Sposoby uzasadniania demokracji

Diametros nr 5 (wrzesie 2005): 181 – 182
Sposoby uzasadniania demokracji
(Komentarz do uwag Justyny Miklaszewskiej)
Miłowit Kuni ski
Racjonalny porz dek
Istotnie, dla Spinozy ze wzgl du na uto samienie Boga i Natury, demokracja jest
porz dkiem naturalnym, bo jest cz ci
porz dku racjonalnego i boskiego
zarazem. Lecz ze wzgl du na specyficzn metafizyk Spinozy o innych ustrojach
mo na byłoby powiedzie
to samo, gdy
stanowi
one modi niesko czonej
substancji. To mniej wi cej tyle, co powiedzie , e skoro ustroje polityczne istniej
w porz dku wszech wiata, to s naturalne. Istotne jest wi c w jakiej mierze ustroje
s racjonalne, a to ze wzgl du na ró ny stopie kontroli rozumu nad pop dami u
ludzi – im owa kontrola wi ksza, tym wolno
ludzi wi ksza (nieodł czna od
wolno ci my li i opinii), a ustrój bardziej racjonalny i naturalny. Demokracja
oparta na prawie, rz dzie ograniczonym i wolno ci my li i opinii, lecz nie
działania opartego na swobodzie wypowiedzi (a wi c zupełnie inaczej ni s dzi
si obecnie) jest ustrojem najbardziej rozumnym. W tak rozumianej demokracji
posłusze stwo obywatelskie oparte jest na uznaniu autorytetu prawa, a wi c
rozumu i na podporz dkowaniu si suwerenowi, który dbaj c o jego egzekwowanie, czyli stosuj c przymus zapewnia pokój wewn trzny (Spinoza pod a za
Hobbesem).
Racjonalny porz dek, który istnieje w sferze społecznej i politycznej mo e
by uwa any za zwi zany z porz dkiem podstawowym boskim, w szczególno ci
z porz dkiem stworzonym (jak b dzie rozumiane stworzenie to rzecz osobna).
Porz dek ten przejawia si w ró nym stopniu w ró nych ustrojach politycznych.
Trudno jednak e uzna , e demokracja w sposób najdoskonalszy wyra a czy te
odpowiada temu porz dkowi. Spinoza pragn c z powodów antropologicznych i
politycznych uzna demokracj za ustrój najlepszy, przyj ł, i jest on najbardziej
racjonalny, a wi c zgodny z rozumn Natur , czyli Bogiem.
181
Miłowit Kuni ski
Sposoby uzasadniania demokracji
Porz dek natury realizowany przez jednostki
Mo na uzna ,
e Kant wi e realizacj
porz dku z działaniami jednostek.
Jednak e w wymiarze historiozoficznym oznacza to,
e ludzie realizuj
cele
natury, nie dlatego, e wiadomie je obieraj , lecz dlatego, e kieruj c si swymi
egoistycznymi d eniami, realizuj
zarazem
ycie w wymiarze społecznym i
historycznym („aspołeczna towarzysko ”), czyli maj ce charakter racjonalno ci
teleologicznej. W wymiarze politycznym Kant, podobnie jak Spinoza, pod a za
Hobbesem. Pa stwo jest rodkiem przymuszaj cym ludzi do podporz dkowania
si prawu w działaniu, cho nie w my li, dzi ki czemu ład polityczny mo e by
utrzymany. Czyny legalne s w wymiarze politycznym wa niejsze od czynów
moralnych. Pod tym wzgl dem mi dzy Spinoz
a Kantem nie ma radykalnej
ró nicy, a przyczyn tego jest odwoływanie si do teorii Hobbesa.
Demokracja jako porz dek sprawiedliwy i doskonały
Sprawiedliwo
w ramach demokracji liberalnej w uj ciu Rawlsa nie jest tylko
kategori polityczn , gdy ustalenie jej zasad jest podporz dkowane pewnemu
ideałowi etycznemu (zasada ró nicy), poza tym oczywi cie wyznaczaj one ramy i
cele porz dku społecznego i politycznego („dobrze uporz dkowane społecze stwo”). Czy współczesna demokracja liberalna jest najdoskonalsz
form
pa stwa? Nawet je li za kryterium przyj , i uznawanie autonomii człowieka,
respektowanie praw człowieka, w tym wolno ci jednostki i stwarzanie warunków
do jej realizacji, to mo na zasadnie argumentowa , i
nie s
to wła ciwo ci
specyficznie demokratyczne. Demokracja nie mo e by w ten sposób uzasadniona
ani jako ustrój, ani jako najdoskonalszy ustrój pa stwa.
182