tym, że nikt w klasie nie nadużywa lekarstw i narkotyków przekonanych jest odpowiednio 69,4% i 61,7% badanych. Problem nadużywania lekarstw dotyczy pojedynczych osób zdaniem 15,3% badanych, niektórych – zdaniem 6,8% respondentów. Wskazania te są wyższe jeśli chodzi o problem zażywania narkotyków: 52 według 20,3% respondentów dotyczy on pojedynczych osób, a według 7,3% badanych jest on udziałem niektórych. Odpowiednio więcej jest też twierdzeń wskazujących na to, że narkotyki zażywa większość lub wszyscy uczniowie w klasie (odpowiednio: 3,9% oraz 1,6%) niż głosów dotyczących nadużywania leków (1,7% i 1,2% wskazań). Inaczej wygląda kwestia spożywania alkoholu. O abstynencji wszystkich koleżanek i kolegów przekonanych jest jedynie 23,5% młodych ludzi. Z kolei o tym, że alkohol spożywają wszyscy uczniowie przekonanych jest 14,3% respondentów, o tym, ze większość – 27,7% pytanych. Łącznie prawie 30% respondentów uważa, że alkohol spożywają niektórzy lub pojedyncze osoby. Wyraźnie widać, że picie alkoholu jest wśród młodzieży dość powszechne – z pewnością wyprzedza zażywanie narkotyków czy lekarstw, co może być spowodowane łatwiejszą dostępnością napojów alkoholowych. Młodych ludzi zapytano też o to, ile osób jest otwartych problemy innych i jest gotowych do niesienia pomocy słabszym. W obydwu przypadkach najwięcej wskazań dotyczyło stwierdzenia, że niektórzy uczniowie są gotowi do pomocy słabszym i są otwarci na problemy innych (odpowiednio 40,5% i 38,9% głosów). O tym, że postawy takie prezentują pojedyncze osoby przekonanych jest ok. 25% badanych. Prawie tyle samo osób uważa, że dotyczy to większości koleżanek i kolegów w klasie. Około 3% respondentów stwierdziło ponadto, ze wszyscy w klasie gotowi są nieść słabszym pomoc i są otwarci na problemy innych. Wyniki te można ocenić jako umiarkowanie optymistyczne. Stosunkowo niewiele osób wyraża przekonanie o tym, że wszyscy myślą wyłącznie o sobie, jednak wskazań, które świadczyłyby o gotowości wszystkich uczniów do niesienia pomocy i otwarcia na problemy innych nie jest szczególnie dużo. Z omawianymi wyżej zagadnieniami wiąże się kwestia podejmowania różnych form aktywności związanych mniej lub bardziej bezpośrednio z realizacją obowiązków szkolnych. Poproszono respondentów, by odnosząc się do perspektywy czasowej ostatniego roku zadeklarowali, czy zdarzyło im się podejmować działania świadczące o ich zaangażowaniu społecznym lub czy osiągnęli sukcesy związane z nauką. Poddawane ocenie zagadnienia zgrupowane były w jednym pytaniu kwestionariuszowym, jednak na potrzeby analizy zostały one rozdzielone na klika obszarów tematycznych. Pierwszy z nich związany był z zaangażowaniem w działalność społeczną i postawami prospołecznymi. W tym zakresie najczęściej deklarowaną aktywnością była pomoc osobom starszym świadczona w zakresie codziennych czynności. Jedna trzecia respondentów (32%) twierdziła, że taka sytuacja miała miejsce raz w minionym roku, a 53 17,3% deklarowało, ze tego typu pomoc świadczyło wielokrotnie w tym okresie. Dość powszechną formą zaangażowania społecznego była ponadto nieodpłatna pomoc w nauce rówieśnikom, którzy jej potrzebowali. Ponad jedna czwarta badanych (28,5%) deklarowała, że takie działania podejmowane były jeden raz, a co szósty pytany (16,5%) twierdził wręcz, że takie sytuacje zdarzały się wiele razy w ciągu ostatniego roku. Nieco rzadziej młodzież angażowała się w organizowanie wspólnych imprez, czy konkursów szkolnych. Co piąty (21,2%) pytany deklarował, że takie działania podjął jeden raz w ostatnim roku, a co dziesiąty (8,9%) deklarował, iż takie sytuacje miały miejsce w jego przypadku wiele razy. Najrzadziej respondenci angażowali się w różnego rodzaju akcje charytatywne – co szósty pytany (16,5%) mówił o jednorazowym doświadczeniu tego typu w ostatnim roku, a co dziesiąty (10,6%) wspominał o kilkukrotnym udziale w tego typu przedsięwzięciach. Szczegółowe dane przedstawia Wykres 33. Wykres 33: Zaangażowanie respondentów w działalność społeczną Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Kolejnym obszarem problemowym poddanym analizie stały się zagadnienia związane z realizacją obowiązków wynikających z nauki w szkole, które wykraczają jednak ponad 54 podstawowy zakres zadań i skutkować mogą otrzymywaniem nagród i wyróżnień. Pierwszą kwestią były osiągnięcia naukowe. Co piąty respondent (21,7%) deklarował, że w minionym roku jeden raz brał udział olimpiadach przedmiotowych lub konkursach wiedzy. Co ósmy natomiast (13,1%) twierdził, że takie działania podejmował kilka razy w tym czasie. Względnie wysoka aktywność naukowa przekłada się bezpośrednio na otrzymywanie nagród poza szkołą. Co piąty (19,1%) pytany mówił, że udało mu się raz w ostatnim roku otrzymać takie wyróżnienie; podobnie liczna (21,1%) jest grupa deklarujących kilkakrotne sukcesy odnoszone na polu rywalizacji poza szkołą, do której uczęszczają. Respondenci byli w tym przypadku proszeni jednak o wskazanie wszelkich nagród, można zatem sądzić, że część z pytanych brała pod uwagę sukcesy innego rodzaju – np. osiągnięcia sportowe. Wśród ogółu badanych 17% deklarowało bowiem, że jeden raz reprezentowało swoją szkołę w zawodach sportowych w okresie minionego roku, a 21,2% deklarowało co najmniej kilkakrotne tego typu doświadczenie. Mamy zatem do czynienia z względnie dużym zaangażowaniem uczniów w rywalizację – tak na polu naukowym, jak i sportowym. Warto w tym miejscu odnotować, iż aktywność fizyczna jest deklarowana przez sporą grupę młodzieży. Zaledwie co czwarty pytany twierdzi, iż w minionym roku w ogóle nie trenował, ani nie uprawiał sportu (26,4%). Przeczy to nieco stereotypowemu obrazowi młodych ludzi całkowicie stroniących od jakichkolwiek form intensywnej aktywności fizycznej. W tym polu problemowym umieszczono także zagadnienie dodatkowych zajęć pozwalających na doskonalenie znajomości języków obcych. Odpowiedzi badanych wskazują, że poprzestają oni z reguły na obowiązkowych lekcjach języków obcych – 40,5% przyznaje, że w okresie ostatniego roku nie brało udziału w żadnych dodatkowych zajęciach językowych. Szczegółowe dane przedstawia Wykres 33. 55 Wykres 34: Aktywność szkolna – zakres ponadobowiązkowy Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Ostatnim zestawem zagadnień stały się twierdzenia dotyczące zwracania się o pomoc do wychowawców – zarówno ze swoimi problemami, jak i w imieniu innych, którzy potrzebowali wsparcia. Mimo że wcześniej omówione dane dość pozytywnie przedstawiały relacje między uczniami i nauczycielami, to jednak odpowiedzi respondentów dotyczące korzystania z pomocy oferowanej przez nauczycieli prowadzą do wniosków o pewnym dystansie pomiędzy obiema grupami. Wychowawcy, jakkolwiek postrzegani jako osoby, które mogłyby pomóc w trudnych sytuacjach, nie są faktycznie angażowani w tego typu działania. Wśród badanych dość rzadko pojawiały się odpowiedzi świadczące o poszukiwaniu wsparcia wśród nauczycieli. Jedynie co piąty pytany (20,9%) przyznał, że zwrócił się do wychowawcy z prośbą o pomoc we własnej sprawie jeden raz w ostatnim roku, a co piętnasty deklarował, że taka sytuacja miał miejsce co najmniej kilka razy (6,9%). Nieco częściej badani zwracali się do nauczycieli w sprawach dotyczących ich koleżanek i kolegów. Co czwarty respondent (26,3%) twierdził, że jeden raz udał się do wychowawcy z prośbą o pomoc w cudzej sprawie, a co dziesiąty (10%) deklarował, iż takie działania podejmował wiele razy w ciągu ostatniego roku. Szczegółowe dane przedstawia Wykres 33. 56 Wykres 35: Zwracanie się o pomoc do wychowawcy Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Kolejne pytanie wskaźnikowe potwierdza częściowo zasygnalizowany problem dotyczący postrzegania nauczycieli i wychowawców jako osób, które mogą być pomocne w rozwiązywaniu różnorodnych problemów. Respondentów zapytano, czy korzystają z różnorodnych form pomocy oferowanych przez szkołę, które dotyczyć mogą rozwiązywania problemów materialnych, domowych lub związanych z nauką. Zdecydowana większość badanych stwierdziła, że z takich form pomocy nie korzysta, gdyż po prostu nie ma takiej potrzeby (70,3%). Należy jednak dość ostrożnie potraktować tę kategorię. Prawdopodobnie część udzielających takiej odpowiedzi nie zdaje sobie sprawy z problemów, które mogłyby być rozwiązane przy wsparciu szkoły, co skutkuje wskazaniami na brak trudności. Należy także odnotować, iż co dziesiąty badany (11,1%) stwierdzał wprost, że nie korzysta ze wsparcia szkoły, choć mogłoby być ono istotnym czynnikiem pozwalającym rozwiązać jego problemy życiowe. Jedynie co szósty respondent (15%) deklaruje, że korzysta z różnych form pomocy oferowanych przez szkolę. Można zaryzykować wniosek, iż taki rozkład odpowiedzi, wbrew wcześniejszym deklaracjom, wynika w dużej mierze z braku zaufania do osób, z którymi uczniowie kontaktują się najczęściej – ich nauczycieli i wychowawców. Szczegółowe dane przedstawia Wykres 33. 57 Wykres 36: Korzystanie z pomocy oferowanej przez szkołę Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Pogłębiona analiza korelacyjna nie wskazuje na istotne zależności pomiędzy zmiennymi niezależnymi (takim jak wiek, płeć, rodzaj szkoły i in.) a deklaracjami dotyczącymi korzystania z pomocy oferowanej przez szkołę. Zaprezentowane powyżej wyniki mogą być nieco niepokojące, jednak analiza kolejnych zagadnień prowadzi do wniosku, że jakość relacji łączących uczniów i nauczycieli nie jest najgorsza. By zweryfikować oceny dotyczące stosunków zachodzących w tej płaszczyźnie w środowisku szkolnym, poproszono respondentów o ocenę stosunku osób pełniących istotne role w procesie kształcenia i wychowania realizowanym w szkole do ich podopiecznych sprawiających najpoważniejsze problemy wychowawcze. Podkreślić należy dominację odpowiedzi wskazujących na pozytywne oceny wszystkich wymienionych osób, z drugiej jednak strony odnotowano duże odsetki respondentów nie potrafiących jednoznacznie odnieść się do tej kwestii. Analizując poszczególne rozkłady odpowiedzi, zauważyć należy najsilniejszą polaryzację odpowiedzi odnoszących się do wychowawców, opiekunów klas. Stanowili oni grupę, wobec której najczęściej badani formułowali dobre oceny, odnosząc się do kwestii stosunku wobec podopiecznych sprawiających kłopoty wychowawcze – 61,7% wskazań. Z drugiej jednak strony to także wychowawcy i opiekunowie klas najczęściej oceniani byli krytycznie w tym aspekcie – 13,1% ocen złych. Najmniejszy natomiast był w ich przypadku odsetek badanych nie potrafiących jednoznacznie odnieść się do omawianej kwestii (22,4%). Najrzadziej negatywne oceny dotyczyły relacji pedagogów szkolnych z 58 „trudnymi” uczniami (7,2%). Ta grupa stanowiła także kategorię zyskującą najwięcej ocen pozytywnych po wychowawcach i opiekunach klas (53,7%). Najbardziej krytycznie postrzegani byli nauczyciele dyżurujący na korytarzach – tylko 40,3% pytanych oceniło ich stosunek do podopiecznych sprawiających problemy jako dobry, a aż 14,4% formułowało wobec nich oceny jednoznacznie złe. Kolejne kategorie – katecheci i dyrekcja szkoły – oceniane były bardzo podobnie: około połowa respondentów pozytywnie wypowiadała się o ich relacjach z uczniami „trudnymi” (odpowiednio 50,1% i 52,9%), a co dziesiąty pytany formułował opinie negatywną (odpowiednio 10,6% i 9,8%). Szczegółowe dane przedstawia Wykres 33. Wykres 37: Ocena stosunku osób pełniących istotne role szkolne wobec uczniów problemowych Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Relacje pomiędzy pedagogami a uczniami ze względu na swoją specyfikę stanowią dość problematyczny typ stosunków społecznych. Potencjalnie pojawia się tu spore ryzyko aktów agresji zachodzących w obu kierunkach pomiędzy tymi grupami, a także w ich obrębie. Ważnym zagadnieniem zatem stała się identyfikacja istnienia zespołu zasad 59 określających sposoby reagowania na agresję. Poproszono respondentów, by udzieli odpowiedzi na pytanie, czy w ich szkole istnieje umowa obowiązująca uczniów i nauczycieli określająca jasne zasady reagowania na agresję. Jedynie 7,7% pytanych odpowiedziało, że takie zasady w ich szkole nie istnieją. Prawie połowa badanych zadeklarowała istnienie jasnych wytycznych dotyczących sposobów reagowania na agresję. W tym 37,3% mówiło o uniwersalnych uregulowaniach w skali całej szkoły, a 12,2% zwróciło uwagę na zasady stanowiące efekt wewnętrznych ustaleń konkretnego nauczyciela z daną klasą. Odnotować należy też bardzo duży odsetek (39,9%) respondentów, którzy nie są w stanie jednoznacznie odnieść się do tej kwestii. Mamy zatem do czynienia z dość powszechną sytuacją jasnego wytyczenia repertuaru dopuszczalnych reakcji na zachowania agresywne w środowisku szkolnym. Szczegółowe dane przedstawia Wykres 33. Wykres 38: Istnienie umowy określającej jasne zasady reagowania na agresję Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Pogłębiona analiza korelacyjna wskazuje na istotną zależność pomiędzy typem szkoły a deklaracjami respondentów. Uczniowie liceów ogólnokształcących zdecydowanie rzadziej wspominali o istnieniu umowy, która regulowałaby reakcje na zachowania agresywne, aniżeli uczniowie innych typów szkół – co dziesiąty z nich (9,4%) twierdził, iż takie uregulowania nie istnieją w szkole, a ponad połowa (51,8%) nie miała wiedzy w tym zakresie. Z kolei wśród uczniów szkół podstawowych dwie trzecie pytanych twierdziło, że takie zasady obowiązują, w tym połowa (49,9%) mówiła o systemie ogólnoszkolnych reguł. Nieco tylko 60 mniejsze były kategorie udzielających takich odpowiedzi wśród uczniów szkół zawodowych (59,2% deklarujących istnienie uregulowań w tym zakresie i 40,8% wskazujących na ich uniwersalny charakter). Technika i gimnazja lokowały się pomiędzy biegunami wyznaczonymi przez licea ogólnokształcące i szkoły podstawowe oraz zawodowe. Taka prawidłowość wynika najprawdopodobniej z nasilenia agresji w poszczególnych typach szkół – można sądzić, że to zjawisko na szczególnie szeroką skalę ujawnia się w szkołach podstawowych i zawodowych, skutkując koniecznością jednoznacznych i powszechnie znanych uregulowań dotyczących reakcji na zachowania przekraczające granice wytyczone normami społecznymi. Szczegółowe dane przedstawia tabela nr 22. Tabela 22: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a deklaracja obowiązywania w szkole umowy między uczniami i nauczycielami określającej jasne zasady reagowania na agresję Obowiązywanie w szkole umowy między uczniami i nauczycielami określającej jasne zasady reagowania na agresję w szkole obowiązuje system jasnych zasad obowiązuje system zasad, ale zależy od ustaleń klasy i nauczyciela nie ma takich zasad nie wiem 59 15,7% 95 15,5% 19 18,4% 39 10,7% 56 8,4% 4 10,3% 272 12,6% 24 6,4% 31 5,1% 9 8,7% 32 8,8% 62 9,4% 13 33,3% 171 7,9% 105 28,0% 252 41,2% 33 32,0% 136 37,4% 343 51,7% 15 38,5% 884 41,0% 187 49,9% 234 gimnazjum 38,2% 42 zasadnicza zawodowa 40,8% szkoła 157 technikum 43,1% 202 liceum ogólnokształcące 30,5% 7 liceum profilowane 17,9% 829 ogółem 38,5% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2156). podstawowa ogółem 375 100,0% 612 100,0% 103 100,0% 364 100,0% 663 100,0% 39 100,0% 2156 100,0% Pozostałe zmienne niezależne nie wpływają w sposób istotny na deklaracje respondentów odnośnie omawianej kwestii. Prócz problemu agresji współcześnie w przestrzeni szkoły występuje szereg innych zjawisk o charakterze patologicznym (narkotyki, alkohol, papierosy itp.). By minimalizować ryzyko pojawienia się tego typu problemów oraz niwelować ich skutki, szkoły organizują zajęcia poświęcone rozwiązywaniu najpoważniejszych zagrożeń i ich profilaktyce. Zapytano 61 respondentów o udział w tego typu zajęciach. Analiza odpowiedzi wskazuje, że najczęściej młodzież uczestniczyła w zajęciach poświeconych problematyce uzależnień od narkotyków (44,6% odpowiedzi twierdzących). Nieco rzadziej badani deklarowali udział w spotkaniach poświęconych zagrożeniom związanym z paleniem papierosów (37,4%), używaniem alkoholu (36,7%) oraz dotyczących współpracy z policją lub strażą miejską (36,8%). Jeszcze mniej liczna była grupa respondentów, którzy deklarowali uczestnictwo w zajęciach poświęconych problemom radzenia sobie z emocjami i agresją. Najrzadziej wskazywano na udział w spotkaniach dotyczących zagrożeń płynących ze strony sekt (20,8%) oraz poświęconych problemom młodzieży dotkniętej anoreksją i bulimią (18,9%). Ten rozkład odpowiedzi odzwierciedla w dużej mierze skalę zagrożenia poszczególnymi problemami. Te, które stanowią najpoważniejsze ryzyko dla młodzieży są przedmiotem szczególnie intensywnych działań zmierzających do niwelowania ich skali. Wśród kluczowych problemów młodzież z pewnością znajduje się zagrożenie uzależnieniem od narkotyków, alkoholu i papierosów i to one stanowią najczęściej przedmiot programów profilaktycznych. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 39. Wykres 39: Uczestnictwo w zajęciach poświęconych problemom społecznym 62 Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Na zakończenie części raportu, która poświęcona została relacjom szkolnym i sytuacji w szkole warto zaprezentować odpowiedzi respondentów na pytanie o to, jak spędzają wolny czas po zajęciach w szkole. Młodzież miała możliwość wybrania maksymalnie trzech odpowiedzi. Zostały one przedstawione na wykresie nr 40. Okazuje się, że swój wolny czas młodzież najchętniej spędza w świecie wirtualnym, na co wskazują odpowiedzi 41,1% badanych. Warto przy tym zauważyć, że dodatkowo prawie jedna czwarta respondentów przyznaje, że w wolnym czasie gra w gry komputerowe. Jeśli przyjąć, że większość tego typu gier to gry sieciowe, okazuje się, że młodych ludzi wybierających Internet jako przestrzeń aktywności pozaszkolnej jest więcej. Na drugim miejscu uplasowały się spotkania z koleżankami/kolegami (39,9% wskazań). Można to zsumować z odpowiedziami tych osób, które deklarują, że w wolnym czasie chodzą po mieście/osiedlu z koleżankami i kolegami (15,6% wskazań), które da się potraktować jako formę spotkań z rówieśnikami. Widać więc, że młodzież nie poprzestaje na kontaktach online ze znajomymi, ale też spotyka się z nimi w przestrzeni realnej. Uczniowie interesują się ponadto muzyką – również prawie 40% badanych przyznało, że w wolnym czasie słucha muzyki, a 2,5% badanych chadza na koncerty. Oglądaniem telewizji oraz filmów DVD zajmuje się w wolnym czasie jedna czwarta badanych, co świadczy o tym, że Internet stanowi medium bardziej atrakcyjne dla młodych ludzi, tym bardziej, że szereg programów telewizyjnych mogą obejrzeć via Internet. Jedynie 23,6% młodzieży przyznaje, że w wolnym czasie uprawia sport. Z kolei 16,2% ankietowanych deklaruje, że czyta książki, podczas gdy 15% z nich zajmuje się własnym hobby. Wskazania poniżej 6% dotyczą takich form spędzania wolnego czasu, jak: kibicowanie na imprezach sportowych, chodzenia do klubu/pubu (po 5,6% wskazań), chodzenia do dyskoteki (5,2% głosów), spędzania czasu w galeriach/centrach handlowych (4,3% wskazań), chodzenia do kima (3,3% głosów) oraz uprawiania turystyki (1,8% odpowiedzi). 63 Wykres 40: Sposoby spędzania wolnego czasu po szkole przez respondentów *Procenty wskazań nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Opcję: inne formy spędzania wolnego czasu wskazało 7,2% respondentów. Wśród najczęściej wymienianych znalazły się wskazania dotyczące nauki: respondenci często deklarowali, że w wolnym czasie uczą się, odrabiają lekcje czy chodzą na korepetycje. Odpowiedzi te korespondują z deklaracjami dotyczącymi przeciążenia nauką. Jeśli młodzież wolny czas poświęca na naukę, nie dziwi fakt, że znaczna część z nich ma poczucie bycia przeciążonymi nauką. Inne często pojawiające się w tej kategorii odpowiedzi da się przypisać do zajmowania się własnym hobby. Z odpowiedzi badanych wynika, że interesują się m.in. tańcem, śpiewem, grą na instrumentach muzycznych, fotografią. Uczęszczają ponadto na zbiórki harcerskie, są wolontariuszami. Kilkoro młodych ludzi twierdzi, że w wolnym czasie nudzi się, inni deklarują, że spotykają się z przyjaciółmi. Reasumując, najczęstsze formy spędzania przez młodzież wolnego czasu nie zawsze wymagają wychodzenia z domu: z jednej strony respondenci twierdzą, że chętnie spotykają się z kolegami i to z nimi spędzają czas po lekcjach, z drugiej jednak, wybierają aktywność w 64 świecie wirtualnym, która dość często zastępuje kontakty z rówieśnikami, bądź właśnie służy do podtrzymywanie tego typu relacji. Należy przy tym dodać, że wolny czas rzadko przeznaczają na aktywność sportową oraz na rozrywki kulturalne, co można poniekąd tłumaczyć obciążeniem nauką, na co wskazuje znaczna ilość wskazań odnoszących się do zajmowania się w wolnym czasie odrabianiem lekcji i nadrabianiem szkolnych zaległości. 65 4. Przemoc w otoczeniu i doświadczeniu młodzieży Celem badania było również poznanie opinii młodych ludzi na temat przemocy, a także ich doświadczeń z nią związanych. Młodzież została więc poproszona o określenie, czym jest przemoc w ich otoczeniu. Zestawienie odpowiedzi na to pytanie zawiera wykres nr 41. Największa grupa badanych (prawie 30%) wyraziła przekonanie, że przemoc jest złem, z którym można i trzeba walczyć. Z kolei prawie jedna czwarta indagowanych uznała, że przemoc jest w ich otoczeniu czymś nieistotnym (prawie nie występuje), a 16,2% młodych ludzi twierdzi, że jest ona złem, które należałoby przynajmniej ograniczyć. Podobny odsetek respondentów uważa, że przemoc jest czymś naturalnym i nieuniknionym oraz że przemoc to zło, na które niewiele można poradzić (odpowiednio wskazania 12,9% i 12,6% ankietowanych). Tak zróżnicowany rozkład odpowiedzi można tłumaczyć różnymi doświadczeniami badanej młodzieży, związanymi z pośrednim lub bezpośrednim kontaktem z przemocą, co potwierdzają analizy tabel krzyżowych, uwzględniające cechy społecznodemograficzne ankietowanych. Wykres 41: Opinie na temat przemocy w otoczeniu respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 66 Pogłębiona analiza zależności pomiędzy cechami społeczno-demograficznymi respondentów i odpowiedziami na pytanie o to, czym jest przemoc wskazuje na różnice w rozkładach odpowiedzi warunkowane płcią, wiekiem oraz rodzajem szkoły, do jakiej uczęszczają badani. Tabela nr 23 pokazuje rozkłady odpowiedzi w grupie dziewcząt i chłopców. Wynika z niego, że chłopcy częściej niż dziewczęta traktują przemoc jako coś naturalnego i nieuniknionego: różnica wskazań wynosi tu prawie 9 punktów procentowych. Oni także częściej skłonni są twierdzić, że przemoc jest złem, na które niewiele mona poradzić (różnica w odsetkach odpowiedzi wynosi 3,5%). Opinie chłopców i dziewcząt są podobne w przypadku stwierdzenia, że przemoc jest złem, które należałoby przynajmniej ograniczyć – procent wskazań wśród dziewcząt wynosi 16,3%, natomiast wśród chłopców – 16,8%. Wyniki pokazują, że dziewczęta częściej postrzegają przemoc jako zło i dostrzegają potrzebę zwalczania jej – różnica wskazań wynosi 7,2%. One też mają większą skłonność do traktowania przemocy jako czegoś nieistotnego, co prawie nie występuje. Rozbieżności występujące pomiędzy odpowiedziami uczniów i uczennic mogą wynikać z faktu, że chłopcy częściej stykają się z aktami przemocy lub nawet jej doświadczają. Dziewczęta z kolei częściej są chronione przed przemocą, a więc nie dostrzegają jej i nie doświadczają, co powoduje, że traktują ją jako coś nieistotnego. Ich wrażliwość na krzywdę i szkody, jakie powodują akty przemocy sprawia, że rzadziej też godzą się z tym, że istnieje i częściej widzą potrzebę jej zwalczania. Tabela 23: Płeć respondentów a opinie na temat przemocy w ich otoczeniu Opinia na temat przemocy w otoczeniu respondenta przemoc przemoc przemoc to przemoc to to zło, to zło, z przemoc przemoc to coś zło, które coś na które którym jest naturalnego i należałoby nieistotnego niewiele można i czymś nieuniknionego przynajmniej (prawie nie można trzeba innym ograniczyć występuje) poradzić walczyć kobieta płeć mężczyzna ogółem ogółem 91 117 172 358 296 19 1053 8,6% 11,1% 16,3% 34,0% 28,1% 1,8% 100,0% 192 162 187 298 242 29 1110 17,3% 14,6% 16,8% 26,8% 21,8% 2,6% 100,0% 283 279 359 656 538 48 2163 16,6% 30,3% 24,9% 2,2% 100,0% 13,1% 12,9% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2163). 67 Tabela 24: Wiek respondentów a opinie na temat przemocy w ich otoczeniu Opinia na temat przemocy w otoczeniu respondenta przemoc to coś naturalnego i nieuniknionego mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat wiek 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 i więcej lat ogółem przemoc to zło, na które niewiele można poradzić przemoc to zło, które należałoby przynajmniej ograniczyć przemoc to zło, z którym można i trzeba walczyć przemoc to coś nieistotnego (prawie nie występuje) przemoc jest czymś innym ogółem 2 6 5 2 7 1 23 8,7% 26,1% 21,7% 8,7% 30,4% 4,3% 100,0% 46 50 58 98 84 7 343 13,4% 14,6% 16,9% 28,6% 24,5% 2,0% 100,0% 36 45 56 77 62 11 287 12,5% 15,7% 19,5% 26,8% 21,6% 3,8% 100,0% 37 41 60 93 51 6 288 12,8% 14,2% 20,8% 32,3% 17,7% 2,1% 100,0% 8 11 6 19 17 0 61 13,1% 18,0% 9,8% 31,1% 27,9% 0% 100,0% 58 49 81 179 152 12 531 10,9% 9,2% 15,3% 33,7% 28,6% 2,3% 100,0% 66 58 74 150 141 11 500 13,2% 11,6% 14,8% 30,0% 28,2% 2,2% 100,0% 17 8 11 26 8 0 70 24,3% 11,4% 15,7% 37,1% 11,4% 0% 100,0% 3 1 2 3 2 0 11 27,3% 9,1% 18,2% 27,3% 18,2% 0% 100,0% 273 269 353 647 524 48 2114 16,7% 30,6% 24,8% 2,3% 100,0% 12,9% 12,7% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2114). Ze stwierdzeniem, że przemoc jest czymś naturalnym i nieuniknionym najczęściej zgadzają się osiemnastolatkowie 2. Odsetek wskazań w tej grupie wynosi 24,3% i przekracza procent wskazań w każdej z pozostałych grup o co najmniej 10 punktów. Opinię, że przemoc jest złem, na które niewiele można poradzić najczęściej podzielają piętnastolatkowie (18% odpowiedzi). Obserwowana tutaj tendencja wskazuje na systematyczny wzrost poparcia dla tego stwierdzenia postępujący wraz z wiekiem badanych do piętnastego roku życia. W grupach wiekowych powyżej 15 lat odsetek ten spada. Traktowanie przemocy jako zła i potrzeba jej ograniczenia dostrzegana jest przede wszystkim w odpowiedziach czternasto- i trzynastolatków (odpowiednio 20,8% i 19,5% wskazań). Najrzadziej pogląd ten podzielają 2 Liczebności grup dziewiętnastolatków i osób mających mniej niż 12 lat jest zbyt mała, by mogła być brana pod uwagę przy porównaniach. 68 piętnastolatkowie (niecałe 10% odpowiedzi). Z opinią, ze przemoc jest złem, z którym można i trzeba walczyć zgadza się największy odsetek osiemnastolatków (37,2%). Poziom wskazań przekraczający 30% odnotowano również u szesnastolatków (33,7%), czternastolatków (32,3%) oraz piętnastolatków (31,1%). O tym, że przemoc jest czymś nieistotnym, prawie niewystępującym przekonanych jest najwięcej szesnasto-, siedemnasto- i piętnastolatków (odpowiednio: 28,6%, 28,2%, 27,9% wskazań). Z kolei osiemnastolatkowie najrzadziej wybierali tę właśnie odpowiedź (11,4% odpowiedzi). Tabela 25: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a opinie na temat przemocy w ich otoczeniu Opinia na temat przemocy w otoczeniu respondenta przemoc przemoc to to zło, na coś które naturalnego i niewiele nieuniknioneg można o poradzić podstawowa gimnazjum zasadnicza zawodowa szkoła technikum liceum ogólnokształcą ce liceum profilowane ogółem przemoc to zło, które należałoby przynajmniej ograniczyć przemoc to zło, z którym można i trzeba walczyć przemoc to coś nieistotnego (prawie nie występuje) przemoc jest czymś innym ogółem 58 58 70 98 94 7 385 15,1% 15,1% 18,2% 25,5% 24,4% 1,8% 100,0% 81 97 115 185 121 18 617 13,1% 15,7% 18,6% 30,0% 19,6% 2,9% 100,0% 24 18 16 30 16 2 106 22,6% 17,0% 15,1% 28,3% 15,1% 1,9% 100,0% 65 42 56 104 86 7 360 18,1% 11,7% 15,6% 28,9% 23,9% 1,9% 100,0% 47 61 95 224 220 13 660 7,1% 9,2% 14,4% 33,9% 33,3% 2,0% 100,0% 9 3 7 18 1 1 39 23,1% 7,7% 17,9% 46,2% 2,6% 2,6% 100,0% 284 279 13,1% 12,9% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2167). 359 659 538 48 2167 16,6% 30,4% 24,8% 2,2% 100,0% Widoczna jest ponadto zależność pomiędzy rodzajem szkoły, do jakiej uczęszcza młodzież a jej opiniami na temat przemocy. Opinią, jaka najczęściej pojawia się wśród uczniów wszystkich typów szkół jest stwierdzenie, że przemoc jest złem, z którym można i trzeba walczyć, przy czym największa proporcja wskazań występuje w tym przypadku wśród uczniów liceów: profilowanych i ogólnokształcących (46,2% i 33,9% odpowiedzi). Niemniej uczniowie szkół liceów ogólnokształcących niemal równie często uważają, że przemoc jest czymś nieistotnym, bo prawie nie występującym (33,3%), co może być efektem tego, że młodzież ta z przemocą rzadko się styka. Ta opcja odpowiedzi jest również drugą pod 69 względem frekwencji odpowiedzią udzielaną przez uczniów szkół podstawowych (24,4% wskazań), techników (23,9%) i gimnazjów (19,6%). Należy zauważyć, że poglądy uczniów szkół zawodowych różnią się dość wyraźnie od poglądów pozostałych respondentów. W tej grupie największy jest odsetek wskazań, traktujących przemoc jako coś naturalnego i nieuniknionego (22,6%). Również wśród tych uczniów najczęściej pojawia się pogląd, traktujący przemoc jako zło, na które niewiele można poradzić (17% odpowiedzi). Można wysunąć tezę, że właśnie w przypadku tych respondentów opinie na temat przemocy warunkowane są szczególnie mocno doświadczaniem przemocy. Młodzieży zadano także pytanie o to, czy w ostatnim roku doznali przemocy słownej lub fizycznej ze strony osób dorosłych: rodziców/opiekunów, nauczycieli, innych osób dorosłych i obcych rówieśników. Zbiorcze zestawienie odpowiedzi na to pytanie zawiera wykres nr 42. Wykres 42: Deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Młodzież deklaruje, że częściej doznaje przemocy słownej niż fizycznej zarówno ze strony nieznajomych rówieśników, jak również ze strony rodziców/opiekunów, nauczycieli i innych osób dorosłych. Najwięcej, bo 38,1% ankietowanych przyznaje, że przemoc słowną (wyzwiska, krzyki) zastosowali wobec nich nieznani rówieśnicy. Prawie jedna piąta twierdzi, że doświadczyli tego ze strony rodziców, a 16,9% podaje innych dorosłych, którzy w ten sposób wobec nich się zachowali. Deklaracje 14,5% badanych wskazuje na to, że przemoc 70 słowną stosują wobec nich nauczyciele. Wynika z tego, że spora część młodzieży styka się z przemocą słowną bezpośrednio, przemoc tę najczęściej stosują rówieśnicy, ale też rodzice, na co należy zwrócić szczególną uwagę. Do doświadczania przemocy fizycznej (bicia, popychania, szarpania) ze strony obcych rówieśników przyznało się 21% ankietowanych. Z kolei około 13,5% młodych ludzi zadeklarowało, że doświadczyło przemocy fizycznej ze strony rodziców i innych dorosłych, a 9% stwierdziło, że przemoc tę zastosowali wobec nich nauczyciele. Wyniki te są niepokojące, jakkolwiek można przypuszczać, że nie wszyscy respondenci przyznają się do doświadczania przemocy, zwłaszcza tej domowej, dlatego też realny wskaźnik doświadczania przemocy ze strony rodziców/opiekunów może być wyższy niż wynika to z zaprezentowanych danych. Odpowiedzi różnicuje wiek i płeć badanych. Wykresy nr 43 i 44 prezentują zestawienie odpowiedzi uczniów i uczennic na pytanie o doświadczanie przemocy słownej i fizycznej w ostatnim roku. Wykres 43: Płeć respondentów a deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy słownej ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 71 Wykres 44: Płeć respondentów a deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy fizycznej ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Dane zawarte na wykresach świadczą o tym, że to chłopcy doświadczają przemocy częściej niż dziewczęta – wyjątek stanowi przemoc stosowana przez rodziców. Zarówno w przypadku przemocy słownej, jak i fizycznej więcej respondentek niż respondentów deklaruje, że są jej ofiarami. W przypadku przemocy słownej różnica wskazań wynosi prawie 7%, zaś w przypadku przemocy słownej jest to niecały 1% różnicy. Z kolei młodzież męska zdecydowanie częściej niż młodzież żeńska twierdzi, że przemoc wobec niej stosują nieznani rówieśnicy. Zarówno w przypadku przemocy słownej, jak i fizycznej różnice oscylują wokół 13%. Duże dysproporcje występują też w odniesieniu do przemocy, jakiej młodzi ludzie doznają ze strony innych osób dorosłych. Sięgają one 10,4% w przypadku przemocy słownej i 6,7% w przypadku przemocy fizycznej. Uczniowie częściej niż uczennice deklarują również, że nauczyciele stosują wobec nich przemoc słowną (rozbieżność wynosi 5,8%) i fizyczną, przy czym tu różnica wynosi 1,1%. Pewne różnice w odpowiedziach na to pytanie widoczne są również w poszczególnych grupach wiekowych, co pokazują wykresy nr 45 i 46. 72 Wykres 45: Wiek respondentów a deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy słownej ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 73 Wykres 46: Wiek respondentów a deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy fizycznej ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Jak można zauważyć, doświadczanie przemocy słownej ze strony rodziców najczęściej deklarują szesnasto-, siedemnasto- i piętnastolatkowie3. Odsetek wskazań w tych kategoriach wiekowych wynosi odpowiednio; 25,2%, 22,9% i 22%. Najmniej wskazań dotyczących tego rodzaju przemocy stosowanej przez rodziców odnotowano wśród dwunasto- i trzynastolatków (14,6% i 15,1%). Z kolei przemocy fizycznej ze strony rodziców doświadczają najczęściej dwunasto- i osiemnastolatkowie (odsetek wskazań wynosi odpowiednio: 20,4% oraz 19,7%. Najmniej deklaracji tego typu pojawiło się wśród uczniów siedemnastoletnich (10,2%) i szesnastoletnich (11,2%). 3 Liczebności grup dziewiętnastolatków i osób mających mniej niż 12 lat jest zbyt mała, by mogła być brana pod uwagę przy porównaniach. 74 Jeśli chodzi o przemoc słowną stosowaną przez nauczycieli, najczęściej mówią o niej osiemnastolatkowie (23,9% odpowiedzi), a także czternasto- i piętnastolatkowie (Odpowiednio 20,1% i 20% wskazań). Relatywnie rzadko wspominają o niej uczniowie dwunasto- i trzynastoletni (wskazania na poziomie 11,8% i 11,5%). Frekwencje odpowiedzi świadczących o doświadczaniu przemocy fizycznej ze strony nauczycieli są zbliżone – różnica pomiędzy największym odsetkiem wskazań (grupa dwunastolatków) a najmniejszym odsetkiem wskazań (siedemnastolatkowie) wynosi 6,6%. Uczniowie osiemnastoletni tworzą grupę, w której najczęściej pojawiają się deklaracje doświadczania przemocy ze strony innych osób dorosłych – dotyczy to obydwu rodzajów przemocy. W przypadku przemocy słownej odsetek ten wynosi 23,5%, z kolei w przypadku przemocy fizycznej sięga on 27,5%. O doznawaniu przemocy słownej często mówią też piętnasto-, siedemnasto- i czternastolatkowie (odsetki odpowiedzi w tych grupach wynoszą odpowiednio 20,7%, 20,2% oraz 19,9%). Stosunkowo rzadko przemocy tego typu doświadczają dwunastolatkowie, na co wskazuje frekwencja wskazań na poziomie 12,6%. W przypadku przemocy fizycznej odsetek odpowiedzi odnotowany wśród osiemnastolatków istotnie przewyższa procenty odpowiedzi w pozostałych grupach wiekowych. Drugą pod względem wskazań jest grupa dwunastolatków (18,4%). Najrzadziej do doświadczania przemocy ze strony innych dorosłych przyznają się piętnasto- i szesnastolatkowie (10,3% i 10,6% odpowiedzi). Przemoc słowna najczęściej stosowana była wobec respondentów osiemnastoletnich (28,4% wskazań) i dwunastoletnich (26,6% odpowiedzi). Najrzadziej przyznają się do jej doznawania piętnastolatkowie (18,6% głosów). Przemocy fizycznej doświadczają z kolei najczęściej trzynastolatkowie – frekwencja wskazań w tej grupie wyniosła 46,7%, a także osiemnastolatkowie, co zadeklarowało 43,5% z nich. Najrzadziej stają się jej ofiarami uczniowie najmłodsi – odsetek wskazań wśród dwunastolatków wyniósł 35,3%. Równie istotne jak sam fakt doświadczania przemocy jest zidentyfikowanie jej pochodzenia. Dlatego też młodzież została zapytana o to, czy w ich szkole i miejscu zamieszkania działają grupy młodzieżowe, które szkodzą otoczeniu w rozmaity sposób, m.in. na wymuszając pieniądze, bijąc, atakując, niszcząc mienie. Deklaracje młodych ludzi na ten temat prezentuje wykres nr 47. 75 Wykres 47: Działalność w szkole i miejscu zamieszkania respondentów grup młodzieżowych stosujących przemoc Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Z zestawionych danych wynika, że do grup, których destrukcyjną aktywność najczęściej obserwuje młodzież zarówno w miejscu zamieszkania, jak i w szkole należą grupy, które bezmyślnie niszczą mienie szkolne i publiczne. Wskazania respondentów dotyczące tego typu aktywności w miejscu zamieszkania wyniosły 37,3%, nieznacznie mniej badanych zadeklarowało aktywność tego typu grup w szkole – głosy prawie 35%. Nieco tylko rzadziej młodzi ludzie obserwują działalność grup młodzieżowych, które szkodzą wyzywając, grożąc innym. Odsetek wskazań w odniesieniu do miejsca zamieszkania wyniósł 33,5%, zaś w odniesieniu do szkoły – 32,5%. Stosunkowo często ankietowani zauważają działalność grup młodzieżowych, które wykazują tendencję do bicia i atakowanie innych, przy czym rozbieżności pomiędzy ich obecnością w miejscu zamieszkania i w szkole są już bardziej widoczne niż w przypadku poprzednich dwóch typów aktywności. Nieco ponad 30% badanych twierdzi, że działają one w ich miejscu zamieszkania, podczas gdy deklaracje odnoszące się do środowiska szkolnego nie przekraczają w tym wypadku 25%. Wyniki badań wskazują również na to, że aktywność grup młodzieżowych, które zajmują się sprzedażą narkotyków jest bardziej widoczna w miejscu zamieszkania niż w szkole. Frekwencja wskazań odnoszących się do aktywności polegającej na sprzedaży narkotyków w miejscu zamieszkania wyniosła 23,5%, tj. o 13,5% więcej niż w przypadku podobnych grup działających w szkole. Jednocześnie respondenci są przekonani o tym, że w szkołach działa więcej grup zajmujących się wymuszaniem jedzenia w ich miejscu zamieszkania – różnica wskazań wynosi 9,5% (17,7% badanych przekonanych jest o tym, że w ich szkołach działają 76 tego typu grupy, podczas gdy odsetek wskazań dotyczący aktywności tego typu grup w miejscu zamieszkania wynosi 8,2%). Niemal jednakowy odsetek osób uważa, że zarówno w ich szkołach, jak i miejscu zamieszkania funkcjonują grupy wymuszające pieniądze (różnica wskazań wynosi 0,4%). Pogłębiona analiza wskazań zanotowanych wśród uczniów różnych typów szkół wykazuje pewne zależności pomiędzy rodzajami placówek edukacyjnych, do jakich uczęszczają respondenci a deklaracjami odnoszącymi się do występowania w środowisku szkolnym i miejscu zamieszkania grup młodzieżowych, które stosują różne formy przemocy. Wykres nr 48 przedstawia zestawienie dotyczące obecności grup młodzieżowych stosujących przemoc w poszczególnych typach szkół reprezentowanych przez respondentów Wykres 48: Rodzaj szkoły, do której uczęszczają respondenci a działalność w szkole grup młodzieżowych stosujących przemoc Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 77 Dane zawarte na wykresie wskazują na to, że obecność grup młodzieży stosującej przemoc w szkole najczęściej dostrzegają uczniowie liceów profilowanych. Największy odsetek tych właśnie uczniów twierdzi, że w ich szkole działają grupy młodzieżowe, które wyzywają, grożą innych (70,3% wskazań) oraz takie, które biją, atakują słabszych (47,4% odpowiedzi), sprzedają narkotyki (31,6% wskazań) oraz wymuszające jedzenie (24,3% odpowiedzi). Znaczny jest również w tej grupie odsetek osób, które deklarują obecność w ich szkole grup, które niszczą mienie szkolne i publiczne (44,7%), choć w przypadku tej formy przemocy większą frekwencję wskazań odnotowano wśród gimnazjalistów (56,7% odpowiedzi). Uczniów gimnazjów można uznać za grupę, która znajduje się na drugim miejscu pod względem udzielających pozytywnych odpowiedzi dotyczących obecności w ich szkole grup młodzieżowych stosujących różne formy przemocy. Poza wspomnianym wyżej znaczącym odsetkiem wskazań świadczących o występowaniu w gimnazjach grup, które niszczą mienie szkolne i publiczne, pojawiło się również sporo głosów świadczących o obecności w szkole grup, które wyzywają, grożą innym (52,4%) oraz grup młodzieżowych, które biją, atakują słabszych (42,4%). Według deklaracji respondentów, także problem wymuszania pieniędzy pojawia się najczęściej w tym typie szkoły, o czym świadczą odpowiedzi 30,2% gimnazjalistów. Uczniowie szkół zawodowych najczęściej twierdzą, że w ich szkole działają grupy młodzieży niszczącej mienie szkolne publiczne (wskazania prawie połowy badanych) oraz wyzywające i grożące innym (34,7%) i bijące, atakujące słabszych (nieco ponad 1/4 badanych). Warto też zaznaczyć, że uczniowie szkół zawodowych znajdują się na drugim miejscu pod względem frekwencji wskazań, świadczących o tym, że w ich szkole są grupy młodzieżowe, które zajmują się sprzedażą narkotyków (19,4% wskazań). Najwyraźniej dostrzeganą formą przemocy stosowanej przez grupy młodzieży szkół podstawowych okazuje się być wyzywanie i grożenie innym (39% głosów), a także niszczenie mienia publicznego (38,1% wskazań) i bicie, atakowanie słabszych (36,3% odpowiedzi). Porównywalnie często jak uczniowie innych typów szkół uczniowie szkół podstawowych deklarują występowanie w ich szkole grup wymuszających pieniądze (13,3% wskazań), natomiast rzadziej niż pozostali dostrzegają aktywność w swojej szkole grup młodzieży wymuszającej jedzenie (10,5% wskazań) i sprzedającej narkotyki (3% głosów). 78 Należy zauważyć, że problem działających w szkole grup, stosujących różne formy przemocy najrzadziej dostrzegany jest w liceach ogólnokształcących i w technikach, gdzie odsetki wskazań są w odniesieniu do wszystkich wymienionych przypadków najniższe. Wykres nr 49 prezentuje z kolei deklaracje młodzieży reprezentującej różne typy szkół dotyczące działalności w ich miejscu zamieszkania grup młodzieżowych stosujących różne formy przemocy. Wykres 49: Rodzaj szkoły, do której uczęszczają respondenci a działalność w miejscu zamieszkania grup młodzieżowych stosujących przemoc Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Analiza danych zawartych na wykresie pozwala wnioskować o zależności pomiędzy wiekiem badanych a deklaracjami dotyczącymi działalności w miejscu zamieszkania respondentów grup młodzieżowych, które stosują różne formy przemocy. Podobnie jak w przypadku wskazań dotyczących aktywności tego typu grup w szkole, również i tu uczniowie liceów profilowanych najczęściej twierdzą, że grupy takie działają w ich miejscu 79 zamieszkania (wyjątek stanowią wskazania dotyczące przemocy polegającej na wymuszaniu jedzenia, gdzie odsetek wskazań w tej grupie uczniów zbliżony jest do poziomu wskazań odnotowanego u młodzieży reprezentującej pozostałe szkoły). Niemniej jednak we wszystkich pozostałych typach szkół ponadgimnazjalnych daje się zaobserwować podobne frekwencje wskazań dotyczących poszczególnych form przemocy. Największa różnica wskazań występuje pomiędzy uczniami liceów i szkół zawodowych – dotyczy obecności w miejscu zamieszkania grup niszczących mienie szkolne i publiczne i nie przekracza 7 punktów procentowych. Zarówno uczniowie gimnazjów, jak i szkół podstawowych widocznie rzadziej dostrzegają aktywność grup młodzieżowych, które stosują różne formy agresji i przemocy, przy czym w każdym przypadku procent wskazań w grupie gimnazjalistów jest większy niż w grupie uczniów szkół podstawowych. Wynika z tego, że wiek respondentów istotniej niż rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają warunkuje deklaracje dotyczące występowania w miejscu zamieszkania grup młodzieżowych stosujących przemoc. Prawdopodobnie z jednej strony jest to związane z większą społeczną aktywnością starszej młodzieży i – być może – doświadczaniem przemocy w sposób pośredni lub bezpośredni, z drugiej zaś – z lepszą umiejętnością identyfikowania przemocy i agresji przez starszych ankietowanych. W kontekście zagadnień poruszanych wyżej istotne jest, czy respondenci wiedzą, w jaki sposób reagować w sytuacji zagrożenia. W związku z tym sprawdzono, czy respondenci znają numer alarmowy, pod który można zadzwonić z telefonu komórkowego, aby zgłosić wypadek lub zagrożenie. Zgodnie z deklaracjami badanych, które zaprezentowane zostały na wykresie nr 50, prawie 92% młodych ludzi zna numer alarmowy. Odsetek ten uznać należy za znaczny, niemniej warto sprawdzić, ilu spośród ankietowanych, deklarujących znajomość numeru alarmowego potrafi podać numer prawidłowy. Dane przedstawia wykres nr 51. 80 Wykres 50: Deklaracja znajomości numeru alarmowego, pod który można zadzwonić, aby zgłosić wypadek lub zagrożenie Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Okazało się, że 90,6% badanych, którzy twierdząco odpowiedzieli na pytanie o znajomość numeru alarmowego rzeczywiście go zna i podało numer 112. Warto dodać, że jako błędne zakwalifikowane zostały odpowiedzi, podające m.in. numery alarmowe, pod które można dzwonić z telefonów stacjonarnych, czyli: 997, 998 i 999. Spora część badanych podawała właśnie te numery, co prawdopodobnie w niektórych przypadkach mogło wynikać z nie dość uważnego przeczytania pytania. Wykres 51: Znajomość prawidłowego numeru alarmowego, pod który można zadzwonić, aby zgłosić wypadek lub zagrożenie Źródło: badania i obliczenia własne (N=2046). 81 5. Młodzież a używki Zasadnicza część kwestionariusza ankiety poświęcona została doświadczeniom młodych ludzi w zakresie zażywania substancji uzależniających. Pierwsze z tych pytań odnosiło się do okresu życia (wieku respondenta), w którym spróbowali różnych używek. Zestawienie odpowiedzi na to pytanie prezentuje wykres nr 52. Wyniki badań pokazują, że więcej niż 90% badanych nie zażyło nigdy dotąd takich substancji psychoaktywnych, jak: heroina (94,4% wskazań), kokaina i amfetamina (90,4% odpowiedzi), ecstasy (93,5% głosów). Według deklaracji badanych 94,6% młodych ludzi nie wzięło nigdy narkotyku dożylnie, a 90,8% z nich nie odurzyło się nigdy lekami z alkoholem. Z kolei 85,5% ankietowanych nigdy nie zażyło dopalacza, a prawie 83% uczniów nie wąchało nigdy kleju ani rozpuszczalnika. Grupa osób, które nigdy w życiu nie wypaliły jointa stanowi 72,4% ogółu ankietowanych. Nieco ponad połowa respondentów (53,6%) deklaruje, że nigdy nie palili papierosów. Najczęściej wymienianymi używkami, z jakimi młodzież miała kontakt jest piwo (jedynie 23,9% badanych nigdy nie spróbowała tego trunku), wino (30,8% ankietowanych deklaruje, że nie piła nigdy wina) oraz wódka (42,2% badanych nigdy jej nie próbowała). Zgodnie z deklaracjami młodzieży na ogół pierwszym trunkiem alkoholowym, którego próbowali jest piwo (14,1% badanych twierdzi, że po praz pierwszy pili je, gdy mieli mniej niż 9 lat). Z kolei przedział wiekowy, w którym najczęściej dochodzi do inicjacji alkoholowej to 10 – 13 lat: najwięcej, bo 28,9% młodzieży twierdzi, że właśnie wtedy po praz pierwszy spróbowali piwa; także w tym okresie najwięcej młodych ludzi po raz pierwszy piło wino (26,7%). Spora część młodych ludzi próbuje po praz pierwszy alkoholu w wieku 14 – 16 lat: frekwencja deklaracji odnoszących się do piwa wynosi tu 25,7%, wina – 24,7%. Na ten okres przypada również najwięcej wskazań dotyczących spróbowania wódki – (28,4% badanych wtedy właśnie zetknęła się z tym trunkiem), a także wypalenia jointa – (zrobiło to 13,5% respondentów), zażycia dopalacza (wskazania 7,1% indagowanych) i odurzenia się lekami z alkoholem (3% wskazań). 82 Wykres 52: Deklaracja wieku, w jakim respondentom zdarzyło się po raz pierwszy zażyć poszczególne substancje uzależniające Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 83 Z dużą ostrożnością podchodzić należy do wskazań dotyczących zażywania narkotyków, bowiem okazuje się, że niektórzy badani zadeklarowali, że narkotyki twarde lub wstrzykiwane dożylnie po raz pierwszy zażyli, mając mniej niż 9 lat. Wyniki te wydają się być mało prawdopodobne. Okazuje się też, że doświadczenie zażycia narkotyku (wyłączając z tego tzw. narkotyki miękkie) jest udziałem niewielu badanych. Informacje te są trudne do zweryfikowania. Podobnie dyskusyjna jest kwestia wąchania kleju i rozpuszczalników, co deklarowali najczęściej respondenci najmłodsi. Jak wynika z relacji ankieterów, wielu uczniów szkół podstawowych nie kojarzyło tego z odurzaniem się, a w rezultacie niezrozumienia intencji pytania, podawali wiek, w którym po raz pierwszy użyli kleju, np. biurowego lub kleju do drewna lub rozpuszczalnika i przy okazji zdarzyło im się tych substancji powąchać. Wykres 53: Płeć respondentów a deklaracje braku zażycia poszczególnych substancji Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 84 Wykres nr 53, prezentujący rozkład odpowiedzi dziewcząt i chłopców deklarujących, że nigdy nie zażywali poszczególnych substancji świadczy o tym, że to młodzież płci męskiej częściej ma za sobą pierwsze doświadczenia z substancjami uzależniającymi. Największe różnice wskazań dotyczą spróbowania wódki i wypalenia jointa – wynoszą one odpowiednio 12,1% i 11%. Także więcej chłopców niż dziewcząt zażyło dopalacza (różnica 6,4%), spróbowało już piwa – rozbieżności wynoszą tu 5,1% oraz wina – różnica na poziomie 3,3%. W przypadku pozostałych substancji odurzających różnice wskazań nie przekraczają dwóch punktów procentowych. Jedynie w przypadku zażycia trzech środków odpowiedzi dziewcząt wskazują na ich nieco częstsze zażywnie – jest to zażycie kokainy, amfetaminy (różnica 0,1%), odurzanie się lekami z alkoholem (różnica 0,9%) oraz wąchanie kleju, rozpuszczalnika (różnica 2%). Należy jednak zauważyć, że rozbieżności te nie są znaczące. Respondentom zadano pytanie o to, czy w ciągu ostatnich 30 dni zażywali środki odurzające lub wywołujące halucynacje. Wykres nr 54 pokazuje, że 12,2% badanych zażyło tego typu substancję. Pozostali albo zaprzeczyli, albo nie udzielili odpowiedzi na to pytanie. Wykres 54: Deklaracja zażycia w ciągu ostatnich 30 dni środka odurzającego lub wywołującego halucynacje Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Z kolei wykres nr 55 pokazuje, w jaki sposób deklaracje odnoszące się do niezażycia w ciągu ostatnich 30 dni przez respondentów środków odurzających prezentują się w grupach respondentów wyznaczonych biorąc pod uwagę samoocenę uczniów pod względem średniej ocen. Okazuje się, że wśród uczniów miernych najmniej jest tych, którzy twierdzą, że nie 85 zażyli w ciągu ostatniego miesiąca tego typu substancji (odsetek wskazań na poziomie 64,7%). Na drugim miejscu znajdują się uczniowie dostateczni – 79,9% odpowiedzi, na trzecim zaś uczniowie dobrzy. Ciekawe jest przy tym to, że odsetek respondentów określających siebie jako celujących i deklarujących niezażywanie substancji psychoaktywnych w ostatnim miesiącu jest niższy niż uczniów bardzo dobrych (różnica 4,5%). Wykres 55: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje niezażycia w ciągu ostatnich 30 dni środka odurzającego lub wywołującego halucynacje Źródło: badania i obliczenia własne. Kolejne pytanie zadane zostało tym, którzy zadeklarowali, że w ciągu ostatnich 30 dni zażyli środek odurzający lub wywołujący halucynacje i odnosiło się do częstotliwości używania tych substancji. Rozkład odpowiedzi na to pytanie prezentuje wykres nr 56. 86 Wykres 56: Częstotliwość zażywania środków odurzających przez respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=206). Odpowiedzi na pytanie o to, ile razy w ciągu ostatnich 30 dni zażyli środki odurzające udzieliło 206 badanych. Najwięcej, bo 1/3 badanych przyznała, że miało to miejsce jeden raz. Z kolei 21,4% respondentów zrobiło to dwukrotnie, a 12,1% – trzykrotnie. Do czterokrotnego zażycia substancji psychoaktywnej przyznało się 4,4% badanych, a niecałe 10% z nich zadeklarowało, iż zrobili to pięć razy. Należy przy tym dodać, że spora część młodych ludzi (18,9%) twierdzi, że brała środki odurzające więcej niż pięć razy. Respondenci odpowiedzieli też na pytanie o to, jaki środek odurzający zażyli ostatnio. Jak wynika z danych zawartych na wykresie nr 57, najczęściej zażywaną przez nich substancją jest marihuana, na co wskazało prawie 70% badanych, którzy udzielili odpowiedzi na to pytanie. Drugą pod względem frekwencji była odpowiedź „inne” – wskazania 10,2% ankietowanych. Osiemnaścioro badanych (7,3%) przyznało, że wąchało klej, a 5,3% wskazało na kokainę i amfetaminę. Z kolei 9 osób (3,7%) zadeklarowało zażycie dopalacza, a siedem (2,9%) – haszyszu. Po jednej osobie wskazało na heroinę i ecstasy. 87 Wykres 57: Środki odurzający zażyte ostatnio przez respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=245). Kolejne pytanie dotyczyło ilości papierosów wypalonych w ciągu ostatnich 30 dni. Okazało się, że aż jedna czwarta badanych przyznała, że w tym czasie paliła papierosy (vide wykres nr 58. Wykres 58: Deklaracja palenia przez respondentów papierosów w ciągu ostatnich 30 dni Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 88 Pogłębiona analiza wskazuje na zależności występujące pomiędzy samooceną respondentów dotyczącą uznania siebie za uczniów miernych, dostatecznych, dobrych, bardzo dobrych lub celujących a deklaracjami niepalenia papierosów w ciągu ostatniego miesiąca. Jak pokazuje wykres nr 59, ponad połowa uczniów miernych twierdzi, że w tym czasie paliła papierosy, bowiem jedynie 47,7% z nich deklaruje niepalenie papierosów w tym czasie. Wśród uczniów dostatecznych odsetek ten wyniósł 60,9%, wśród dobrych – 77,6%, wśród bardzo dobrych – 88,7, a wśród celujących – 87,5%. Widać więc, że frekwencja sięgania po papierosy zmienia się rosnąco wraz z osiąganiem słabszych ocen w nauce. Wykres 59: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje respondentów odnośnie niepalenia papierosów w ciągu ostatnich 30 dni Źródło: badania i obliczenia własne. Pytanie to zostało uzupełnione o kwestię ilości papierosów wypalonych w tym czasie. Wśród osób, które odpowiedziały na to pytanie prawie 40% stanowiły te, które twierdziły, że palą więcej niż sześć paczek w miesiącu, przy czym rekordziści mówili nawet o 30 paczkach. dane te pozwalają mówić o tym, że problem nałogu nikotynowego jest dość poważny wśród młodych ludzi. Uzyskane dane pozwalają jednak również twierdzić, że dla wielu spośród badanych palenie papierosów ma charakter okazjonalny, co potwierdza 12,3% respondentów, którzy twierdzą, że palą mniej niż jedną paczkę papierosów w miesiącu oraz 17,3% uczniów, którzy przekonują, że miesięcznie palą jedną paczkę papierosów. Odsetek osób, które wypaliły w ciągu ostatniego miesiąca dwie paczki papierosów wyniósł 11,7%. Trzy paczki papierosów miesięcznie wypaliło 6,6% badanych, prawie tyle samo osób wypaliło pięć paczek papierosów (6,2%). Deklaracje wskazujące na cztery paczki papierosów miesięcznie dotyczyły 5,4% badanych. Sześć osób (1,2%) przyznało, że wypaliło w ciągu ostatnich 30 dni sześć paczek papierosów. 89 Wykres 60: Ilość paczek papierosów wypalonych przez respondentów w ciągu ostatnich 30 dni Źródło: badania i obliczenia własne (N=497). Kwestionariusz ankiety zawierał także pytanie o to, jak często w ciągu ostatniego miesiąca młodzi ludzie spożywali napoje alkoholowe. Odpowiedzi na to pytanie prezentuje wykres nr 61. 90 Wykres 61: Częstotliwość spożywania przez respondentów napojów alkoholowych w ostatnim miesiącu Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Wyniki wskazują na to, że w przypadku spożywania wszystkich wymienionych rodzajów alkoholi przeważają osoby, które ich nie piły. Najwięcej osób zaprzeczyło, jakoby w ciągu ostatniego miesiąca spożywały koktajle, mieszane drinki (69,5%), wino (63,8%) oraz piwo niskoprocentowe (67,2%). Nieco tylko częściej młodzież spożywała w ostatnim miesiącu wódki, innych alkoholi oraz piwa wysokooprocentowane. Odsetki deklaracji przeczących zażywaniu tych alkoholi wyniosły odpowiednio: 63,8%, 61,9% oraz 56,2%. Wynika z tego, że alkoholem najczęściej spożywanym w ciągu ostatnich 30 dni było piwo wysokoprocentowe. Ci spośród badanych, którzy deklarowali, że w ciągu ostatniego miesiąca spożywali konkretne napoje alkoholowe najczęściej twierdzili, że pili je 1 – 2 razy. Odsetki wskazań zawierają się między 14% (koktajle) a 18,4% (wódka). Deklaracje odnoszące się do spożywania alkoholi 3 – 5 oraz 6 – 10 razy w miesiącu padały najczęściej w odniesieniu do 91 piwa wysokoprocentowego (9,4% i 5,8% wskazań) oraz wódki (6,3% i 2,6% odpowiedzi). Te same alkohole są też najpopularniejsze wśród tych, które były spożywane więcej niż 10 razy w ostatnim miesiącu. Ponieważ piwo wysokoprocentowe oraz wódka są najpopularniejszymi alkoholami wśród młodych ludzi, warto przyjrzeć się częstotliwości spożywania tych trunków w różnych grupach wiekowych. Na podstawie danych zawartych w tabeli nr 26 można stwierdzić, że wraz z wiekiem respondentów deklaracje dotyczące braku spożywania mocniejszego piwa w ciągu ostatnich 30 dni stają się coraz rzadsze. Osoby najmłodsze na ogół nie piły w tym czasie tego trunku – odsetki wskazań w najmłodszych grupach wiekowych przekraczają 90%. Wśród trzynastolatków odsetek ten wyniósł 83,7%, a u osób o rok starszych był już o 10% niższy. Wyniki badań pokazują też, że ponad połowa osób powyżej piętnastego roku życia spożywała w ciągu ostatnich 30 dni mocniejsze piwo – odsetek ten rośnie od poziomu 50,8% w przypadku piętnastolatków do poziomu 80% w przypadku dziewiętnastolatków. We wszystkich grupach wiekowych najwięcej osób deklarujących picie piwa mocniejszego w ostatnim miesiącu przyznało, że zrobiło to jeden lub dwa razy, przy czym największy odsetek wskazań zanotowano wśród siedemnastolatków (27,7%), nieco tylko mniej – wśród osiemnasto-, piętnasto- i szesnastolatków (we wszystkich przypadkach frekwencja odpowiedzi oscylowała wokół 25,5%). Można zatem wyciągnąć wniosek, że spożywanie mocniejszego piwa przez młodszą młodzież ma na ogół charakter incydentalny, jednak widać również, że wśród osób reprezentujących starsze kategorie wiekowe częstotliwość picia alkoholu jest większa: szesnasto-, siedemnasto- i osiemnastolatków pojawia się najwięcej deklaracji odnoszących się do od trzy- do pięciokrotnego spożycia alkoholu 4. Ponadto można zauważyć, że najwięcej osób osiemnastoletnich, a więc pełnoletnich regularnie (ponad 10 razy) piło alkohol w ciągu ostatniego miesiąca. 4 Liczebności grup dziewiętnastolatków i osób mających mniej niż 12 lat jest zbyt mała, by mogła być brana pod uwagę przy porównaniach. 92 Tabela 26: Wiek respondentów a ich deklaracje odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim miesiącu piwa mocniejszego Deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania przez respondenta w ostatnim miesiącu piwa mocniejszego mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat wiek 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 i więcej lat ogółem nie piję ani razu 3-5 razy 6-10 razy 11-19 razy 20 lub więcej razy ogółem 1-2 razy 21 0 1 0 0 0 22 95,5% 0% 4,5% 0% 0% 0% 100,0% 308 14 3 0 1 1 327 94,2% 4,3% 0,9% 0% 0,3% 0,3% 100,0% 231 30 3 7 1 4 276 83,7% 10,9% 1,1% 2,5% 0,4% 1,4% 100,0% 203 45 15 7 4 1 275 73,8% 16,4% 5,5% 2,5% 1,5% ,4% 100,0% 29 15 6 6 1 2 59 49,2% 25,4% 10,2% 10,2% 1,7% 3,4% 100,0% 233 133 81 45 19 14 525 44,4% 25,3% 15,4% 8,6% 3,6% 2,7% 100,0% 169 135 81 60 27 16 488 34,6% 27,7% 16,6% 12,3% 5,5% 3,3% 100,0% 20 17 10 2 8 9 66 30,3% 25,8% 15,2% 3,0% 12,1% 13,6% 100,0% 2 1 3 1 1 2 10 20,0% 10,0% 30,0% 10,0% 10,0% 20,0% 100,0% 1216 390 203 128 62 49 2048 9,9% 6,3% 3,0% 2,4% 100,0% 59,4% 19,0% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2048). Rozkład odpowiedzi odnośnie spożywania w ostatnim miesiącu wódki przez młodzież z poszczególnych grup wiekowych prezentuje się analogicznie jak deklaracje odnoszące się do picia przez nich piwa mocniejszego. Wyraźnie widoczna jest tendencja polegająca na spadku odsetka deklaracji odnoszących się do niespożywania wódki wraz z wiekiem badanych. Oznacza to, że respondenci starsi częściej sięgali po ten alkohol niż ich młodsi koledzy – rozkład wskazań prezentuje się podobnie jak w przypadku picia piwa: od ponad 90% odpowiedzi w przypadku respondentów najmłodszych do 30% i mniej w przypadku najstarszych ankietowanych. Analogicznie – wśród osób, które piły wódkę w ciągu ostatnich 30 dni we wszystkich grupach wiekowych najwięcej było tych, którzy twierdzili, że zdarzyło się to 1 – 2 razy. Ponownie więcej pełnoletnich niż młodszych indagowanych zadeklarowało większą częstotliwość picia wódki w ostatnim miesiącu. 93 Tabela 27: Wiek respondentów a ich deklaracje odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim miesiącu wódki Deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania przez respondenta w ostatnim miesiącu wódki mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat wiek 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 i więcej lat ogółem nie piję ani razu 3-5 razy 6-10 razy 11-19 razy 20 lub więcej razy ogółem 1-2 razy 20 1 0 0 0 0 21 95,2% 4,8% 0% 0% 0% 0% 100,0% 312 10 2 0 1 2 327 95,4% 3,1% 0,6% 0% 0,3% 0,6% 100,0% 252 12 2 1 2 3 272 92,6% 4,4% 0,7% 0,4% 0,7% 1,1% 100,0% 223 32 5 4 2 1 267 83,5% 12,0% 1,9% 1,5% 0,7% 0,4% 100,0% 40 12 1 4 1 0 58 69,0% 20,7% 1,7% 6,9% 1,7% 0% 100,0% 295 137 50 16 8 6 512 57,6% 26,8% 9,8% 3,1% 1,6% 1,2% 100,0% 220 156 66 23 11 5 481 45,7% 32,4% 13,7% 4,8% 2,3% 1,0% 100,0% 21 23 8 7 3 5 67 31,3% 34,3% 11,9% 10,4% 4,5% 7,5% 100,0% 3 5 2 0 0 1 11 27,3% 45,5% 18,2% 0% 0% 9,1% 100,0% 1386 388 136 55 28 23 2016 6,7% 2,7% 1,4% 1,1% 100,0% 68,8% 19,2% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2016). Tabela nr 28 pokazuje z kolei zależności, jakie występują pomiędzy autooceną respondentów jako uczniów pod względem średniej ocen a częstotliwością spożywania w ciągu ostatnich 30 dni mocniejszego piwa. Deklaracje wskazujące na niepicie w ostatnim miesiącu mocniejszego piwa są najrzadsze wśród uczniów miernych (39,9%). Nieco częściej pojawiają się one wśród uczniów dostatecznych (48,5%) i dobrych (58,8%). Dane pokazują więc, że największa część uczniów bardzo dobrych i celujących nie spożyła w ostatnim miesiącu tego trunku. Warto przy tym dodać, że podobna tendencja widoczna jest w przypadku wskazań odnoszących się do jedno- lub dwukrotnego spożycia w ciągu ostatniego miesiąca piwa mocniejszego – największy odsetek wskazań pojawia się wśród uczniów miernych (22,3%), najmniejszy zaś – wśród celujących (11,5%). Respondenci określający siebie jako miernych częściej niż pozostali twierdzą, że alkohol ten spożywali w ciągu 94 ostatniego miesiąca wielokrotnie. Dotyczy to w szczególności trzy-, cztero- lub pięciokrotnej konsumpcji mocniejszego piwa, ale też zażycia tego trunku więcej niż 20 razy w ostatnim miesiącu. Z kolei uczniowie dostateczni częściej niż inni wskazują na to, że mocne piwo pili 6-10 razy i 11-19 razy w ciągu ostatnich 30 dni (odsetek wskazań wynosi odpowiednio;(,7% i 5,5%). Ankietowani określający siebie jako bardzo dobrzy i dobrzy znacznie rzadziej w ciągu ostatniego miesiąca spożywali mocniejsze piwo. Tabela 28: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje respondentów odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim miesiącu piwa mocniejszego Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen Deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania przez respondenta w ostatnim miesiącu piwa mocniejszego mierny dostateczny dobry bardzo dobry celujący ogółem nie piję ani razu 3-5 razy 6-10 razy 11-19 razy 20 lub więcej razy ogółem 1-2 razy 59 33 24 11 7 14 148 39,9% 22,3% 16,2% 7,4% 4,7% 9,5% 100,0% 274 119 66 55 31 20 565 48,5% 21,1% 11,7% 9,7% 5,5% 3,5% 100,0% 475 163 86 46 25 13 808 58,8% 20,2% 10,6% 5,7% 3,1% 1,6% 100,0% 345 70 30 15 2 3 465 74,2% 15,1% 6,5% 3,2% 0,4% 0,6% 100,0% 92 13 2 2 1 3 113 81,4% 11,5% 1,8% 1,8% 0,9% 2,7% 100,0% 1245 398 59,3% 19,0% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2099). 208 129 66 53 2099 9,9% 6,1% 3,1% 2,5% 100,0% Podobne tendencje uwidaczniają się w przypadku spożywania przez badanych w ostatnim miesiącu wódki. Uczniowie celujący najczęściej deklarują abstynencję (84,1% wskazań), nieco rzadziej czynią to uczniowie bardzo dobrzy (81,2%). Na trzecim miejscu sytuują się respondenci określający siebie jako uczniów dobrych (71% głosów). Podobne deklaracje złożyło też 56,8% uczniów dostatecznych i 44,4% uczniów dobrych. Odwrotne zróżnicowanie widoczne jest w przypadku deklaracji jedno- lub dwukrotnego spożycia w ostatnim miesiącu wódki: największy odsetek wskazań widoczny jest wśród uczniów miernych (28,5%) i dostatecznych (25,6%), mniejszy wśród uczniów dobrych (19,2%) i bardzo dobrych (12,3%), a najmniejszy – wśród respondentów określających siebie jako uczniów celujących (8,8%). Analogicznie prezentują się wskazania odnoszące się do 95 częstszego spożywania wódki w ciągu ostatnich 30 dni. Pewien wyjątek stanowi rozkład wskazań odnoszących się do picia wódki więcej niż 20 razy w ostatnim miesiącu: uczniowie celujący wybierali bowiem tę odpowiedź mniej więcej tak samo często jak uczniowie mierni (procent wskazań wyniósł tu odpowiednio 4,4 i 4,2). Tabela 29: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje respondentów odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim miesiącu wódki Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen Deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania przez respondenta w ostatnim miesiącu wódki mierny dostateczny dobry bardzo dobry celujący ogółem nie piję ani razu 3-5 razy 6-10 razy 11-19 razy 20 lub więcej razy ogółem 1-2 razy 64 41 17 11 5 6 144 44,4% 28,5% 11,8% 7,6% 3,5% 4,2% 100,0% 317 143 55 26 13 4 558 56,8% 25,6% 9,9% 4,7% 2,3% 0,7% 100,0% 562 152 48 13 8 8 791 71,0% 19,2% 6,1% 1,6% 1,0% 1,0% 100,0% 375 57 18 8 2 2 462 81,2% 12,3% 3,9% 1,7% 0,4% 0,4% 100,0% 95 10 2 0 1 5 113 84,1% 8,8% 1,8% 0% 0,9% 4,4% 100,0% 1413 403 140 58 29 25 2068 6,8% 2,8% 1,4% 1,2% 100,0% 68,3% 19,5% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2068). Młodzież została teka ze zapytana o to, jak często sama kupuje piwo, wino i wódkę. Dane zawarte na wykresie nr 62 wskazują na to, że zdecydowana większość młodych ludzi nie dokonuje samodzielnych zakupów wymienionych alkoholi – najwięcej osób zadeklarowało brak samodzielnego kupowania wina (79,3% wskazań). O niecałe 5% mniej osób utrzymuje, że nie zakupują samodzielnie wódki, a 62,1% badanych nigdy nie kupiła samodzielnie piwa. Wśród młodych ludzi, którzy twierdzą, że zdarza im się kupować poszczególne napoje alkoholowe najwięcej jest tych, którzy zadeklarowali, że robią to rzadko. Największy odsetek wskazań odnosi się tu do zakupu piwa (17,7%), a najmniejszy – do zakupu wina (10,1%). Piwo jest także trunkiem, który młodzież kupuje często (9,9% odpowiedzi) oraz zawsze (8,8% wskazań). Z kolei wino jest kupowane często przez 2,6% młodych ludzi samodzielnie, zaś zawsze – przez niecałe 4% ankietowanych. 96 Wykres 62: Częstotliwość samodzielnego kupowania różnych napojów alkoholowych przez respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Pełny obraz zjawiska powstaje wówczas, gdy odpowiedzi na pytanie o częstotliwość samodzielnego kupowania napojów alkoholowych zestawione zostaną z wiekiem badanych: chodzi tu o sprawdzenie, którzy nastolatkowie tworzą grupę osób samodzielnie kupujących alkohol. Wyniki prezentują tabele nr 30, 31 i 32. Dane potwierdzają tezę, że grupę osób samodzielnie kupujących wszystkie wymienione rodzaje alkoholi tworzą przede wszystkim młodzi ludzie w wieku 16 lat i więcej. Z młodzieży w tym właśnie wieku rekrutuje się głównie zarówno grupa osób deklarujących, że samodzielnego zakupu wszystkich rodzajów alkoholu dokonuje zawsze, często oraz rzadko. Tabela 30: Częstotliwość samodzielnego kupowania piwa a wiek badanych wiek 12 lat 13 lat 14 lat 15 lat 0 0% 0 2 1,1% 0 4 2,1% 2 3 1,6% 17 6 3,2% 6 57 81 33 30,2% 42,9% 17,5% 79 84 17 3 1,6% 3 189 100,0% 208 0% 2 0,5% 0% 11 2,9% 1,0% 31 8,1% 8,2% 30 7,8% 2,9% 14 3,7% 38,0% 40,4% 132 145 34,5% 37,9% 8,2% 14 3,7% 1,4% 4 1,0% 100,0% 383 100,0% 21 1,6% 23 323 251 241 23,9% 18,6% 17,8% 336 288 291 36 2,7% 62 273 198 20,2% 14,7% 541 508 7 0,5% 71 1 0,1% 11 1351 100,0% 2131 1,1% 15,8% 13,5% 13,7% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2131). 2,9% 25,4% 23,8% 3,3% 0,5% 100,0% Częstotliwość samodzielnego kupowania piwa przez respondenta mniej niż 12 lat zawsze często rzadko nigdy ogółem 97 16 lat 17 lat 18 lat 19 ogółem i więcej lat Tabela 31: Częstotliwość samodzielnego kupowania wina a wiek badanych wiek mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat Częstotliwość samodzielnego kupowania wina przez respondenta 0 1 3 0 0% 1,2% 3,6% 0% 0 2 2 4 często 0% 3,5% 3,5% 7,0% 1 7 18 20 rzadko 0,5% 3,2% 8,3% 9,2% 22 319 256 265 nigdy 1,3% 18,6% 14,9% 15,4% 23 329 279 289 ogółem 1,1% 15,8% 13,4% 13,9% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2076). zawsze 15 lat 16 lat 2 2,4% 1 1,8% 9 4,1% 45 2,6% 57 2,7% 31 36,9% 18 31,6% 70 32,3% 409 23,8% 528 25,4% 17 lat 18 lat 32 14 38,1% 16,7% 25 4 43,9% 7,0% 79 12 36,4% 5,5% 362 34 21,1% 2,0% 498 64 24,0% 3,1% 19 ogółem i więcej lat 1 1,2% 1 1,8% 1 0,5% 6 0,3% 9 0,4% 84 100,0% 57 100,0% 217 100,0% 1718 100,0% 2076 100,0% Tabela 32: Częstotliwość samodzielnego kupowania wódki a wiek badanych Częstotliwość samodzielnego kupowania wódki przez respondenta wiek zawsze często rzadko nigdy ogółem mniej niż 12 lat 12 lat 13 lat 14 lat 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 0 1 3 1 2 39 39 20 0% 0,9% 2,8% 0,9% 1,9% 0 0 0 5 3 0% 0% 0% 4,6% 2,8% 1 6 19 14 9 0,4% 2,3% 7,3% 5,4% 3,5% 22 321 257 268 43 1,4% 23 20,0% 16,0% 16,7% 328 279 288 1,1% 15,7% 13,4% 13,8% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2084). 2,7% 57 2,7% 3 108 2,8% 100,0% 9 1 108 8,3% 0,9% 100,0% 17 3 260 6,5% 1,2% 100,0% 19 4 1608 1,2% 0,2% 100,0% 65 11 2084 3,1% 0,5% 100,0% 36,1% 36,1% 18,5% 36 54 33,3% 50,0% 87 104 33,5% 40,0% 371 303 23,1% 18,8% 533 500 25,6% 24,0% 19 ogółem i więcej lat Respondenci zostali także zapytani o doświadczenia związane ze sprawdzeniem wieku i odmową podania/sprzedania im alkoholu przez sprzedawcę ze względu na niepełnoletność. Rozkład odpowiedzi przedstawia wykres nr 63. 98 Wykres 63: Doświadczenia respondentów związane ze sprawdzeniem przez sprzedawcę wieku i odmową sprzedaży alkoholu ze względu na niepełnoletność Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Nieco ponad połowa ankietowanych (52,7%) twierdzi, że nigdy samodzielnie nie kupowali alkoholu, wobec czego taka sytuacja w ich życiu się nie zdarzyła. Osoby, które przyznały, że nigdy nie sprawdzono ich wieku przed podaniem/sprzedażą im alkoholu stanowią 17,5% ogółu respondentów. Z kolei 15,6% młodych ludzi twierdzi, że taka sytuacja zdarzyła się kilkakrotnie, a niecałe 5% badanych deklaruje, że miało to miejsce wiele razy. Do jednokrotnego incydentu tego typu przyznaje się niecałe 8% indagowanych. Zróżnicowanie odpowiedzi badanych w różnym wieku prezentuje tabela nr 33. Analiza danych w niej zawartych skłania do konstatacji, że frekwencja odpowiedzi wskazujących na brak doświadczenia odmowy sprzedaży alkoholu wynikająca z braku próby jego zakupu zmniejsza się wraz z wiekiem badanych5, co świadczy o tym, że starsza młodzież znacznie częściej próbowała samodzielnie kupować alkohol. Także starsi respondenci częściej deklarują, że mimo iż zdarzało im się kupować alkohol, nigdy nie odmówiono im jego sprzedaży. Ponadto młodzi ludzie powyżej 15 roku życia częściej niż pozostali indagowani twierdzą, że takie sytuacje zdarzały im się raz, kilka razy oraz wielokrotnie. 5 Liczebności grup dziewiętnastolatków i osób mających mniej niż 12 lat jest zbyt mała, by mogła być brana pod uwagę przy porównaniach. 99 Tabela 33: Wiek a doświadczenia respondentów związane ze sprawdzeniem przez sprzedawcę wieku i odmową sprzedaży alkoholu ze względu na niepełnoletność Sprawdzenie przez sprzedawcę wieku respondenta i odmowa sprzedania/podania mu alkoholu nigdy, mimo że zdarzało mi się kupować alkohol jeden raz 1 1 4,2% 4,2% 61 3 12 lat 18,5% 0,9% 55 2 13 lat 19,3% 0,7% 45 17 14 lat 15,5% 5,9% 14 3 15 lat wiek 23,0% 4,9% 92 61 16 lat 17,2% 11,4% 84 69 17 lat 16,5% 13,6% 18 11 18 lat 26,1% 15,9% 5 1 19 i więcej lat 55,6% 11,1% 375 168 ogółem 17,8% 8,0% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2109). mniej niż 12 lat kilka razy wiele razy nigdy, bo sam(a) nie kupuję nigdy alkoholu 0 0% 4 1,2% 6 2,1% 11 3,8% 9 14,8% 132 24,7% 150 29,5% 25 36,2% 0 0% 337 16,0% 0 0% 6 1,8% 5 1,8% 0 0% 1 1,6% 42 7,9% 45 8,9% 5 7,2% 1 11,1% 105 5,0% 22 91,7% 255 77,5% 217 76,1% 217 74,8% 34 55,7% 207 38,8% 160 31,5% 10 14,5% 2 22,2% 1124 53,3% ogółem 24 100,0% 329 100,0% 285 100,0% 290 100,0% 61 100,0% 534 100,0% 508 100,0% 69 100,0% 9 100,0% 2109 100,0% Kolejne pytanie odnosiło się do doświadczenia bycia pijanym. Dane przedstawione na wykresie nr 64 wskazują na to, że 37,5% badanych nie miało żadnych doświadczeń związanych ze spożywaniem alkoholu. Z kolei jedna piąta ankietowanych deklaruje, że nigdy nie wypili tak dużej ilości alkoholu. Niewątpliwie niepokojący jest fakt, że ponad 40% respondentów przyznaje, że wypili w swoim życiu przynajmniej raz tyle alkoholu, że czuli się naprawdę nietrzeźwi. Nieco ponad 10% z nich utrzymuje, że miało to miejsce jeden raz, 13% deklaruje dwu- lub trzykrotne upicie się. Z kolei 8% ankietowanych przyznaje, że upili się co najmniej cztery, ale mniej niż jedenaście razy. Grupa osób, które twierdzą, że były nietrzeźwe więcej niż 10 razy liczy 207 osób (tj. 9,3% ogółu badanych). 100 Wykres 64: Doświadczenia respondentów dotyczące bycia pijanym Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Pogłębiona analiza rozkładu odpowiedzi, jakich udzieliły respondentki i respondenci wskazuje na pewną zależność występującą pomiędzy płcią badanych a doświadczeniami związanymi z byciem pijanym. Dane zawarte w tabeli nr 34 pokazują, że dziewczęta częściej niż chłopcy deklarują, że nigdy nie wypiły tyle alkoholu, aby czuć się pijanymi (różnica wskazań wynosi 6,7%). Wśród nich także jest trochę większy odsetek osób, które twierdzą, że nigdy nie wypiły tak dużej ilości alkoholu, aby się upić (22,3% odpowiedzi wobec 19,3% wskazań chłopców). Podobna frekwencja wskazań występuje wśród młodzieży męskiej i żeńskiej w przypadku deklaracji odnośnie jednokrotnego upicia się (odpowiednio: 10,8% oraz 11%). Widoczna jest także tendencja polegająca na powiększaniu rozbieżności pomiędzy odsetkami odpowiedzi padających na coraz częstsze doświadczenia w zakresie bycia nietrzeźwymi pomiędzy chłopcami i dziewczętami. O ile w przypadku deklaracji dwutrzykrotnego upicia się różnica wynosi 1,4% na rzecz chłopców, o tyle w przypadku wskazań na dziesięciokrotne lub częstsze odurzenie się alkoholem rozbieżność ta sięga już 6,8%. 101 Tabela 34: Płeć respondentów a doświadczenie bycia pijanym Doświadczenie bycia pijanym nigdy - jestem abstynentem, nie piję kobieta płeć mężczyzna ogółem nigdy nie wypiłem(am) tak dużej ilości alkoholu jeden raz dwa-trzy razy cztery dziesięć razy więcej niż dziesięć razy ogółem 442 238 118 132 76 63 1069 41,3% 22,3% 11,0% 12,3% 7,1% 5,9% 100,0% 386 216 121 154 102 143 1122 34,4% 19,3% 10,8% 13,7% 9,1% 12,7% 100,0% 828 454 239 286 178 206 2191 10,9% 13,1% 8,1% 9,4% 100,0% 37,8% 20,7% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2191). Inną zmienną warunkującą ilość doświadczeń związanych z byciem nietrzeźwym okazuje się być typ szkoły, do jakiej uczęszczają badani. Niektóre z tendencji ukazanych w tabeli nr 35 są dodatkowo związane z wiekiem badanych – dotyczy to m.in. deklaracji abstynencji. Wyraźnie widać, że najmłodsi respondenci zdecydowanie najczęściej twierdzą, że nigdy nie byli pijani, bowiem w ogóle nie spożywają alkoholu – odsetek wskazań w grupie uczniów szkół podstawowych wynosi 80,1%, a wśród gimnazjalistów – niecałe 57%, podczas gdy w technikach osiągnął poziom 15,4%, w liceach ogólnokształcących – 14,4%, w liceach profilowanych – 10%, a w zasadniczych szkół zawodowych – 6,5%. Dodatkowo okazuje się, że najczęściej upijająca się grupa młodzieży to uczniowie szkół zawodowych – wśród nich znajduje się duży odsetek respondentów, którzy upili się w swoim życiu więcej niż 10 razy (21,5%), największy procent tych, którzy doświadczyli tego od czterech do dziesięciu razy (18,7%) oraz dwu- lub trzykrotnie (28%). Rzadziej deklaracje upijania się występują wśród uczniów techników oraz liceów ogólnokształcących. Trudno natomiast dokonywać porównań wskazań, które dotyczą uczniów liceów profilowanych, bowiem grupa ta jest zdecydowanie mniejsza liczebnie od pozostałych, niemniej dane świadczą o tym, że również i ci uczniowie upijają się rzadziej niż reprezentanci zasadniczych szkół zawodowych. Widać zatem wyraźnie, że częstotliwość upijania się zależy zarówno od wieku, jak i od rodzaju szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci. 102 Tabela 35: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a doświadczenie bycia pijanym Doświadczenie bycia pijanym nigdy nie nigdy - jestem wypiłem(am) abstynentem, tak dużej nie piję ilości alkoholu podstawowa gimnazjum szkoła zasadnicza zawodowa technikum liceum ogólnokształcące liceum profilowane ogółem jeden raz dwa-trzy razy cztery dziesięć razy więcej niż dziesięć razy ogółem 310 54 16 3 1 3 387 80,1% 14,0% 4,1% 0,8% 0,3% 0,8% 100,0% 357 151 45 36 18 20 627 56,9% 24,1% 7,2% 5,7% 2,9% 3,2% 100,0% 7 13 14 30 20 23 107 6,5% 12,1% 13,1% 28,0% 18,7% 21,5% 100,0% 57 77 46 82 47 60 369 15,4% 20,9% 12,5% 22,2% 12,7% 16,3% 100,0% 96 151 114 128 88 88 665 14,4% 22,7% 17,1% 19,2% 13,2% 13,2% 100,0% 4 9 4 7 4 12 40 10,0% 22,5% 10,0% 17,5% 10,0% 30,0% 100,0% 831 455 239 286 178 206 2195 20,7% 10,9% 13,0% 8,1% 9,4% 100,0% 37,9% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2195). Kolejna korelacja, którą przedstawia tabela nr 36 pokazuje związek pomiędzy samooceną respondentów jako uczniów a doświadczeniem bycia pijanym. Uczniowie mierni najrzadziej deklarują abstynencję – odsetek wskazań w tej grupie wyniósł 14%, podczas gdy wśród uczniów dostatecznych osiągnął poziom 24,3%, wśród uczniów dobrych – 37,7%, bardzo dobrych – 55,5%, a wśród celujących – 69,5%. W grupie uczniów celujących znajduje się z kolei najmniej respondentów, którzy deklarują, że nigdy nie wypili tak dużej ilości alkoholu, by się upić (13,6% odpowiedzi). Dane świadczą również o tym, że słabsi uczniowie (mierni i dostateczni) upijają się z większą częstotliwością niż uczniowie dobrzy, bardzo dobrzy i celujący. Deklaracje co najmniej kilkunastokrotnego wprowadzenia się w stan nietrzeźwości dotyczą 26,1% uczniów miernych i 13,7% uczniów dostatecznych, podczas gdy wśród uczniów dobrych analogiczne wskazania pojawiają się wśród 6,8% ankietowanych, wśród uczniów bardzo dobrych odsetek ten sięga 3,6%, a wśród uczniów celujących wynosi on 7,6%. Podobnie wygląda kwestia odpowiedzi świadczących o upiciu się od czterech do dziesięciu razy w życiu oraz dwa – trzy razy: takie doświadczenia deklaruje łącznie 29,2% uczniów najsłabszych i 30,4% uczniów dostatecznych, a także 22,4% uczniów dobrych, 9,2% uczniów dobrych i 3,3% uczniów celujących. Rozbieżności te 103 nie są aż tak duże w przypadku twierdzenia, że było się nietrzeźwym raz w życiu. Największy procent wskazań pojawia się w tym przypadku w grupie uczniów dostatecznych (13,2%), następnie wśród uczniów miernych (11,5%) i dobrych (10,9%) i bardzo dobrych (9%). Uczniowie celujący znajdują się na końcu z odsetkiem wskazań na poziomie 5,9%. Tabela 36: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a doświadczenie bycia pijanym Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen Doświadczenie bycia pijanym mierny dostateczny dobry bardzo dobry celujący ogółem nigdy - jestem abstynentem, nie piję nigdy nie wypiłem(am) tak dużej ilości alkoholu jeden raz dwa-trzy razy cztery dziesięć razy więcej niż dziesięć razy 22 30 18 23 23 41 157 14,0% 19,1% 11,5% 14,6% 14,6% 26,1% 100,0% 144 109 78 113 67 81 592 24,3% 18,4% 13,2% 19,1% 11,3% 13,7% 100,0% 322 189 93 126 65 58 853 37,7% 22,2% 10,9% 14,8% 7,6% 6,8% 100,0% 264 108 43 22 22 17 476 55,5% 22,7% 9,0% 4,6% 4,6% 3,6% 100,0% 82 16 7 3 1 9 118 69,5% 13,6% 5,9% 2,5% 0,8% 7,6% 100,0% 834 452 239 287 178 206 2196 20,6% 10,9% 13,1% 8,1% 9,4% 100,0% 38,0% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2196). ogółem Uczniom zadano również pytanie o to, jaki był pierwszy środek odurzający, którego spróbowali w swoim życiu. Istotną informacją jest to, że 68,7% ogółu respondentów utrzymuje, że nigdy nie próbowali żadnych środków odurzających. Sprawdzono przy tym, jaka zależność występuje pomiędzy cechami społecznodemograficznymi badanych a deklaracjami braku zażywania środków odurzających. Wyniki te prezentują wykresy 65 – 67. Okazuje się, że więcej chłopców niż dziewcząt ma za sobą pierwsze doświadczenia związane z zażyciem substancji psychoaktywnej. Różnica wskazań wynosi tu 11,1%m na co wskazują deklaracje 77,3% dziewcząt i 66,4% odpowiedzi chłopców. 104 Wykres 65: Płeć respondentów a deklaracje braku zażywania jakichkolwiek środków odurzających Źródło: badania i obliczenia własne Wykres 66: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a deklaracje braku zażywania jakichkolwiek środków odurzających Źródło: badania i obliczenia własne Zależność pomiędzy rodzajem szkoły a deklaracjami zażywania substancji odurzającej wskazuje na to, że uczniowie reprezentujący szkoły niższego szczeble (podstawowe i gimnazja) częściej deklarują, że nigdy dotąd nie zażyli tego typu środków. Odsetek wskazań w tych grupach wynosi odpowiednio 91,4% i 84,4%. Wśród respondentów ze szkół ponadgimnazjalnych najwięcej głosów świadczących o niespróbowaniu substancji 105 odurzających pojawia się uczniów liceów (63,5%). Na drugim miejscu od końca znajdują się ankietowani reprezentujący technika – 56,2%, na trzecim zaś – ci, którzy uczęszczają do liceów profilowanych (51,4%). Zdecydowanie najczęściej do doświadczeń związanych z zażyciem środków odurzających przyznają się uczniowie szkół zawodowych, spośród których tylko mniej niż połowa twierdzi, iż nie zażyli tego typu substancji (43,1%). Wyraźnie da się również zaobserwować, że doświadczenie zażycia środka odurzającego jest związane z autooceną respondentów jako uczniów, co prawdopodobnie jest pochodną rozkładu zależności pomiędzy szkołą, do jakiej uczęszczają badani a deklaracją bycia celującym, bardzo dobrym, dobrym, dostatecznym lub miernym uczniem. Zgodnie z tym, uczniowie zasadniczych szkół zawodowych okazali się być najsłabszymi uczniami, a uczniowie szkół podstawowych i liceów ogólnokształcących – najlepszymi. Wobec tego nie dziwi fakt, że wśród uczniów miernych deklaracje odnoszące się do braku zażywania jakichkolwiek środków odurzających są zdecydowanie najrzadziej spotykane (45,3%). Na drugim miejscu sytuują się uczniowie dobrzy (58,6%), na trzecim zaś – dobrzy (74,2%). Różnice wskazań występujące pomiędzy uczniami bardzo dobrymi i celującymi są nieznaczne: 88,7% respondentów bardzo dobrych i 87,4% respondentów celujących określiło siebie jako bardzo dobrych. Można zatem stwierdzić, że częstość deklaracji odnoszących się do braku zażywania środków substancji odurzających spada wraz z obniżaniem się wyników w nauce. Wykres 67: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje braku zażywania jakichkolwiek środków odurzających Źródło: badania i obliczenia własne 106 Zgodnie z informacjami zawartymi na wykresie nr 68, substancją, która zażyta została przez badanych jako pierwsza jest marihuana, co zadeklarowało 17,8% badanych. Na drugim miejscu znalazły się dopalacze, na które wskazało 2,8% badanych (tj. 63 osoby), a na trzecim – środki wziewne – odpowiedzi 2,3% ankietowanych (51 osób). Kolejne środki, jakich spróbowali badani to amfetamina – 1,2% głosów (27 badanych) oraz tabletki zmieszane z alkoholem – 1,1% wskazań (25 respondentów). Wśród wymienianych substancji znalazły się tez grzyby halucynogenne – 0,4% głosów (10 osób), ecstasy – 0,1% (2 osoby). Pojedyncze osoby wskazały na kokainę (crack) i narkotyki wstrzykiwane za pomocą igły). Wykres 68: Pierwsze środki odurzające, jakich respondenci spróbowali w swoim życiu Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). W kontekście problematyki używania przez młodzież środków odurzających, jedno z kluczowych zagadnień stanowi źródło ich pochodzenia. Zapytano zatem respondentów, którzy przyznali, że próbowali już narkotyków, skąd pochodziły substancje przez nich zażywane. Najczęstszą odpowiedzią było wskazanie na starszych kolegów i koleżanki – 39,8%. Nieco tylko rzadziej badani mówili, iż w środki odurzające zaopatrzyli ich znajomi rówieśnicy – 32,6%. W dalszej kolejności wskazywano na znajomych dorosłych – 18,7%. Wysoki odsetek wskazań na inne możliwości fałszuje nieco obraz sytuacji. Uzupełniając odpowiedź respondenci najczęściej wspominali bowiem o znajomych, przyjaciołach 107 rodzeństwie (czyli wariantach umieszczonych w kafeterii) oraz udzielali odpowiedzi w tonie sarkastycznym („od księdza” „kupiłem w sklepiku szkolnym”, „kupiłem w Tesco” itp.). Pod uwagę wziąć jednak należy odpowiedzi „kupiłem w sklepie z dopalaczami” oraz „mam własną plantację” itp. Realnie odsetek badanych, którzy weszli w posiadanie narkotyku w inny sposób niż ujęto to w pytaniu, jest zatem znacznie niższy. Pozostałe kategorie wskazywane były znacznie rzadziej. Ogólnie można stwierdzić, że badani względnie rzadko otrzymywali narkotyki od osób obcych. Na nieznajomych dorosłych wskazało 11,5%, nieznanych rówieśników wymieniło 6,7%, a obcych starszych kolegów i koleżanki 6,7%. Warto także podkreślić, że nieliczną grupę stanowią badani deklarujący, iż w narkotyki zaopatrzeni zostali przez rodzeństwo – 3,8%. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 69. Wykres 69: Źródło pochodzenia środków odurzających Źródło: badania i obliczenia własne (N=583). Mamy zatem do czynienia z sytuacją względnie łatwego dostępu do środków odurzających. Głównie za zaopatrywanie młodzieży w narkotyki odpowiedzialni są koledzy i koleżanki, w szczególności starsi, a zatem bardziej doświadczeni także w zakresie używania 108 środków odurzających. Bardzo niepokojące są spore odsetki wskazań na dorosłych, co świadczyć może o rozbudowanym podziemiu narkotykowym. Niski odsetek wskazań na rodzeństwo z kolei jest symptomem pozytywnym – świadczy o tym, że w rodzinie nie dochodzi zasadniczo do upowszechniania negatywnych wzorców związanych z używaniem środków odurzających. Pogłębiona analiza korelacyjna nie wykazała istotnych zależności pomiędzy wskazaniami na źródło pochodzenia środków odurzających a kluczowymi zmiennymi niezależnymi. Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, respondenci z różnych kategorii wiekowych, deklarujący różny poziom życia i uczęszczający do różnych typów szkół w podobny sposób odnosili się do omawianej kwestii. Osobno warto przeanalizować kwestie związane z używaniem przez młodzież alkoholu. Poproszono respondentów, by zadeklarowali, ile razy pili alkohol w całym życiu oraz ile razy pili alkohol w ciągu ostatniego roku. Odpowiedzi dotyczące spożywania alkoholu w ciągu całego życia są mocno spolaryzowane. Ponad jedna trzecia badanych (36,5%) deklaruje, iż w ogóle nie używa alkoholu, a tylko nieco mniejsza zaś grupa wybiera odpowiedź wskazującą na największą częstotliwość spożywania napojów alkoholowych – 20 razy i więcej (31,7%). Pozostałe kategorie odpowiedziwybierane były przez porównywalne grupy respondentów liczące po około 5% ogółu. Nieco wyróżnia się tu kategoria wskazujących na odpowiedź „1 – 2 razy” – stanowi ona 8,1% całości. Mamy zatem do czynienia z sytuacją względnie rzadkiego używania alkoholu – respondenci, którzy deklarują pojedyncze doświadczenia związane ze spożywaniem napojów alkoholowych lub twierdzą, że w ogóle nie próbowali alkoholu stanowią około połowy badanych. Zauważyć jednak trzeba dość liczną grupę pytanych, dla których spożywanie alkoholu jest czymś niemal powszednim. Istnienie problemu potwierdza analiza rozkładu odpowiedzi na pytanie dotyczące częstotliwości spożywania alkoholu w ciągu ostatniego roku. Prawie co czwarty pytany (22,4%) twierdzi, iż w tym czasie sięgnął po alkohol 20 lub więcej razy. Ta grupa to respondenci szczególnie narażeni na ryzyko choroby alkoholowej. Jej liczebność jest dość niepokojąca, choć należy pamiętać, że pytanie nie dotyczyło ilości i rodzaju alkoholu, jaki był używany w tym czasie przez respondentów, co utrudnia jednoznaczną interpretację otrzymanego rozkładu odpowiedzi. Pozostałe kategorie nie różnią się w sposób bardzo znaczący – największą różnicę odnotowano porównując kategorię sięgających po alkohol zupełnie wyjątkowo – sięgnęła ona 4,3%. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 70. 109 Wykres 70: Częstotliwość spożywania alkoholu przez respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Ze względu na zbieżne wyniki, pogłębiona analiza korelacyjna dotyczyła zagadnienia używania przez respondentów alkoholu w perspektywie całego ich życia. Jak należało się spodziewać, wiek dość mocno wpływa na deklaracje respondentów. W najmłodszych kategoriach wiekowych (12 lat i mniej) odsetki deklarujących, iż nie mieli kontaktu z alkoholem przekraczają 82%, podczas, gdy w najstarszych kategoriach wiekowych (18 lat i powyżej) oscylują około 10%. W kategoriach najmłodszych wskazanie świadczące o bardzo częstym sięganiu po alkohol są właściwie sporadyczne – wśród respondentów w wieku 16 lat i starszych ponad połowa deklaruje, iż w ciągu swojego życia sięgnęła po napoje alkoholowe więcej niż 20 razy (w grupie pełnoletnich uczniów ta kategoria stanowi prawie dwie trzecie). Szczegółowe dane przedstawia tabela nr 37. 110 Tabela 37: Wiek respondentów a częstotliwość spożywania alkoholu Deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania przez respondenta w całym życiu alkoholu 1-2 razy 3-5 razy 6-10 razy 11-19 razy 20 lub więcej razy 19 2 82,6% 8,7% 264 25 12 lat 82,2% 7,8% 170 38 13 lat 62,7% 14,0% 131 33 14 lat 46,1% 11,6% 16 7 15 lat wiek 27,1% 11,9% 95 32 16 lat 18,4% 6,2% 85 26 17 lat 17,5% 5,4% 8 8 18 lat 12,1% 12,1% 1 1 19 i więcej lat 9,1% 9,1% 789 172 ogółem 38,8% 8,5% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2035). 0 0% 14 4,4% 22 8,1% 34 12,0% 4 6,8% 39 7,6% 24 4,9% 2 3,0% 0 0% 139 6,8% 2 8,7% 8 2,5% 10 3,7% 23 8,1% 5 8,5% 40 7,8% 44 9,1% 3 4,5% 0 0% 135 6,6% 0 0% 1 0,3% 10 3,7% 16 5,6% 4 6,8% 42 8,2% 37 7,6% 3 4,5% 1 9,1% 114 5,6% 0 0% 9 2,8% 21 7,7% 47 16,5% 23 39,0% 267 51,8% 269 55,5% 42 63,6% 8 72,7% 686 33,7% nie piję ani razu mniej niż 12 lat ogółem 23 100,0% 321 100,0% 271 100,0% 284 100,0% 59 100,0% 515 100,0% 485 100,0% 66 100,0% 11 100,0% 2035 100,0% Na częstotliwość sięgania po alkohol ma także wpływ ocena swoich wyników w nauce. Niemal połowa uczniów oceniających się jako mierni lub dostateczni w odniesieniu do uzyskiwanej średniej ocen deklaruje, że w ciągu swojego życia piła alkohol więcej niż 20 razy, podczas gdy wśród uczniów celujących i bardzo dobrych taką odpowiedź wybiera około jednej piątej (odpowiednio 17,4% i 21,6%). Ani razu po napoje alkoholowe nie sięgnęła około jedna trzecia uczniów najsłabszych (28% miernych i 30,9% dostatecznych), natomiast wśród oceniających swoje wyniki jako bardzo dobre lub celujące taką deklarację składa co drugi pytany (odpowiednio 48,5% i 53,2%). Te tendencje ujawniają się także w kategoriach pośrednich jeżeli chodzi o deklarowany kontakt z alkoholem. Mamy zatem do czynienia ze ścisłym powiązaniem wyników w nauce z częstotliwością używania alkoholu, co wskazuje na specyficzny model funkcjonowania w roli ucznia – jednostki wywiązujące się w sposób sumienny z obowiązków szkolnych nie przekraczają też z reguły norm dotyczących funkcjonowania w innych kontekstach społecznych. Szczegółowe dane przedstawia tabela nr 38. 111 Tabela 38: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a częstotliwość spożywania alkoholu Deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania przez respondenta w całym życiu alkoholu ogółem nie piję ani razu 1-2 razy 3-5 razy 6-10 razy 11-19 razy 20 lub więcej razy 42 9 8 9 8 74 150 28,0% 6,0% 5,3% 6,0% 5,3% 49,3% 100,0% 170 42 29 30 27 252 550 30,9% 7,6% 5,3% 5,5% 4,9% 45,8% 100,0% 312 67 53 66 53 260 811 38,5% 8,3% 6,5% 8,1% 6,5% 32,1% 100,0% 227 46 42 25 27 101 468 48,5% 9,8% 9,0% 5,3% 5,8% 21,6% 100,0% 58 14 6 8 4 19 109 53,2% 12,8% 5,5% 7,3% 3,7% 17,4% 100,0% 809 178 138 138 119 706 2088 38,7% 8,5% 6,6% 6,6% 5,7% 33,8% 100,0% Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen mierny dostateczny dobry bardzo dobry celujący ogółem Źródło: badania i obliczenia własne (N=2088). Spożywanie alkoholu jest ponadto uwarunkowane specyfiką życia rodzinnego. W rodzinach, w których alkohol jest zjawiskiem powszednim dokonuje się transfer specyficznych norm, co przekłada się automatycznie na częstotliwość sięgania po alkohol przez młodzież wychowującą się w takich środowiskach. Potwierdzają to otrzymane dane. Wśród respondentów deklarujących, iż w ich domach w ogóle nie pije się alkoholu około dwóch trzecich deklaruje, że nigdy nie sięgnęło po napoje alkoholowe (62,9%), a co piąty przyznaje, że do tej pory ponad 20 razy pił alkohol (22,9%). W kategorii badanych, którzy stwierdzili, że ich bliscy codziennie piją alkohol grupa nie mających doświadczeń z napojami alkoholowymi nie przekracza jednej trzeciej (30,8%), a odsetek deklarujących, że 20 razy lub więcej zdarzyło im się sięgnąć po alkohol sięga 51,5%. Ewidentnie zatem ujawnia się wpływ wzorców rodzinnych warunkujących korzystanie z napojów alkoholowych. Jest to zjawisko dość niepokojące – otrzymane rozkłady odpowiedzi mogą świadczyć o reprodukcji dysfunkcyjnych modeli ról rodzinnych oraz o potencjalnym dziedziczeniu choroby alkoholowej. Szczegółowe dane przedstawia tabela nr 39. 112 Tabela 39: Częstotliwość spożywania alkoholu w domu respondentów a deklaracje częstotliwości spożywania przez respondenta w całym życiu alkoholu Częstotliwość spożywania alkoholu w domu respondenta Deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania przez respondenta w całym życiu alkoholu codziennie co najmniej raz w tygodniu, jednak nie każdego dnia ogółem nie piję ani razu 1-2 razy 3-5 razy 6-10 razy 11-19 razy 20 lub więcej razy 40 10 5 4 4 67 130 30,8% 7,7% 3,8% 3,1% 3,1% 51,5% 100,0% 86 24 16 19 17 136 298 28,9% 8,1% 5,4% 6,4% 5,7% 45,6% 100,0% kilka razy w miesiącu 73 23 30 20 18 144 308 23,7% 7,5% 9,7% 6,5% 5,8% 46,8% 100,0% mniej więcej raz w miesiącu 55 16 17 18 20 70 196 28,1% 8,2% 8,7% 9,2% 10,2% 35,7% 100,0% 436 93 65 70 58 241 963 45,3% 9,7% 6,7% 7,3% 6,0% 25,0% 100,0% 110 12 5 6 2 40 175 62,9% 6,9% 2,9% 3,4% 1,1% 22,9% 100,0% 800 178 138 137 119 698 2070 6,7% 6,6% 5,7% 33,7% 100,0% okazjonalnie, np. z okazji urodzin, świąt w ogóle nie pije się alkoholu ogółem 38,6% 8,6% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2070). Pozostałe zmienne niezależne rzutują w sposób mało znaczący na odpowiedzi respondentów odnoszące się do omawianego zagadnienia. Zarówno typ szkoły, jak i płeć, czy ocena statusu materialnego rodzin respondentów nie wpływają istotnie na ich deklaracje. Kolejną poruszaną kwestią związaną z problemem używek stało się podejmowanie przez młodzież zachowań ryzykownych, które stanowiąc poważny problem, w sposób pośredni wiążąc się z substancjami psychoaktywnymi. Respondentów poproszono o odpowiedzi dotyczące stosowania kuracji odchudzających, przyjmowania sterydów oraz zażywania leków uspokajających (nasennych). Kuracje odchudzające mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla zdrowia ze względu na częste wspomaganie się środkami niekorzystnie wpływającymi na funkcjonowanie organizmu, ponadto niekontrolowane próby ograniczenia spożywania pokarmów mogą prowadzić do szeregu poważnych konsekwencji. Zażywanie środków uspokajających czy leków nasennych powodować może jeszcze poważniejsze zaburzenia w zakresie podstawowych funkcji rozwijającego się organizmu. Jest również oczywiste, że z reguły branie sterydów destrukcyjnie wpływa na zdrowie osoby, która takie środki zażywa. Zatem te 113 działania uznano za istotne i potraktowano jako wskaźniki tendencji do zachowań ryzykownych, jakie najczęściej współcześnie podejmują ludzie młodzi. Otrzymane dane wskazują, że przyjmowanie sterydów jest zjawiskiem, które praktycznie nie występuje w badanej grupie – 91,3% pytanych stwierdziło, że nigdy tego nie robiło. Wydaje się, że dane te są dość wiarygodne – respondenci bez większego skrępowania przyznawali się do picia alkoholu czy zażywania narkotyków. Również zażywanie środków uspokajających (nasennych) deklarowane było bardzo rzadko (86,2% respondentów stwierdziło, że nigdy tego nie robiło). Spośród wymienionych zachowań ryzykownych najczęściej wskazywano na kurację odchudzającą. Około jednej trzeciej badanych (32,1%) przyznało, iż podejmowało tego typu działania, w tym 18,5% twierdziło, iż było to jednorazowe doświadczenie, a 7,1% deklarowało, że zdarzyło się to kilka razy w ich życiu (od 3 do 5 razy). Należy także zauważyć grupę respondentów, którzy przyznają, iż w ciągu swojego życia 20 razy lub więcej podejmowali kurację odchudzającą, co potencjalnie może być symptomem jednostki chorobowej (np. anoreksji lub bulimii). Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 71. 114 Wykres 71: Częstotliwość podejmowania działań ryzykownych przez respondentów Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Ze względu na nieliczne wskazania na częstotliwość spoczywania sterydów zrezygnowano z przeprowadzenia analizy korelacyjnej odnośnie tej kwestii. Korelacje związane z innymi zmiennymi wskazują na kilka prawidłowości. Pierwszą z nich jest związek pomiędzy płcią a deklaracjami odnośnie odchudzania. Jak należało się spodziewać, dziewczęta znacznie częściej niż chłopcy deklarowały próby podejmowane w tym zakresie. Wśród nich prawie połowa przyznawała się do stosowania kuracji odchudzających (w tym 5% twierdziło, że takie sytuacje miały miejsce 20 lub więcej razy w ich życiu). W grupie chłopców odpowiedzi wskazujących na stosowanie kuracji odchudzających udzieliło niespełna 20%, a jedynie 1,5% stanowili ci, którzy deklarowali największą liczbę prób podejmowanych w tym zakresie. Szczegółowe dane przedstawia tabela nr 40. 115 Tabela 40: Płeć respondentów a deklaracje częstotliwości odchudzania się Deklaracja odnośnie częstotliwości odchudzania się przez respondenta kobieta płeć mężczyzna ogółem ogółem ani razu 1-2 razy 3-5 razy 6-10 razy 11-19 razy 20 lub więcej razy 523 283 115 49 12 52 1034 50,6% 27,4% 11,1% 4,7% 1,2% 5,0% 100,0% 866 127 44 12 3 16 1068 81,1% 11,9% 4,1% 1,1% 0,3% 1,5% 100,0% 1389 410 159 61 15 68 2102 7,6% 2,9% 0,7% 3,2% 100,0% 66,1% 19,5% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2102). W odniesieniu do zagadnienia dotyczącego zażywania środków uspokajających i nasennych odnotowano podobną zależność. Dziewczęta częściej niż chłopcy przyznawały się do używania tego typu leków – blisko 15% z nich zadeklarowało, że używało środków nasennych lub uspokajających przynajmniej raz w swoim życiu. W grupie chłopców ten odsetek nie przekraczał 7%. Analizując otrzymane dane można dojść do wniosku, że właściwie we wszystkich kategoriach wyróżnionych w oparciu o częstotliwość zażywania tego typu leków dziewczęta były dwukrotnie liczniej reprezentowanie aniżeli chłopcy – także w grupie deklarujących, że robili to 20 lub więcej razy w czasie swojego życia (odpowiednio: 2,3% i 1,2%) . Szczegółowe dane przedstawia tabela nr 41. Tabela 41: Płeć respondentów a deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim roku leków nasennych, uspokajających Deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania przez respondenta w ostatnim roku leków nasennych, uspokajających kobieta płeć mężczyzna ogółem ani razu 1-2 razy 3-5 razy 6-10 razy 885 77 29 18 6 24 1039 85,2% 7,4% 2,8% 1,7% 0,6% 2,3% 100,0% 1023 37 12 4 2 13 1091 93,8% 3,4% 1,1% 0,4% 0,2% 1,2% 100,0% 1908 114 41 22 8 37 2130 1,9% 1,0% 0,4% 1,7% 100,0% 89,6% 5,4% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2130). 116 20 lub więcej razy ogółem 11-19 razy 6. Więzi i relacje rodzinne w opinii młodzieży Na całokształt funkcjonowania młodzieży w przestrzeni społecznej niezwykle silnie wpływa specyfika relacji interpersonalnych w najistotniejszym środowisku socjalizacyjnym, jakim jest rodzina. Dobre kontakty z najbliższymi sprawiają, że to oni pozostają istotnymi znaczącymi innymi dla młodych ludzi borykających się z szeregiem problemów wynikających z realizacji ról społecznych charakterystycznych dla grup rówieśniczych. W obliczu dylematów i konieczności podejmowania trudnych decyzji najbliżsi, z którymi łączą młodych bliskie relacje, stają się głównymi źródłami informacji i wsparcia. Sytuacja ta może z kolei ograniczyć prawdopodobieństwo dewiacji wynikających z ulegania wpływowi patologicznych grup rówieśniczych (m.in. subkulturowych). By uchwycić specyfikę kontaktów interpersonalnych z najbliższymi członkami rodziny, zadano respondentom pytania dotyczące ich relacji z matką (opiekunką), ojcem (opiekunem) i rodzeństwem. Odpowiedzi respondentów wskazują na zróżnicowaną specyfikę kontaktów rodzinnych. Najlepiej oceniane są relacje z matkami (opiekunkami). Jako dobre lub bardzo dobre ocenia je ponad 80% ogółu respondentów, podczas kiedy takie oceny względem ojców formułuje nieco ponad 70% pytanych. Pozytywne oceny relacji z rodzeństwem formułuje natomiast ponad 56% badanych. Ta dysproporcja wynika jednak w dużej mierze z faktu, że aż co piąty badany nie posiada rodzeństwa – 19,9% respondentów wybiera tu opcję „nie dotyczy”. O złych lub bardzo złych relacjach z matkami wspomina tylko 2% badanych, podczas gdy tak ocenia relacje z ojcem 5,5% respondentów; podobna grupa negatywnie odnosi się do swoich relacji z rodzeństwem (4,7%). Zbliżone są natomiast liczebnie grupy badanych wypowiadających się w sposób niejednoznaczny o swoich relacjach z matkami (13,9%), ojcami (11,8%) i rodzeństwem (15,5%), oceniając je jako „raz dobre, a raz złe”. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 72. 117 Wykres 72: Ocena relacji respondentów z bliskimi Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Pogłębiona analiza wskazuje na zależności pomiędzy wiekiem a oceną relacji z rodzicami (opiekunami). Sytuacja ta odnosi się tak do matek (opiekunek), jak do ojców (opiekunów) badanych młodych ludzi. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż wraz ze wzrostem wieku respondentów częstsze stają się krytyczne oceny formułowane wobec kontaktów z rodzicami (opiekunami) i jednocześnie maleją odsetki ankietowanych pozytywnie odnoszących się do tej kwestii. W grupie respondentów w wieku 12 lat i mniej odsetki oceniających pozytywnie swoje relacje z matką przekraczają 90%, podczas, gdy w starszych kategoriach z reguły nie osiągają poziomu 80%. Podobnie jest w przypadku oceny relacji z ojcem – tu także różnica pomiędzy kategoriami najmłodszymi i starszymi sięga 10%. Analizując odpowiedzi wskazujące na negatywne relacje z rodzicami odnotować można podobną tendencję. Wśród respondentów z najmłodszych kategorii wiekowych tego typu deklaracje pojawiają się sporadycznie (dotyczą one z reguły kontaktów z ojcem), podczas gdy w przypadku starszych uczniów ich częstotliwość dochodziło 10%. Wiek nie wpływa jednakże na oceny dokonywane wobec relacji z rodzeństwem – respondenci należący do 118 poszczególnych kategorii wiekowych formułowali bardzo zbliżone opinie odnośnie tej kwestii. Szczegółowe dane przedstawiają tabele nr 42 i 43. Tabela 42: Wiek respondentów a ocena relacji z matką/opiekunką Ocena relacji z matką/opiekunką bardzo dobre dość dobre 19 2 82,6% 8,7% 254 52 12 lat 77,0% 15,8% 210 40 13 lat 75,3% 14,3% 191 51 14 lat 66,8% 17,8% wiek 36 14 15 lat 59,0% 23,0% 313 127 16 lat 58,1% 23,6% 298 111 17 lat 59,2% 22,1% 40 13 18 lat 58,8% 19,1% 9 1 19 i więcej lat 81,8% 9,1% 1370 411 ogółem 65,2% 19,6% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2100). mniej niż 12 lat różne raz dobre, raz złe złe bardzo złe brak matki/ opiekunki ogółem 2 8,7% 23 7,0% 23 8,2% 35 12,2% 8 13,1% 80 14,8% 77 15,3% 6 8,8% 0 0% 254 12,1% 0 0% 1 0,3% 2 0,7% 3 1,0% 3 4,9% 11 2,0% 5 1,0% 4 5,9% 0 0% 29 1,4% 0 0% 0 0% 2 0,7% 4 1,4% 0 0% 3 0,6% 2 0,4% 3 4,4% 0 0% 14 0,7% 0 0% 0 0% 2 0,7% 2 ,7% 0 0% 5 0,9% 10 2,0% 2 2,9% 1 9,1% 22 1,0% 23 100,0% 330 100,0% 279 100,0% 286 100,0% 61 100,0% 539 100,0% 503 100,0% 68 100,0% 11 100,0% 2100 100,0% 119 Tabela 43: Wiek respondentów a ocena relacji z ojcem/opiekunem Ocena relacji z ojcem/opiekunem bardzo dobre dość dobre 17 3 70,8% 12,5% 225 51 12 lat 68,6% 15,5% 167 51 13 lat 59,6% 18,2% 165 47 14 lat 58,1% 16,5% wiek 31 11 15 lat 51,7% 18,3% 260 121 16 lat 48,2% 22,4% 225 116 17 lat 44,8% 23,1% 30 10 18 lat 43,5% 14,5% 6 0 19 i więcej lat 60,0% 0% 1126 410 ogółem 53,7% 19,6% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2096). mniej niż 12 lat różne raz dobre, raz złe złe bardzo złe brak ojca/ opiekuna 3 12,5% 30 9,1% 25 8,9% 36 12,7% 9 15,0% 92 17,1% 88 17,5% 15 21,7% 3 30,0% 301 14,4% 0 0% 8 2,4% 8 2,9% 8 2,8% 3 5,0% 19 3,5% 23 4,6% 5 7,2% 0 0% 74 3,5% 0 0% 2 0,6% 6 2,1% 7 2,5% 1 1,7% 12 2,2% 13 2,6% 2 2,9% 0 0% 43 2,1% 1 4,2% 12 3,7% 23 8,2% 21 7,4% 5 8,3% 35 6,5% 37 7,4% 7 10,1% 1 10,0% 142 6,8% ogółem 24 100,0% 328 100,0% 280 100,0% 284 100,0% 60 100,0% 539 100,0% 502 100,0% 69 100,0% 10 100,0% 2096 100,0% Poszerzając analizę warto zwrócić uwagę na zależność formułowanych opinii od autooceny statusu materialnego. Okazuje się, że sytuacja materialna rodziny postrzegana w kategoriach subiektywnych mocno przekłada się na ocenę relacji zarówno z matkami (opiekunkami), jak i ojcami (opiekunami) respondentów. Im wyższy standard życia rodziny, tym lepiej oceniane są kontakty z najbliższymi. W grupie respondentów oceniających najwyżej jakość życia pozytywne oceny relacji z matkami (opiekunkami) stanowiły ponad 86%, podczas gdy w grupie deklarujących niską jakość życia odsetek ten wynosił 73% (analogicznie w przypadku ojców/opiekunów – odsetki odpowiednio 83,9% oraz 48,6%). Także w przypadku negatywnych ocen relacji z najbliższymi ujawnia się omawiana tendencja. W grupach deklarujących najwyższy standard życia wskazania na złe relacje z rodzicami (opiekunami) pojawiają się znacznie rzadziej niż przypadku grup określających standard życia swoich rodzin jako wysoki. Szczegółowe dane przedstawiają tabele nr 44 i 45. 120 Tabela 44: Ocena standardu życia rodziny respondenta a ocena relacji z matką (opiekunką) Ocena poziomu materialnego rodziny Ocena relacji z matką/opiekunką niski standard średni standard bardzo dobre dość dobre różne raz dobre, raz złe złe bardzo złe brak matki/ opiekunki 93 45 37 8 4 2 189 49,2% 23,8% 19,6% 4,2% 2,1% 1,1% 100,0% 1091 332 192 15 9 17 1656 65,9% 20,0% 11,6% 0,9% 0,5% 1,0% 100,0% 199 33 25 7 1 1 266 74,8% 12,4% 9,4% 2,6% 0,4% 0,4% 100,0% 1383 410 254 30 14 20 2111 12,0% 1,4% 0,7% 0,9% 100,0% ogółem wysoki standard ogółem 65,5% 19,4% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2111). Tabela 45: Ocena standardu życia rodziny respondenta a ocena relacji z ojcem (opiekunem) Ocena poziomu materialnego rodziny Ocena relacji z ojcem/opiekunem niski standard średni standard wysoki standard ogółem bardzo dobre dość dobre różne raz dobre, raz złe złe bardzo złe brak ojca/opieku na 62 30 43 15 12 27 189 32,8% 15,9% 22,8% 7,9% 6,3% 14,3% 100,0% 887 344 231 51 27 109 1649 53,8% 20,9% 14,0% 3,1% 1,6% 6,6% 100,0% 189 35 25 9 4 5 267 70,8% 13,1% 9,4% 3,4% 1,5% 1,9% 100,0% 1138 409 299 75 43 141 2105 14,2% 3,6% 2,0% 6,7% 100,0% 54,1% 19,4% Źródło: badania i obliczenia własne (N=2105). ogółem Powyżej zaprezentowane dane wskazują zatem, że młodzież pozytywnie odnosi się do relacji interpersonalnych ze swoimi najbliższymi, co jest sygnałem wskazującym na dość silny wpływ środowiska rodzinnego na przebieg procesu socjalizacji. Potencjalnie może to ograniczać wpływ czynników pochodzących z szerszego środowiska społecznego, które mogłyby negatywnie wpływać na rozwój osobowości i kształtowanie postaw młodzieży. Oceny respondentów są jednak nieco zróżnicowane – odmienne opinie są formułowane wobec ojców, matek i najbliższego rodzeństwa. Jest to zapewne uwarunkowane specyfiką procesu socjalizacji, w którym większą rolę odgrywają kobiety, stanowiące dla 121 swoich dzieci głównych znaczących innych. Ponadto opinie badanych są silnie uzależnione od ich wieku i statusu materialnego rodzin. Starsi uczniowie to osoby, które wkraczając w szczególnie intensywną fazę procesu dojrzewania, są bardziej krytyczni wobec swoich bliskich. Można też sądzić, iż jakość życia bezpośrednio rzutuje na formy wzajemnych kontaktów i relacje interpersonalne w rodzinie. Osoby borykające się z problemami materialnymi wykazują się z reguły mniejszym zaangażowaniem w podtrzymywanie dobrych relacji rodzinnych, koncentrując się na materialnych aspektach egzystencji rodziny. Uzupełnieniem omawianych wyżej kwestii może być analiza odpowiedzi udzielanych przez respondentów w odniesieniu do poddanych ocenie zdań opisujących specyfikę ich relacji z rodzicami. Badani zostali poproszeni, by zastanowili się, czy przedstawione charakterystyki relacji rodzinnych korespondują z sytuacją w ich najbliższym otoczeniu. Analiza udzielonych odpowiedzi potwierdza sformułowane wyżej wnioski. Zdecydowana większość pytanych odrzuca twierdzenia w sposób najbardziej negatywny opisujące kontakty interpersonalne pomiędzy rodzicami i dziećmi. Tylko 2% zgadza się z twierdzeniem „Nie mam rodziców albo kontaktu z nimi”, a nieco tylko liczniejsza (8,4%) jest grupa zgadzających się ze zdaniem „Nie jesteśmy sobie bliscy. Każdy żyje w swoim świecie i nie mogę im zaufać – nie pomogą mi”. Kolejne twierdzenie, które wskazuje na pewne mankamenty w zakresie relacji rodzinnych, („Jesteśmy sobie bliscy, ale rodzice nie rozumieją moich problemów, chociaż się starają”) nie jest już jednak tak jednoznacznie ocenione. Opinie respondentów wobec tej kwestii rozkładają się mniej więcej równomiernie – 44,8% zgada się z taką charakterystyką, a 49,3% uważa, że nie opisuje ono specyfiki funkcjonowania ich rodzin. Twierdzenie najbardziej pozytywnie opisujące relacje rodzinne („Moje więzi z rodzicami są silne. Wiem, że zawsze mogę na nich liczyć i szczerze porozmawiać”) jest w opinii 68,5% pytanych adekwatne dla specyfiki ich kontaktów z rodzicami. Podkreślić w tym miejscu trzeba, że według jednej czwartej badanych to zdanie nie ilustruje charakteru więzi łączących rodziców i dzieci. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 73. 122 Wykres 73: Zgoda z twierdzeniami opisującymi relacje rodzinne Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Pogłębiona analiza korelacyjna wykazuje zależności pomiędzy wiekiem badanych a akceptacją poszczególnych twierdzeń. Respondenci z najmłodszych kategorii wiekowych (13 lat i mniej), generalnie rzecz biorąc, częściej pozytywnie odnoszą się relacji ze swoimi rodzicami. W tych kategoriach odsetki twierdzących, iż w ich przypadku prawdziwe jest zdanie: „Moje więzi z rodzicami są silne. Wiem, że zawsze mogę na nich liczyć i szczerze porozmawiać”, przekraczają 80%, podczas gdy w starszych kategoriach wiekowych wahają się one między 60% a 75%. Wyjątkiem od tej reguły jest kategoria dziewiętnastolatków, w której to grupie odnotowano aż 88,9% twierdzących odpowiedzi w odniesieniu do tej kwestii. Wynika to najprawdopodobniej z faktu przejścia przez najstarszych respondentów przez intensywną fazę okresu dojrzewania i związanego z tym kwestionowania roli i znaczenia rodziców. Także zdanie „Jesteśmy sobie bliscy, ale rodzice nie rozumieją moich problemów, chociaż się starają” jest oceniane w podobny sposób, choć w tym przypadku dziewiętnastolatkowie (i starsi) stanowią grupę najczęściej zgadzających się tym twierdzeniem. Podobne tendencje ujawniają się w przypadku pozostałych twierdzeń, choć należy zauważyć, że w przypadku zdań w sposób najbardziej negatywny opisujących relacje 123 rodzinne dysproporcje pomiędzy poszczególnymi kategoriami nie są tak wyraziste. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 74. Wykres 74: Wiek respondentów a zgoda z twierdzeniami opisującymi relacje rodzinne Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Także ocena standardu życia mocno rzutuje na sposób ustosunkowania się do omawianych twierdzeń. Respondenci deklarujący wyższą jakość życia swoich rodzin częściej zgadzają się z twierdzeniem opisującym relacje rodzinne w kategoriach pozytywnych i jednocześnie częściej negują zdania krytycznie portretujące stosunki rodziców z dziećmi. Przykładowo akceptacja zdania „Moje więzi z rodzicami są silne. Wiem, że zawsze mogę na 124 nich liczyć i szczerze porozmawiać” w tej grupie przekracza 80%, podczas gdy w grupie deklarujących najniższy standard wynosi ona niespełna 55%. Z kolei twierdzenie „Nie jesteśmy sobie bliscy. Każdy żyje w swoim świecie i nie mogę im zaufać – nie pomogą mi” do swojej rodziny odnosi 20,9% respondentów mówiących o niskiej jakość życia swoich rodzin i zaledwie 9,6% pytanych z grupy deklarujących wysoką jakość. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 75. Wykres 75: Ocena standardu życia rodzin respondentów a zgoda z twierdzeniami opisującymi relacje rodzinne Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Na relacje rodzinne wpływa szereg czynników. Do najbardziej negatywnie rzutujących na całokształt funkcjonowania rodziny należą różnego rodzaju dysfunkcje i patologie z alkoholizmem na czele. Istotną zatem kwestią stało się zagadnienie identyfikacji częstotliwości spożywania alkoholu w domach respondentów. Odpowiedzi badanych wskazują, że problem ten dotyczyć może pewnej grupy rodzin. Okazuje się bowiem, że ponad 20% badanych deklaruje, że w ich domach alkohol spożywany jest regularnie – w tym 6% mówi o codziennym piciu napojów alkoholowych 125 przez członków ich rodzin. O nieco rzadszym spożywaniu alkoholu wspomina co czwarty badany, w tym 14,2% twierdzi, iż w ich rodzinach alkohol pije się kilka razy w miesiącu. Największą grupę badanych stanowią osoby, które deklarują, iż członkowie ich rodzin piją napoje alkoholowe jedynie okazjonalnie – w czasie różnego rodzaju świąt i uroczystości (46%). Względnie mała jest grupa osób, które twierdzą, że w ich domach w ogóle nie pije się alkoholu – stanowią oni 8,5% ogółu. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 76. Wykres 76: Częstotliwość spożywania alkoholu w domu respondenta Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Powyżej zaprezentowane dane wskazują zatem na potencjalne zagrożenie alkoholizmem pewnej części rodzin, co z kolei prowadzi do internalizacji negatywnych wzorców oraz postaw i wpływa na wzrost zagrożenia chorobą alkoholową młodzieży wychowującej się w dysfunkcyjnym środowisku. Pamiętać jednak należy, że pytanie kwestionariuszowe dotyczące tej kwestii było sformułowane bardzo ogólnie (nie ujmowało ono ilości i rodzaju spożywanego alkoholu), zatem wnioski wyprowadzone na jego podstawie należy traktować bardzo ostrożnie. Analiza korelacyjne nie wskazuje na istotne zależności pomiędzy zmiennymi niezależnymi takimi jak wiek, płeć, typ szkoły, czy ocena statusu materialnego rodziny a wskazaniami na częstotliwość spożywania alkoholu w domach respondentów. Kolejną poddaną analizie kwestią stały się reakcje rodziców na różne zachowania respondentów, które odbiegają od ogólnie przyjętych norm i standardów. Odpowiedzi na 126 pytania dotyczące działań rodziców podejmowanych w sytuacjach problemowych dają ponadto pogląd na skalę problemów związanych z funkcjonowaniem młodych ludzi w różnych kontekstach społecznych. Pytanie kwestionariuszowe dotyczącego tego zagadnienia było bardzo rozbudowane, dlatego aby prezentację rozkładów odpowiedzi uczynić bardziej klarowną, zdecydowano się podzielić poruszane kwestie na kilka podobszarów. Pierwszym z nich stały się problemy związane z funkcjonowaniem młodzieży w środowisku szkolnym. Respondentów poproszono, by udzielili odpowiedzi na pytanie, jak reagują ich rodzice, kiedy dowiadują się o różnych niewłaściwych działaniach odnoszących się do funkcjonowania na gruncie szkoły. Analiza odpowiedzi wskazuje, że respondenci rzadko wagarują – przyznało się do tego około połowy badanych (48,9% stwierdziło, że nigdy tego nie robi). Względnie rzadko także rodzice badanych są wzywani do szkoły – dwie trzecie respondentów stwierdziło, że ta kwestia ich nie dotyczy (66,1%). Większość respondentów przyznała jednak, że zdarza im się osiągać złe wyniki w nauce – tylko dla 23,1% złe wyniki w nauce nie są problemem. W odniesieniu do wszystkich omówionych wyżej problemów uwidacznia się dość jednoznaczny model reakcji rodzicielskich – najczęściej udzielają oni swoim dzieciom pouczeń i czynią im wymówki (47,3% w przypadku problemów z nauką; 24,8% w przypadku wagarów i 16,8% w sytuacji gdy zostaną wezwani do szkoły). Rzadszą reakcją są zakazy i innego rodzaju kary niecielesne oraz krzyki wyzwiska i groźby (odpowiednio: 15%; 7,7% i 7,9%). Najrzadziej wskazywaną reakcją są kary cielesne, taki jak bicie i szarpanie – odpowiedzi wskazujące na takie działania podejmowane przez rodziców respondentów pojawiają się marginalnie. Niepokoić może pewna grupa badanych deklarujących brak reakcji rodziców na ich niewłaściwe zachowania w kontekście obowiązków szkolnych – w szczególności blisko 10% odsetek wskazań na break reakcji rodziców na wagary respondentów. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 77. 127 Wykres 77: Reakcje rodziców na problemy szkolne respondentów *Procenty wskazań nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Kolejnym obszarem problemowym stały się kwestie związane z używaniem substancji psychoaktywnych przez młodzież. W odniesieniu do tych zagadnień jeszcze mniejsza część respondentów wskazywała na jakiekolwiek reakcje rodziców, twierdząc najczęściej, że pytania o palenie papierosów, nadużywanie alkoholu czy też zażywanie narkotyków osobiście ich nie dotyczą. W szczególności problem zażywania narkotyków postrzegany był jako nieistotny – 78,5% pytanych stwierdziło, że to pytanie ich nie dotyczy. Ponad połowa respondentów stwierdziło, że nie nadużywa alkoholu (56,4%), a ponad dwie trzecie (64,5%) stwierdziło, że nie pali. Warto w tym miejscu podkreślić względnie wysoki odsetek młodzieży, która przyznaje się do palenia papierosów i picia alkoholu. Ponadto trzeba zauważyć, że 3% z nich twierdzi, że rodzice nie reagują na palenie papierosów, a 3,2% stwierdziło, że rodzie nie reagują na ich nietrzeźwość. Najczęstszy model reakcji rodzicielskich wygląda podobnie jak w przypadku wcześniej omawianego obszaru problemowego. Najczęściej badani wskazywali na wymówki 128 i pouczenia, nieco rzadziej na różnego rodzaju zakazy i kary niecielesne, a najrzadziej na krzyki wyzwiska i groźby jako reakcje na używanie substancji psychoaktywnych. Odpowiedzi wskazujące na używanie kar cielesnych praktycznie się nie pojawiały. Bardzo niepokojący w odniesieniu do tego obszaru problemowego jest fakt odnotowania sporych odsetków respondentów deklarujących, iż ich rodzice nie zdają sobie sprawy z tego, że używają oni substancji psychoaktywnych. Aż 17,1% respondentów stwierdziło, że rodzice nie wiedzą, że byli oni nietrzeźwi, 15,8% twierdzi, że ich rodzice nie wiedzą o paleniu przez nich papierosów, a 11,7% deklaruje, że rodzice nie zdają sobie sprawy z faktu zażycia przez nich narkotyku. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 78. Wykres 78: Reakcja rodziców na używanie przez respondentów substancji psychoaktywnych *Procenty wskazań nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). 129 Wszystkie pozostałe zagadnienia ujęte w pytaniu kwestionariuszowym stanowią kolejny obszar problemowy. Dotyczy on różnego rodzaju relacji społecznych – zarówno rozpatrywanych w odniesieniu do najbliższego, jak i dalszego otoczenia społecznego. Odpowiedzi respondentów wskazują, że zasadniczo nie dotyczą ich sytuacje, które skutkowałyby kontaktem z policją – 83,1% wskazań. Także bójki są sytuacjami względnie rzadko stanowiącymi problem dla badanych – 63,9% z nich twierdzi, że takie sytuacje ich nie dotyczą. Częstszymi problemami są natomiast zbyt późne powroty do domów i kłótnie z rodzeństwem. Prawie trzy czwarte badanych przyznaje, że zdarza się im wrócić do domu po wyznaczonej przez rodziców godzinie (tylko 38,5% twierdzi, że ten problem ich nie dotyczy), a zdecydowana większość posiadających rodzeństwo mówi, że zdarzają się między nimi kłótnie. Te problemy dość często nie spotykają się z żadną reakcją rodziców – odpowiednio 8,6% i 7,8% respondentów twierdzi, iż tego typu zachowania nie powodują żadnego ich działania. W omawianym polu problemowym najczęściej wskazywaną kwestią, która pozostaje poza świadomością rodziców, jest udział respondentów w bójkach – 6,6% pytanych twierdzi, że ich rodzice nie wiedzą, że ten problem ich dotyczy. Odrębnego omówienia wymaga kwestia przyznawania się do winy lub błędu przez respondentów. Blisko 9% deklaruje, że taka sytuacja nie powoduje żadnej reakcji ze strony rodziców, a 2,1% mówi o groźbach i wyzwiskach w takich sytuacjach. To dość niepokojące odsetki, gdyż z perspektywy efektywności procesu socjalizacji, tego typu przypadki należy odpowiednio wykorzystać (np. dyskutując i tłumacząc oraz wykazując się zrozumieniem) w celu realizacji założeń wychowawczych. Analizując odpowiedzi respondentów deklarujących, iż zdarza im się zachowywać w omawiany powyżej sposób, po raz kolejny dojść można do wniosku, iż najczęstszą reakcją rodziców na błędy popełniane przez dzieci są wymówki i pouczenia. W dalszej kolejności respondenci wskazują na zakazy i inne karzy niecielesne, a jeszcze rzadziej rodzice uciekają się do gróźb i wyzwisk. Przypadki stosowania przemocy fizycznej są właściwie marginalne. Szczegółowe dane przedstawia wykres nr 79. 130 Wykres 79: Reakcja rodziców na problemy związane z relacjami interpersonalnymi respondentów *Procenty wskazań nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania i obliczenia własne (N=2231). Wśród innych reakcji wskazywanych przez respondentów w odniesieniu do wszystkich analizowanych zagadnień najczęściej pojawiały się odpowiedzi „akceptacja”, „zrozumienie”., „pocieszenie”, „rozmowa”, „tłumaczenie”, a niekiedy „pochwała” i „cieszą się, że się przyznałem/przyznałam”. Odpowiedzi te wskazują na pewną grupę rodziców 131 świadomych skuteczności wychowania opartego o wzajemne porozumienie i dobre relacje interpersonalne. Pogłębiona analiza korelacyjna dotycząca omówionych powyżej kwestii wskazuje, iż wskazywane konkretne sposoby reagowania rodziców na problemowe zachowania dzieci nie są uzależnione od wiodących zmiennych niezależnych. Oznacza to, że zarówno dziewczęta, jak i chłopcy, respondenci z różnych kategorii wiekowych oraz uczniowie różnych typów szkół w podobny sposób wypowiadają się o reakcjach swoich rodziców na ich zachowania, które wykraczają poza określone normy i standardy. Także respondenci deklarujący różne poziomy standardu życia ich rodzin był zasadniczo zgodni w swoich deklaracjach. Warto jednak zauważyć pewne tendencje dotyczące kategorii respondentów deklarujących, iż dana kwestia ich nie dotyczy oraz twierdzących, że danego problemu ich rodzice nie są świadomi. Ujawnia się tu tendencja związana z wpływem wieku, płci oraz oceny statusu materialnego na częstotliwość wspomnianych deklaracji. Okazuje się, że wraz z wiekiem wzrasta odsetek respondentów deklarujących brak poinformowania rodziców o danym problemie i jednocześnie maleje odsetek wskazujących, iż dane zjawisko ich nie dotyczy. Mamy zatem do czynienia z sytuacją, rozluźniania się więzów rodzinnych w miarę postępującego procesu dorastania oraz z nasilaniem się zjawisk problemowych wraz z dojrzewaniem młodzieży. Odnotowane zjawiska nie są niczym odkrywczym stanowią egzemplifikację procesów wielokrotnie opisywanych na gruncie literatury poświęconej problematyce funkcjonowania młodzieży w środowisku społecznym. 132 7. Wnioski 1) Młodzież wychowuje się najczęściej w obrębie struktur funkcjonujących według modelu rodziny nuklearnej („2 dorosłych + 2 dzieci”). Przypadki wspólnego zamieszkiwania gospodarstwa domowego z dalszymi krewnymi są rzadkie. 2) Warunki materialne życia swoich rodzin młodzież ocenia jako dobre. Wyposażenie i kształt gospodarstw domowych pozwala na swobodne realizowanie obowiązków szkolnych i zaspokajanie potrzeb – podstawowych oraz wyższego rzędu. 3) Wśród wartości najbardziej cenionych przez młodych ludzi znalazło się szczęście rodzinne, grono przyjaciół, spokojne życie, dobre wykształcenie i ciekawa praca. Wynika z tego, że młodzi ludzie najbardziej cenią te wartości, które gwarantują im życiową stabilność, jak również te, które stanowią determinanty pozycji społecznej. Do wartości najmniej ważnych młodzież zaliczyła władzę nad innymi, sławę, uznanie otoczenia, atrakcyjny wygląd i modny ubiór, religijność oraz szukanie przyjemności, rozrywki i zabawy. 4) Wyznawane wartości rzutują na oceny dokonywane wobec wątpliwych moralnie zjawisk obecnych we współczesnym społeczeństwie. Obserwować można w postawach młodzieży sporą dozę relatywizmu. Szereg zjawisk takich jak: kłamstwo, donosicielstwo, kradzież czy używanie substancji psychoaktywnych nie jest ocenianych w jednoznaczny sposób – opinie wobec nich badani uzależniają od konkretnych sytuacji. Najbardziej piętnowana jest przemoc, lecz traktowana jako sposób reagowania na atak ze strony innych, jest ona – zdaniem młodych – dopuszczalna. 5) Poziom zadowolenia respondentów ze swojego życia jest ogólnie wysoki. Zdecydowana większość młodych ludzi cieszy się życiem, wyrażając zadowolenie z sytuacji, w jakiej się znajdują. 6) Zdecydowana większość ankietowanych deklaruje, że lubi swoją szkołę, przy czym uczniowie najbardziej zadowoleni ze swojej szkoły uczęszczają do liceum, zaś gimnazjaliści lubią swoją szkołę najmniej. Także większość młodzieży twierdzi, że jest przeciążona nauką. Najczęściej deklaracje takie pojawiają się wśród młodzieży najstarszej i najmłodszej. 133 7) Swoje relacje w szkole z nauczycielami, kolegami z klasy i spoza klasy uczniowie oceniają na ogół jako dobre, przy czym bardziej krytyczni są wobec swych relacji z ciałem pedagogicznym, przy czym dość wysoko oceniany jest wpływ wychowawczy pedagogów na uczniów sprawiających szczególne problemy. 8) Bardzo wysoko oceniane są relacje z rodzicami – szczególnie z matkami lub opiekunkami. Rodzice stanowią silne wsparcie, służąc pomocą w trudnych sytuacjach. Nieco gorzej wypada ocena relacji z rodzeństwem, choć stosunki w tej płaszczyźnie także oceniane są pozytywnie. 9) Rodzice interesują się sprawami dzieci i reagują na zachowania stanowiące naruszenie ogólnie przyjętych norm społecznych. Najczęstszymi formami reakcji są wymówki i pouczenia. Przemoc w relacjach domowych pojawia się względnie rzadko. 10) Uczniowie niechętnie zwracają się o pomoc do swoich wychowawców i rzadko korzystają z różnych form pomocy oferowanych przez szkołę, sami jednak dość często świadczą pomoc zarówno rówieśnikom, jak i starszym, którzy potrzebują wsparcia. 11) Dokonana przez młodzież charakterystyka środowiska rówieśniczego w szkole wskazuje na obecność wokół badanych młodzieży, która stosuje różne formy przemocy i ma kontakt z używkami, przy czym na ogół dotyczy to nielicznych koleżanek i kolegów respondentów. 12) Uczniowie angażują się w sprawy szkoły – współuczestniczą w organizowaniu imprez i konkursów oraz dość często reprezentują szkolę w olimpiadach przedmiotowych oraz zawodach sportowych. 13) Wolny czas poza szkołą znaczna część młodzieży spędza w świecie wirtualnym, ankietowani twierdzą też, że chętnie spotykają się z kolegami i to z nimi spędzają czas po lekcjach. Należy przy tym dodać, że wolny czas rzadko przeznaczają na aktywność sportową oraz na rozrywki kulturalne, co można poniekąd tłumaczyć obciążeniem nauką, na co wskazuje znaczna ilość wskazań odnoszących się do zajmowania się w wolnym czasie odrabianiem lekcji i nadrabianiem szkolnych zaległości. 14) Wśród badanych znajduje się mniejszościowa grupa osób, które przyznają, że doświadczają przemocy fizycznej lub słownej ze strony osób dorosłych (nauczycieli, rodziców oraz innych dorosłych), jednak najwięcej wskazań dotyczących tej kwestii odnosi się do doznawania przemocy ze strony rówieśników. Respondenci często 134 deklarują też, że w ich szkole i miejscu zamieszkania działają grupy młodzieżowe stosujące różne formy przemocy. 15) Piwo, wino, wódka oraz papierosy stanowią używki, z którymi najczęściej stykają się młodzi ludzie. Najmniej spośród ankietowanych uczniów przyznało się do zażywania narkotyków twardych. Częstszy kontakt z używkami obserwowany jest na ogół wśród chłopców. Analizy uwidoczniły również związek pomiędzy oceną siebie jako ucznia, biorąc pod uwagę średnią ocen a częstotliwością sięgania po substancje uzależniające: im słabsi uczniowie, tym częściej mają z nimi kontakt. Dostrzeżono również, że największy odsetek uczniów sięgających po nie znajduje się wśród przedstawicieli szkół zawodowych. 16) Zachowania ryzykowne związane z zażywaniem sterydów, leków nasennych, czy niekontrolowanymi kuracjami odchudzającymi nie stanowią tak poważnego problemu, jak zagrożenie alkoholem i papierosami. Ta sytuacja znajduje odzwierciedlenie w specyfice zajęć profilaktycznych organizowanych przez szkoły, do których uczęszczają uczniowie. 17) Środki odurzające najczęściej pozyskiwane są przez uczniów od koleżanek i kolegów – zarówno od starszych, jak i od rówieśników. 135 Spis wykresów Wykres 1: Płeć respondentów ............................................................................................... 7 Wykres 2: Wiek respondentów .............................................................................................. 8 Wykres 3: Typ szkoły ........................................................................................................... 8 Wykres 4: Rozkład respondentów ze względu na klasę, do której uczęszczają ....................... 9 Wykres 5: Miejsce zamieszkania ......................................................................................... 10 Wykres 6: Czas dotarcia do szkoły ...................................................................................... 11 Wykres 7: Posiadanie rodzeństwa ....................................................................................... 11 Wykres 8: Liczba rodzeństwa .............................................................................................. 12 Wykres 9: Skład gospodarstw domowych ........................................................................... 13 Wykres 10: Wykształcenie rodziców/opiekunów respondentów .......................................... 14 Wykres 11: Status zawodowy rodziców/opiekunów respondentów...................................... 15 Wykres 12: Ocena standardu życia rodziny ......................................................................... 15 Wykres 13: Korzystanie z pomocy społecznej przez rodziny respondentów ........................ 16 Wykres 14: Typ budynku mieszkalnego zajmowanego przez rodziny respondentów ........... 17 Wykres 15: Czynniki wpływające na jakość życia respondentów ........................................ 18 Wykres 16: Najważniejsze wartości w życiu młodzieży ...................................................... 19 Wykres 17: Najmniej ważne wartości w życiu młodzieży .................................................... 21 Wykres 18: Oceny wobec zjawisk związanych z kradzieżą i oszustwem ............................ 24 Wykres 19: Ocena używania substancji psychoaktywnych .................................................. 25 Wykres 20: Ocena zachowań związanych z relacjami interpersonalnymi............................. 26 Wykres 21: Oceny zjawisk związanych z funkcjonowaniem w środowisku szkolnym ......... 27 Wykres 22: Opinie na temat relacji między ludźmi .............................................................. 28 Wykres 23: Poziom zadowolenia respondentów z życia ...................................................... 30 Wykres 24: Stosunek młodzieży do swojej szkoły ............................................................... 33 Wykres 25: Ocena siebie jako ucznia, biorąc pod uwagę średnią ocen ................................. 36 Wykres 26: Poczucie bycia przeciążonym nauką ................................................................. 39 Wykres 27: Ocena osobistych relacji respondentów z nauczycielami, kolegami z klasy i spoza klasy .......................................................................................................... 42 Wykres 28: Stosunek respondentów do stwierdzenia: „Mam poczucie, że jestem akceptowany przez koleżanki i kolegów w klasie” .............................................. 44 Wykres 29: Stosunek respondentów do stwierdzenia: „Nauczyciele w mojej szkole traktują uczniów sprawiedliwie” ...................................................................................... 45 Wykres 30: Stosunek respondentów do stwierdzenia: „Mogę liczyć na dodatkową pomoc nauczycieli, gdy jej potrzebuję” ........................................................................... 47 Wykres 31: Stosunek respondentów do stwierdzenia: „Mam poczucie, że mogę zwrócić się do wychowawcy z każdym problemem i otrzymam pomoc”................................ 48 Wykres 32: Ilość kolegów z klas respondentów określanych pod kątem posiadania wybranych przymiotów ....................................................................................... 50 136 Wykres 33: Zaangażowanie respondentów w działalność społeczną ................................... 54 Wykres 34: Aktywność szkolna – zakres ponadobowiązkowy ............................................. 56 Wykres 35: Zwracanie się o pomoc do wychowawcy .......................................................... 57 Wykres 36: Korzystanie z pomocy oferowanej przez szkołę ................................................ 58 Wykres 37: Ocena stosunku osób pełniących istotne role szkolne wobec uczniów problemowych .................................................................................................... 59 Wykres 38: Istnienie umowy określającej jasne zasady reagowania na agresję .................... 60 Wykres 39: Uczestnictwo w zajęciach poświęconych problemom społecznym .................... 62 Wykres 40: Sposoby spędzania wolnego czasu po szkole przez respondentów ................... 64 Wykres 41: Opinie na temat przemocy w otoczeniu respondentów ...................................... 66 Wykres 42: Deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników .............................................................................. 70 Wykres 43: Płeć respondentów a deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy słownej ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników ......................... 71 Wykres 44: Płeć respondentów a deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy fizycznej ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników ....................... 72 Wykres 45: Wiek respondentów a deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy słownej ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników ......................... 73 Wykres 46: Wiek respondentów a deklaracje doświadczenia w ostatnim roku przemocy fizycznej ze strony osób dorosłych oraz nieznanych rówieśników ....................... 74 Wykres 47: Działalność w szkole i miejscu zamieszkania respondentów grup młodzieżowych stosujących przemoc ........................................................................................... 76 Wykres 48: Rodzaj szkoły, do której uczęszczają respondenci a działalność w szkole grup młodzieżowych stosujących przemoc .................................................................. 77 Wykres 49: Rodzaj szkoły, do której uczęszczają respondenci a działalność w miejscu zamieszkania grup młodzieżowych stosujących przemoc .................................... 79 Wykres 50: Deklaracja znajomości numeru alarmowego, pod który można zadzwonić, aby zgłosić wypadek lub zagrożenie .......................................................................... 81 Wykres 51: Znajomość prawidłowego numeru alarmowego, pod który można zadzwonić, aby zgłosić wypadek lub zagrożenie .......................................................................... 81 Wykres 52: Deklaracja wieku, w jakim respondentom zdarzyło się po raz pierwszy zażyć poszczególne substancje uzależniające ................................................................ 83 Wykres 53: Płeć respondentów a deklaracje braku zażycia poszczególnych substancji ........ 84 Wykres 54: Deklaracja zażycia w ciągu ostatnich 30 dni środka odurzającego lub wywołującego halucynacje .................................................................................. 85 Wykres 55: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje niezażycia w ciągu ostatnich 30 dni środka odurzającego lub wywołującego halucynacje ........ 86 Wykres 56: Częstotliwość zażywania środków odurzających przez respondentów .............. 87 Wykres 57: Środki odurzający zażyte ostatnio przez respondentów ..................................... 88 Wykres 58: Deklaracja palenia przez respondentów papierosów w ciągu ostatnich 30 dni .. 88 Wykres 59: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje respondentów odnośnie niepalenia papierosów w ciągu ostatnich 30 dni .................................... 89 137 Wykres 60: Ilość paczek papierosów wypalonych przez respondentów w ciągu ostatnich 30 dni....................................................................................................................... 90 Wykres 61: Częstotliwość spożywania przez respondentów napojów alkoholowych w ostatnim miesiącu ................................................................................................ 91 Wykres 62: Częstotliwość samodzielnego kupowania różnych napojów alkoholowych przez respondentów ...................................................................................................... 97 Wykres 63: Doświadczenia respondentów związane ze sprawdzeniem przez sprzedawcę wieku i odmową sprzedaży alkoholu ze względu na niepełnoletność ................... 99 Wykres 64: Doświadczenia respondentów dotyczące bycia pijanym ................................. 101 Wykres 65: Płeć respondentów a deklaracje braku zażywania jakichkolwiek środków odurzających ..................................................................................................... 105 Wykres 66: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a deklaracje braku zażywania jakichkolwiek środków odurzających ................................................................ 105 Wykres 67: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje braku zażywania jakichkolwiek środków odurzających ............................................... 106 Wykres 68: Pierwsze środki odurzające, jakich respondenci spróbowali w swoim życiu ... 107 Wykres 69: Źródło pochodzenia środków odurzających .................................................... 108 Wykres 70: Częstotliwość spożywania alkoholu przez respondentów ................................ 110 Wykres 71: Częstotliwość podejmowania działań ryzykownych przez respondentów........ 115 Wykres 72: Ocena relacji respondentów z bliskimi............................................................ 118 Wykres 73: Zgoda z twierdzeniami opisującymi relacje rodzinne ...................................... 123 Wykres 74: Wiek respondentów a zgoda z twierdzeniami opisującymi relacje rodzinne .... 124 Wykres 75: Ocena standardu życia rodzin respondentów a zgoda z twierdzeniami opisującymi relacje rodzinne ............................................................................. 125 Wykres 76: Częstotliwość spożywania alkoholu w domu respondenta............................... 126 Wykres 77: Reakcje rodziców na problemy szkolne respondentów ................................... 128 Wykres 78: Reakcja rodziców na używanie przez respondentów substancji psychoaktywnych .......................................................................................................................... 129 Wykres 79: Reakcja rodziców na problemy związane z relacjami interpersonalnymi respondentów .................................................................................................... 131 138 Spis tabel Tabela 1: Wylosowane szkoły podstawowe ........................................................................... 4 Tabela 2: Wylosowane gimnazja ........................................................................................... 5 Tabela 3: Wylosowane licea ogólnokształcące ...................................................................... 5 Tabela 4: Wybrane licea profilowane .................................................................................... 6 Tabela 5: Wylosowane technika ............................................................................................ 6 Tabela 6: Wylosowane zasadnicze szkoły zawodowe ........................................................... 6 Tabela 7: Posiadanie rodzeństwa a posiadanie własnego pokoju .......................................... 18 Tabela 8: Wiek respondentów a opinie na temat wzajemnych stosunków między ludźmi .... 29 Tabela 9: Wiek respondentów a poziom ich zadowolenia z życia ........................................ 31 Tabela 10: Poziom materialny rodzin respondentów a poziom ich zadowolenia z życia ....... 32 Tabela 11: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a ich stosunek do szkoły ........ 34 Tabela 12: Wiek respondentów a ich stosunek do szkoły ..................................................... 34 Tabela 13: Płeć respondentów a ich samoocena jako uczniów, biorąc pod uwagę średnią ocen ............................................................................................................................ 36 Tabela 14: Wiek respondentów a ich samoocena jako uczniów, biorąc pod uwagę średnią ocen .................................................................................................................... 37 Tabela 15: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a ich samoocena jako uczniów, biorąc pod uwagę średnią ocen ............................................................................ 38 Tabela 16: Wiek respondentów a poczucie bycia przeciążonym nauką ................................ 40 Tabela 17: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a poczucie bycia przeciążonym nauką .................................................................................................................. 41 Tabela 18: Płeć respondentów a ocena osobistych relacji z nauczycielami ........................... 43 Tabela 19: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a ocena osobistych relacji z nauczycielami ..................................................................................................... 43 Tabela 20: Wiek respondentów a ich stosunek do stwierdzenia: „Nauczyciele w mojej szkole traktują uczniów sprawiedliwie”.......................................................................... 46 Tabela 21: Wiek respondentów a ich stosunek do stwierdzenia: „Mogę poczucie, że mogę zwrócić się do wychowawcy z każdym problemem i otrzymam pomoc” ............. 49 Tabela 22: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a deklaracja obowiązywania w szkole umowy między uczniami i nauczycielami określającej jasne zasady reagowania na agresję ......................................................................................... 61 Tabela 23: Płeć respondentów a opinie na temat przemocy w ich otoczeniu ........................ 67 Tabela 24: Wiek respondentów a opinie na temat przemocy w ich otoczeniu....................... 68 Tabela 25: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a opinie na temat przemocy w ich otoczeniu ....................................................................................................... 69 Tabela 26: Wiek respondentów a ich deklaracje odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim miesiącu piwa mocniejszego ................................................................. 93 139 Tabela 27: Wiek respondentów a ich deklaracje odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim miesiącu wódki ..................................................................................... 94 Tabela 28: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje respondentów odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim miesiącu piwa mocniejszego ..... 95 Tabela 29: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a deklaracje respondentów odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim miesiącu wódki ......................... 96 Tabela 30: Częstotliwość samodzielnego kupowania piwa a wiek badanych........................ 97 Tabela 31: Częstotliwość samodzielnego kupowania wina a wiek badanych........................ 98 Tabela 32: Częstotliwość samodzielnego kupowania wódki a wiek badanych ..................... 98 Tabela 33: Wiek a doświadczenia respondentów związane ze sprawdzeniem przez sprzedawcę wieku i odmową sprzedaży alkoholu ze względu na niepełnoletność .......................................................................................................................... 100 Tabela 34: Płeć respondentów a doświadczenie bycia pijanym .......................................... 102 Tabela 35: Rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczają respondenci a doświadczenie bycia pijanym .......................................................................................................................... 103 Tabela 36: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a doświadczenie bycia pijanym ............................................................................................................. 104 Tabela 37: Wiek respondentów a częstotliwość spożywania alkoholu ............................... 111 Tabela 38: Ocena siebie jako ucznia pod względem średniej ocen a częstotliwość spożywania alkoholu ............................................................................................................ 112 Tabela 39: Częstotliwość spożywania alkoholu w domu respondentów a deklaracje częstotliwości spożywania przez respondenta w całym życiu alkoholu .............. 113 Tabela 40: Płeć respondentów a deklaracje częstotliwości odchudzania się ....................... 116 Tabela 41: Płeć respondentów a deklaracja odnośnie częstotliwości spożywania w ostatnim roku leków nasennych, uspokajających ............................................................. 116 Tabela 42: Wiek respondentów a ocena relacji z matką/opiekunką .................................... 119 Tabela 43: Wiek respondentów a ocena relacji z ojcem/opiekunem ................................... 120 Tabela 44: Ocena standardu życia rodziny respondenta a ocena relacji z matką (opiekunką) .......................................................................................................................... 121 Tabela 45: Ocena standardu życia rodziny respondenta a ocena relacji z ojcem (opiekunem) .......................................................................................................................... 121 140