peryskop - eksperci.kj.org.pl
Transkrypt
peryskop - eksperci.kj.org.pl
PERYSKOP Centralizacja czy decentralizacja w zarządzaniu funduszami unijnymi? Doświadczenia w realizacji polityk regionalnych w krajach Grupy Wyszehradzkiej W ramach polskiej prezydencji w Grupie Wyszehradzkiej 18 i 19 października 2012 roku w Krakowie zorganizowano konferencję poświęconą „Efektywnym instrumentom rozwoju terytorialnego – doświadczeniom regionów w zakresie realizacji polityki regionalnej w krajach V4, Bułgarii, Rumunii i Słowenii”. Miała ona służyć wymianie doświadczeń i poglądów dotyczących rozwoju regionalnego, zwłaszcza w kontekście wydatkowania funduszy unijnych. Zagadnienia czterech paneli dyskusyjnych dotyczyły roli samorządów w zarządzaniu i wydatkowaniu środków unijnych, wyzwań w realizacji polityki rozwoju, zastosowaniu terytorialnego podejścia w polityce rozwoju i nowym instrumentom rozwoju terytorialnego zaproponowanym przez Komisję Europejską. Bartłomiej Sawicki Jako pierwszy głos zabrał Piotr Żuber, Dyrektor tys. mieszkańców. Unijne strategie rozwoju kładą Departamentu Koordynacji Polityki Strukturalnej nacisk na zintegrowane podejście do rozwoju z Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Polski regionalnego. Polska w perspektywie budżetowej model w zarządzaniu środkami UE opiera się na na znaczącym udziale na dotychczasowych 16 Regionalnych Programów poziomie wojewódzkim planowaniu Operacyjnych. Jednak ostatecznej decyzji jeszcze Reforma nie ma. Założenia Strategii Europa 2020, jak i administracyjna z 1999 roku i postępująca od polityki spójności na lata 2014-2020, koncentrują tego czasu decentralizacja przyczynia się do się na rozwoju subregionalnym i maksymalizacji właściwego wydatkowania środków. Obecnie starań w wykorzystaniu potencjału regionu. trwają prace nad pogłębieniem tego procesu i Wydatkowanie funduszy europejskich w nowej stopniowym włączaniem do niego niższych perspektywie jednostek innowacyjności, rozwoju energetyki, wspieraniu wydatkowania władz regionalnych w funduszy. samorządu. Dotychczasowe lata 2014-2020 doświadczenia w absorpcji środków pokazały, że Polski samorządom można zaufać. Dzięki środkom na ośrodków rozwój regionalny, z których 80% stanowią wiejskich. będzie wschodniej, miejskich planuje utrzymanie koncentrować renowacji i się na mniejszych rozwoju fundusze unijne, najwięcej zyskały miasta do 300 1 obszarów PERYSKOP W pozostałych krajach Grupy Wyszehradzkiej Grabmullerova, mimo wzrastających kompetencji samorządów, Europejskich planowane jest zredukowanie liczby programów Regionalnego Republiki Czeskiej. Rząd w Pradze operacyjnych. Władze regionalne biorą udział w również planowaniu wydatkowania, jednak nie mają tak operacyjnych na rzecz ich efektywności. W 2011 dużej swobody przy decydowaniu w doborze roku rada ministrów przyjęła priorytety rozwoju, instrumentów, jak to jest w Polsce. którymi są konkurencja i rozwój regionalny. Opinie strony Zsuzsanna węgierskiej Kondor, Dyrektor z planuje Departamentu Ministerstwa ds. Rozwoju ograniczenie programów przedstawiła Inne podejście w planowaniu wydatkowania Instytucji związane jest z różnicą w wielkości między Dyrektor Zarządzającej z Krajowej Agencji Rozwoju. Na Polską Węgrzech programów Wyszehradzkiej. W Rumunii i Bułgarii również operacyjnych (sektorowych i regionalnych) nie występuje nacisk na wydatkowanie sektorowe. udało Wynika mimo się w istnienia znaczący 15 sposób zmniejszyć a pozostałymi to z Grupy niedostatecznego regionalnego ograniczenie do dwóch programów operacyjnych, lokalnych w wydatkowaniu środków unijnych. czterech sektorowych oraz jednego programu Oba pomocy technicznej. Ma to służyć lepszej dysproporcjami w rozwoju terytorialnym. W koordynacji i specjalizacji w wydatkowaniu. Bułgarii podjęto działania mające na celu Stronę dyskusji pogłębienie procesu regionalizacji. Problemem w reprezentowała Katarína Kukuckova-Tomkova. wydatkowaniu środków jest brak dostatecznej Słowacja podobnie jak Czechy i Węgry zmaga kontroli się z problemem znaczącej dysproporcji rozwoju najmłodszych członków UE, Bułgarii i Rumunii, stolicy w stosunku do pozostałej części regionu i przedstawiła pozostałych obszarów kraju. By zniwelować Instytucji różnice rozwojowe, planowane jest zmniejszenie Operacyjnym dotacji unijnych na obszary stołeczne. Obszarom Ministerstwa Rozwoju Regionalnego i Robót znajdującym się wokół stolic będącymi w tej Publicznych Bułgarii. Władze w Sofii planują samej jednostce terytorialnej zostanie zwiększone utrzymanie dofinansowane ze środków krajowych. Ze strony wydatkowaniu funduszy europejskich, opartej na Czech jednym programie regionalnym dla całego kraju i 2 słowacką głos w w tej dyskusji części zabrała Daniela braku rozwoju dysproporcji między regionami. Planowane jest kraje i członkami zmagają i świadomości się z przejrzystości. Denitsa olbrzymimi Perspektywę Nikolova, Zarządzającej “Rozwój dotychczasowej władz Dyrektor Programem Regionalny” struktury z w PERYSKOP kilku programach operacyjnych. Mimo różnic w doświadczeniami jako były sposobie w wydatkowania środków rozwojowych województwa wnioski i rekomendacje na lata 2014-2020 są regionów w tej części Europy są różne w podobne. zależności od stopnia regionalizacji. Polskie małopolskiego. marszałek Doświadczenia regiony istnieją 14 lat. Praktyka pokazuje, że Paneliści zgodzili się co do konieczności poszukiwania bardziej miarodajnych wskaźników wydatkowania środków unijnych, tak by można było ocenić efektywność, a nie tylko jak dużo środków zostało wydanych. Należy zwiększyć współpracę na poziomie Najgłośniej zabrzmiały regionalnym. opinie dotyczące zmniejszenia regulacji i warunkowości przy tworzeniu programów i wydatkowaniu. Chwalono pojawiającą się nowej perspektywie programowania możliwość zastosowania wielofunduszowości na dany cel. Z nadzieją wypowiadano się też zintegrowanego podejścia, o mechanizmie ze względu na koncentrację na konkretnych problemach (np. programy wsparcia dla mniejszości romskiej na Słowacji). Mechanizm uprościć, by ten wdrażanie należy jednak programów było przejrzyste. oddelegowanie pewnych elementów w procesie decydowania o polityce spójności przyspieszyło rozwój regionów. Dzięki temu regiony mają prawo dystrybucji funduszy. Układ wewnątrzregionalny został uzależniony od władz samorządu województwa. To zarząd decyduje o rozdziale środków unijnych. W ciągu ostatnich lat wzrosło zatrudnienie przy zarządzaniu środkami unijnymi, a także kultura ich planowania. Warto, by udział regionów był coraz większy. Dochody samorządów rosną szybciej niż państwa. Mają swoje znaczenie polityczne i silną kadrę. Dzięki rywalizacji miedzy porównywać ich rozwiązania. regionami rozwój Dlatego i regiony można podpatrywać i samorządy zasługują na włączenie ich w etap tworzenia umowy partnerskiej (wiążą centrum z władzą lokalną). Na zakończenie Sepioł zaapelował o stworzenie sieci transgranicznych przejść miedzy krajami regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Brak takiej sieci wynika z niedostatecznej Druga sesja: Realizacja polityki rozwoju na poziomie regionalnym – miejsce i determinacji politycznej w tym zakresie. rola regionów Sytuację na Stronę polską reprezentował Janusz Sepioł, Štoffova, Senator Preszowskiego. RP. Podzielił się on swoimi Słowacji Przedstawiciel Na przedstawiła Monika Samorządu Kraju Słowacji, 3 mimo PERYSKOP decentralizacji władzy, regiony były do tej pory politycznych, pomijane pozarządowe. Wytyczyła ona wspólne priorytety, przy europejskich. programowaniu funduszy Przedstawiciele władz takie jak samorządowców programy i organizacje infrastrukturalne, samorządowych mają nadzieję, że w zbliżającej innowacyjne i elektroniczna administracja. Model się na zarządzania funduszami europejskimi oparty jest o na wzorach słowackich. Władza lokalna wpływa partnerstwie. Środki powinny być alokowane coraz bardziej na programowanie, ale potrzebne według regionów, a nie programów na konkretne jest pogłębienie tego procesu. perspektywie programowanie będą na wpływać poziomie umowy cele, tak by biedne regiony dostały więcej. Ministerialny Czeskie doświadczenia przedstawił Dalibor Paweł punkt Chorąży, widzenia zaprezentował Dyrektor Departamentu Europejskim Funduszem Špotak reprezentujący władze Regionu Usti. Zarządzania Środki na rozwój regionalny przeznaczane są na Społecznym zagospodarowanie terenów poprzemysłowych, Regionalnego. górniczych Przeprowadzono programów wynikają z innego podejścia i badania dotyczące potencjału regionu i jego mentalności. Ważniejsza jest infrastruktura niż wykorzystywania. W wyniku oceny zasobów rozwój regionu postanowiono opracować współpracę profesjonalizacja regionów, szybciej niż władz między centralnych. i chemicznych. miejscowym uniwersytetem a podmiotami gospodarczymi. z Ministerstwa Opóźnienia potencjału w ludzkiego. Zdolności Rozwoju realizacji Następuje instytucjonalne są większe niż ministerstw. Nietrafionych inwestycji w ludzi poprawić się nie da, należy zatem Politykę regionalną Yordanka w Chobanova, Bułgarii Doradca nakreśliła Prezydenta Bułgarii ds. Innowacji i Polityki Regionalnej. Prezydent władz Bułgarii zapowiedział regionalnych. lokalnym przekazuje stworzenie Istniejącym się coraz władzom więcej instrumentów zarządzania. W celu stworzenia regionów powstała Rada do Spraw Rozwoju Regionalnego skupiająca przedstawicieli partii nakierunkować działania na poprawę jakości wdrażania inwestycji Zarządzanie projektami w zasoby powinno ludzkie. być na poziomie centralnym, a regiony powinny mieć narzędzia dostosowane (zautonomizowane). do potrzeb Doświadczenia regionu Niemiec, Włoch i Hiszpanii pokazują, że w momencie przyjęcia programu ingerencja władz centralnych w politykę regionów nie zachodzi. Koordynacja występuje na poziomie celów, nie metod. 4 PERYSKOP efektywności interwencji Trzeci panel dotyczył nowego terytorialnego wykorzystania środków podejścia w polityce rozwoju zaproponowanego niwelowania dysproporcji rozwojowych. Rozwój przez polityki Komisję Europejską. wykorzystaniu terytorialnych indywidualnych potencjałów. Służyć ma zasobów Stronę i polską regionalnej musi publicznych, finansowych być tożsamy i z ogólnymi celami rozwojowymi na poziome centralnym. Panelista wskazał na potrzebę reprezentował profesor Tomasz Komornicki z poprawy wskaźników rozwoju, które mówią nam Instytutu o narzędziach, ale nie o realizowanych celach i Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Terytorializacja, czyli postępujących procesach. osadzenie procesów rozwoju gospodarczego społecznego w kontekście przestrzennym, staje Węgierskie stanowisko przedstawił Márton Peti, się koniecznym narzędziem do stymulowaniu główny rozwoju. Gospodarczego. Zwrócił on uwagę, że tylko w 60% Podejście regionalne powinno uwzględniać: - postrzeganie obszarów daleko szerszej niż wskazują na to granice administracyjne (np. inwestycje komunikacyjne); planista dokumentów z Instytutu unijnych Planowania mowa jest o terytoralizacji. Istniejące do tej pory Regionalne Programy Operacyjne były tworzone w oparciu o cele operacyjne, a nie terytorialne. Kwestie polityki regionalnej powinny być podejmowane horyzontalnie, a wskaźniki powinny pokazywać, - wykorzystanie indywidualnych potencjałów; jak poprawić spójność terytorialną. Horyzontalne - analizę występujących barier; podejście należy rozpatrywać w kontekście - dostosowanie interwencji do specyfiki obszarów. stawianych celów, ich wdrażania i monitoringu. Na Węgrzech trwają prace nad dokumentem, który będzie podstawą do zawierania umów i dofinansowanych programów rozwojowych. Ma Pozwala to na wykorzystywanie endogenicznych on uwzględniać wprowadzenie terytorialnego zasobów potrzeb, podejścia, tak by regiony mogły korzystać z obszarów własnych dostępnych narzędzi i przychody regionu, identyfikację określenie strategicznych interwencji i adekwatnych działań. Następuje zostawały w regionie. integracja celów i kierunków rozwoju. Dzięki temu podejściu możliwa jest poprawa 5 PERYSKOP Problemy Słowenii przestawił Peter Wostner z Portugalia). Największe postępy w niwelowaniu Ministerstwa i różnic rozwojowych poczyniły kraje Europy Technologii. Według Słoweńca argumentem za Środkowo-Wschodniej. W kwestii regionalizacji utrzymaniem dotychczasowej polityki spójności wśród państw europejskich również występują jest i duże odmienności. W Szwecji czy w Polsce wyrównywanie poziomu rozwoju w Europie. wzmacniane jest podejście decentralizacyjne. Duże nadzieje pokłada się wielopoziomowym Tworzy się już nie tylko podejście regionalne, ale zarządzaniu funduszami, podregionalne. Regionalizacja jest doceniana możliwości. Podstawową Rozwoju potrzeba Gospodarczego interwencji zewnętrznych które poszerza trudnością w także w innych krajach, np. we Francji, gdzie ten terytorialnym podejściu jest przełożenie tego proces nabiera rozpędu. procesu na praktykę. Problemami Słowenii są terytoralizacji braki w koncentracji tematycznej, rozproszone procesem, zasoby czy lokalne lobby. Polityka Słowenii koordynacji działań rożnych ministerstw. Ważny dotycząca programowania funduszy z nowego jest konsensus i budowanie kapitału. jest bardzo wymagającym Wprowadzanie skomplikowanym skuteczności i budżetu UE nastawiona jest na zintegrowane programy operacyjne oraz wielopoziomowe zarządzanie funduszami. Czwarty panel dotyczył instrumentów rozwoju regionalnego. Dyskusja toczyła się wokół ocen nowych Szerszą, ogólnoeuropejską ocenę rozwoju narzędzi rozwoju: Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych (ZIT) oraz Rozwoju regionalnego zaprezentował Martin Ferry z Kierowanego przez European Regional Policy Research Consortium (CLLD). Instrumenty te mają przyczynić się do dokonującego corocznego przeglądu realizacji wzmocnienia roli poziomu lokalnego w realizacji polityki regionalnej w krajach UE. Według polityki brytyjskiego analityka różnice między nimi w współpracy między różnymi podmiotami, w tym sposobie prowadzenia polityki regionalnej są samorządami województw i władzami miejskimi. duże. By zmniejszać dysproporcje w rozwoju Dyskusja w dużej mierze dotyczyła ZIT i jego regionalnym, potrzebna jest wola polityczna (np. udziału w polityce miejskiej. spójności Społeczność UE i do Lokalną wzmacniania Niemcy, Włochy). W Europie Zachodniej istnieją kraje, gdzie różnice w rozwoju są niewielkie (np. W. Brytania, Francja), ale i takie, gdzie dysproporcje są nadal wyraźne (Włochy, Opinie polskiej strony przedstawił Jan Olbrycht, Przewodniczący Intergrupy Urban, poseł do 6 PERYSKOP Europarlamentu. Jego zdaniem ZIT ma służyć przygotowały strategie zintegrowanego rozwoju. spełnieniu celów rozwojowych zapisanych w Muszą być one zgodne ze Strategią 2020, tak by strategii wypełniały Europa 2020. ZIT pozwoli na cele dotyczące innowacyjności. implementację programów operacyjnych oraz Każdy kraj powinien mieć swobodę przy uzyskiwanie finansowania różnych priorytetów przekazywaniu miastom kompetencji ZIT. Istotne rozwojowych, jednego lub kilku programów jest też, by miasta brały udział w wybieraniu operacyjnych. W efekcie ma doprowadzić do projektów. Docenione zostało wielopoziomowe uzyskania rozwoju projektowanie, dzięki któremu można korzystać z danego terytorium. Państwa członkowskie będą wielu funduszy na realizacje konkretnego celu. mogły elastycznie podchodzić do tworzenia Na zakończenie podkreślono iż należy skupić się programów operacyjnych. Konieczne jest jednak na skuteczności, a nie tylko realizacji programów. zintegrowanej posiadanie przez strategii region międzysektorowej strategii terytorialnej. Podstawowe elementy ZIT obejmują: wyznaczone terytorium oraz zintegrowaną strategię rozwoju terytorialnego; pakiet działań podlegających implementacji; ustalenia dotyczące zarządzania ZIT. Jednym z celów dotyczących polityki spójności na lata 2014–2020 jest wspieranie zintegrowanej polityki miejskiej na rzecz wspomagania zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich. Dlatego tez ZIT stanie się narzędziem koordynującym rozwoju miast i metropolii. Opnie ze strony zaprezentował Wydziałem Frantisek Planowania Republiki Czeskiej Kubes, kierujący Przestrzennego i Współpracy Regionalnej Urzędu Miasta Brno. Na przykładzie Brna pokazane zostało planowanie strategiczne u naszych południowych sąsiadów. Miasto przygotowało trzy programy, dotyczące: dostępności usług, rewitalizacji usług publicznych i rozwoju turystyki. W ciągu ostatnich kilku lat w wykorzystywaniu funduszy unijnych wzrosła kultura planowania. W ramach strategii rozwoju Republiki Czeskiej uzgodniono, Stanowisko Węgier przedstawiła Andrea Ivan z że będzie istnieć jeden program operacyjny. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Wystąpienie Priorytetem dotyczyło w dużej mierze wspierania obszarów metropolitarnych. miejskich. Na poziomie krajowym miasta można Opinie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi wspierać poprzez tworzenie ram prawnych, przedstawiła finansowanie Dyrektor instrukcje. (ograniczone), Konieczne jest, i wytyczneby będzie Edyta Departamentu wspieranie obszarów Wieczorkiewicz-Dudek, Rozwoju Obszarów miasta 7 PERYSKOP Wiejskich. Przybliżony został program Leader regionalizacji jest minimalizowanie wdrażania (Local Function Group) jako instrument realizacji nietrafionych projektów. Większe uprawnienia i CLLD. Spośród krajów grupy Wyszehradzkiej możliwości został on wdrożony tylko przez Polskę. W jego ekonomiczna ramach powstało już 336 grup działania, co regionach aktywność rozwojową. Na Pomorzu stanowi 90% pokrycia kraju. Lokalną grupę podejście regionalne służyło selekcji tematów i działania sektorów oraz ich realizacji. Przygotowano trzy (LGD) sektorów: tworzą publicznego, przedstawiciele rosnąca i polityczna odpowiedzialność wymuszają projekty społecznego. Ich zadaniem jest opracowanie i transport wdrożenie inwestycje. Powstał model partycypacyjny, w strategii rozwoju. sektorowo-tematyczne: na i lokalnej gospodarczego oraz publiczny, przygotowanie Dofinansowanie jest przyznawane na operacje, w którym których współpracowały z miastem przy rewitalizacji. planowane inwestycje – poza na rewitalizacja, przykład pod województwa spełnieniem ogólnych warunków – będą zgodne z ZIT może być stosowany w rożnych elementach zapisami lokalnej strategii rozwoju opracowanej polityki spójności. Narzędzie to służy partnerstwu przez daną LGD. Poza grupami działania i usprawnieniu negocjacji. Nowe instrumenty powstało również 48 grup rybackich. Brakuje wymuszają wdrożenie zintegrowanego podejścia jednak i precyzyjne określenie priorytetów. harmonizacji dokonywane przez przepisów, KE idą a zmiany zbyt wolno. Dotychczasowa praktyka pokazuje, że lokalne grupy działania wrosły we wspólną politykę ZIT może być pomocny przy włączaniu miast w rolną. Zdaniem uczestniczki dyskusji program politykę spójności; wykorzystywaniu pieniędzy Leader może sprawdzić się również w miastach, unijnych dla współpracy miast; dla uruchomienia mimo środków finansowych z różnych funduszy dla że funkcjonują tam już pokrewne konkretnego organizacje. projektu; diagnozowaniu problemów. Na Pomorzu powstał instrument Zintegrowanego Porozumienia Terytorialnego. Punkt widzenia władz regionalnych Ma ono służyć zacieśnianiu współpracy między zaprezentował Adam Mikołajczyk z Urzędu miastem Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego. Mikołajczyk podkreślił, iż władze regionalne Według niego, podczas gdy ZIT w Czechach czy muszą dążyć do jak najlepszego zarządzania na Węgrzech może służyć decentralizacji, w regionem i funduszami europejskimi. a stowarzyszeniami. Kończąc, Polsce służy on partycypacji środków. Zaletą 8 PERYSKOP zarządzaniu Stronę rumuńską reprezentowała w Simona funduszami strukturalnymi. We części dyskusji wszystkich krajach grupy V4+ prócz Polski Pascariu, Dyrektor stosuje tej się centralizację w opracowaniu Wykonawczy Urbanplanu. Podejście terytorialne wydatkowania funduszy europejskich. Związane wykorzystywane jest m.in. do transgranicznej jest to z innym stopniem decentralizacji i współpracy z Węgrami. Panelistka podkreśliła, że podjętymi decyzjami politycznymi. Dzięki temu środków unijnych nie można przejeść, mają następuje wzmocnienie pozycji regionów, także służyć na przygotowanie się na zagrożenia. przy wydatkowaniu środków unijnych. Należy także możliwości uelastycznić korzystania z i powiększyć nich. Programy Obok istniejących przepisów prawnych powinny służyć synergii regionalnej i sektorowej. dokumentem wartym przeczytania jest raport Wreszcie – wypracowany instrument powinien Fabrizia Barki z 2009 roku. Określa on istotę dać się wdrożyć. podejścia regionalnego, wskazuje na braki i zalety polityki regionalnej. Rada do spraw Ogólnych UE przyjęła częściowe porozumienie Podsumowanie Zdaniem Piotra Żubera udało się zainicjować wymianę informacji publicznych, dotyczących regionalnych i polityk kwestii terytorialnych. Istnieją różne ukierunkowania w co do instrumentów terytorialnych, zmieniając w dużej części ustalenia KE. Przed trudnym zadaniem stoi Parlament Europejski, który musi uwzględnić zdanie KE i Rady. Klub Jagielloński to jedna z najstarszych w Polsce organizacji pozarządowych. Stowarzyszenie od ponad 20 lat aktywne działa w przestrzeni publicznej zarówno na szczeblu lokalnym, jak i ogólnopolskim. Ambicją Klubu jest m.in. merytoryczny wkład do debaty publicznej i tym samym profesjonalizacja polityki poprzez dostarczanie idei i wiedzy. Dlatego jednym z trzech filarów aktywności naszego stowarzyszenia jest działalność ekspercka, która koncentruje się na badaniach naukowych w ważnych obszarach życia publicznego. Mamy w swoim dorobku znaczące raporty, analizy oraz projekty badawcze w obszarze stosunków międzynarodowych, polityki zagranicznej, samorządu terytorialnego, rozwoju regionalnego, ekonomii oraz zagadnień ustrojowych. Zespół Ekspertów Klubu Jagiellońskiego powstał w 2012 roku jako eksperckie zaplecze stowarzyszenia. Jest to instytucja typu think-tank, która prowadzi działalność badawczą i naukową. W jej skład wchodzą przede wszystkim pracownicy naukowi Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, a także pracownicy administracji publicznej, mający doświadczenie w realizacji projektów badawczych. Eksperci są jednocześnie szefami katedr tematycznych w Klubie Jagiellońskim, które mają charakter edukacyjno-formacyjny. Pełnią więc funkcję dydaktyczną stanowiąc bezpośrednie wsparcie dla członków Klubu Jagiellońskiego – głównie studentów i doktorantów. 9