188 , Regulacja stosunków mi dzy pa stwem a

188
RECENZJE
PAWEŁ A. L E S Z C Z Y ē S K I, Regulacja stosunków miĊdzy paĔstwem
a nierzymskokatolickimi KoĞciołami i innymi związkami wyznaniowymi okreĞlona
w art. 25 ust.5 Konstytucji RP, Gorzów Wielkopolski: PaĔstwowa WyĪsza Szkoła
Zawodowa 2012, ss. 557.
W obszernym wstĊpie Autor zamieĞcił informacje o motywach wyboru tematu swej
rozprawy. Wskazał koniecznoĞü pogłĊbienia refleksji naukowej nad art. 25 ust. 5
Konstytucji RP i przełoĪenie wyników swych badaĔ na praktykĊ związaną z jej realizacją.
NastĊpnie zapowiedział, Īe celem pracy jest zaproponowanie konkretnych propozycji
nowelizacji istotnych dla implementacji art. 25 ust. 5 aktów prawnych, które mają byü
rozpatrzone w kontekĞcie pozostałych konstytucyjnych regulacji stosunków miĊdzy
paĔstwem a KoĞciołem, a mianowicie: równouprawnienia KoĞciołów i innych związków
wyznaniowych; bilateralnoĞci regulacji stosunków miĊdzy paĔstwem a KoĞciołem,
znajdującej zastosowanie w zawarciu umowy miĊdzynarodowej (konkordatu) miĊdzy RP
i Stolicą Apostolską (ust. 4); bezstronnoĞci (neutralnoĞci) organów paĔstwa wobec
przekonaĔ religijnych, Ğwiatopoglądowych i filozoficznych, z zapewnieniem prawa do ich
uzewnĊtrzniania w Īyciu publicznym (ust. 2), oraz rozdzielnoĞci zakresu obu porządków
(ust. 3), czyli poszanowania autonomii i niezaleĪnoĞci paĔstwa i związków
wyznaniowych, kaĪdego w swoim porządku. Imponująca jest zapowiedĨ Autora, Īe
w rozwiązywaniu istniejących w tym przedmiocie problemów posłuĪy siĊ wieloma
rodzajami wykładni, a mianowicie: jĊzykową, historyczną, funkcjonalną, celowoĞciową
i porównawczą. Ponadto Autor zaznaczył, Īe zastosował takĪe metodĊ opisową, uĪywaną
w politologii.
Informacje P. LeszczyĔskiego dotyczące problemów, jakie zamierza wyjaĞniü,
i metod, jakimi ma siĊ posłuĪyü, nie budzą zastrzeĪeĔ. NaleĪy jednakĪe zauwaĪyü, Īe
podjĊta przez niego dyskusja wokół formy regulacji relacji miĊdzy paĔstwem
a KoĞciołem na zasadzie bilateralnoĞci nie jest nowa. Była bowiem przedmiotem
gruntownych debat w paĔstwach Europy Południowo-Zachodniej (Włochy, Hiszpania) –
na etapie przechodzenia od modelu paĔstwa wyznaniowego do modelu paĔstwa
Ğwieckiego, a nastĊpnie w Polsce – na etapie transformacji wiodących od totalitarnego
paĔstwa ateistycznego do demokratycznego paĔstwa Ğwieckiego. Regulacja stosunków
miĊdzy paĔstwem a KoĞciołem w formie dwustronnej umowy jest istotnym elementem
zakorzenionego w kulturze europejskiej dualizmu religijno-politycznego, ukształtowanego w Ğredniowieczu na bazie nakazu Chrystusa: „Oddajcie cesarzowi to, co cesarskie, a Bogu to, co boskie”, zanegowanego w epoce współczesnej z inspiracji ideologicznych: totalitaryzmu i skrajnego liberalizmu. WszakĪe, mimo nacisku tych ideologii
regulacja stosunków paĔstwo-KoĞciół katolicki w formie dwustronnej umowy ze Stolicą
Apostolską nie została odrzucona, ale zmodyfikowana w praktyce zawierania
analogicznych umów z przedstawicielami innych KoĞciołów bądĨ związków wyznanio-
RECENZJE
189
wych niechrzeĞcijaĔskich. DoĞwiadczenia wykazują, Īe jakkolwiek umowa dwustronna
nie jest jedyną formą regulacji stosunków paĔstwo-KoĞciół, to jest doskonalsza od
regulacji jednostronnych, poniewaĪ: 1) respektuje pluralizm religijny i Ğwiatopoglądowy
współczesnego społeczeĔstwa oraz podmiotowoĞü róĪnych grup społecznych, tzn.
KoĞciołów i innych związków wyznaniowych; 2) zapewnia wyĪszy stopieĔ stabilizacji
w stosunkach miĊdzy paĔstwem i KoĞciołem aniĪeli regulacje jednostronne; 3) przyczynia
siĊ do zachowania pokoju w społeczeĔstwie.
NaleĪy zauwaĪyü, Īe w epoce współczesnej nastąpiła istotna zmiana przedmiotu i celu
zawierania dwustronnych umów miĊdzy demokratycznym paĔstwem Ğwieckim
a poszczególnymi KoĞciołami. Konkordaty klasyczne – zawierane przed Soborem
WatykaĔskim II – miały bowiem na celu wymianĊ przywilejów miĊdzy najwyĪszymi
organami władzy paĔstwowej i koĞcielnej w paĔstwach wyznaniowych, zaĞ konkordaty
współczesne zawierają gwarancje wolnoĞci sumienia i religii w Īyciu prywatnym
i publicznym, naleĪnej kaĪdemu z racji posiadania przyrodzonej godnoĞci ludzkiej.
Dlatego gwarancje wpisane do konkordatów w odniesieniu do KoĞcioła katolickiego, są
rozszerzane na inne związki wyznaniowe z poszanowaniem ich toĪsamoĞci przy uĪyciu
innych instrumentów legislacyjnych, jakimi są umowy krajowe bądĨ ustawy. Jakkolwiek
wybór problematyki badawczej przez P. LeszczyĔskiego nie jest nowy, to zasługuje na
zainteresowanie czytelników.
Konstrukcja rozprawy P. LeszczyĔskiego jest logiczna. CałoĞü została podzielona na
siedem rozdziałów, przy zastosowaniu kryteriów historycznych i merytorycznych.
Pierwsze dwa rozdziały poĞwiĊcone są genezie współczesnej regulacji stosunków
miĊdzy paĔstwem a KoĞciołami w Polsce. W rozdziale: „Historyczne aspekty
normowania stosunków PaĔstwa Polskiego do związków wyznaniowych w XX w.” –
Autor przedstawił „dalszą” genezĊ art. 25 ust. 5 Konstytucji RP, siĊgając do II
Rzeczypospolitej i do PRL-u. Stwierdził, Īe forma dwustronnych regulacji w okresie II
RP miała zastosowanie tylko w odniesieniu do KoĞcioła katolickiego. OdnoĞnie do PRL-u
stwierdził, Īe jakkolwiek władze komunistyczne – kierując siĊ zasadą wrogiej separacji
wzorowanej na Związku Radzieckim – zerwały konkordat zawarty w II RP, to
w nastĊpnych latach zawarły „porozumienie” z Episkopatem Polski, a pod koniec PRL-u
podjĊły negocjacje ze Stolicą Apostolską w celu zawarcia konwencji. JednakĪe władze
komunistyczne nie miały woli dotrzymywania swoich zobowiązaĔ. „Porozumienie”
z KoĞciołem katolickim tylko pozorowały z racji taktycznych – w celu pokonania oporu
po stronie społeczeĔstwa, którego zdecydowana wiĊkszoĞü do niego naleĪała. Natomiast
nie zawierały porozumieĔ z przedstawicielami innych KoĞciołów (zwanych
mniejszoĞciowymi), lecz wspomagały ich działalnoĞü bądĨ utrudniały ją – w zaleĪnoĞci
od stopnia ich uległoĞci.
W rozdziale drugim, zatytułowanym „Geneza art. 25 ust. 5 Konstytucji RP w Ğwietle
prac ustawodawczych lat 1989-1997”, Autor przy uĪyciu metody historycznej opisał
przebieg wydarzeĔ związanych z pracami nad przygotowaniem projektów ustawy ogólnej
o gwarancjach wolnoĞci sumienia i wyznania (1989) i ustaw indywidualnych o stosunku
190
RECENZJE
paĔstwa do poszczególnych KoĞciołów. Najpierw była to ustawa o stosunku PaĔstwa do
KoĞcioła katolickiego (1989), a nastĊpnie ustawy o stosunku PaĔstwa do innych
związków wyznaniowych, z których wiĊkszoĞü nosi nazwĊ „koĞciołów”. LeszczyĔski
zauwaĪył, Īe ustawy te były wynegocjowane przez przedstawicieli rządu z przedstawicielami KoĞciołów, a mianowicie: KoĞcioła katolickiego (ustawa o stosunku paĔstwa do
KoĞcioła katolickiego i czĊĞü ogólna ustawy o gwarancjach wolnoĞci sumienia
i wyznania) i Polskiej Rady Ekumenicznej (ustawa o gwarancjach wolnoĞci sumienia
i wyznania); a nastĊpnie zasada bilateralnoĞci znalazła zastosowanie z przedstawicielami
KoĞcioła katolickiego w pracach nad konkordatem i nad projektami ustaw indywidualnych z innymi KoĞciołami.
W rozdziale trzecim: „Kontekstualizacja układowych metod regulacji statusu
prawnego związków wyznaniowych w wybranych paĔstwach”, Autor przedstawił
rezultaty badaĔ prawnoporównawczych. Na przykładzie 24 paĔstw – w tym kilku
pozaeuropejskich – Autor wybiórczo przedstawił róĪne „metody układowe” w regulacjach
sytuacji prawnej KoĞcioła katolickiego i innych KoĞciołów bądĨ ich konkretnych
jednostek organizacyjnych na róĪnych szczeblach hierarchii władzy. JednoczeĞnie
wskazał racje, dla których forma bilateralizmu znajduje zastosowanie w regulacjach
dotyczących róĪnych dziedzin stosunków społecznych we współczesnych paĔstwach –
zwłaszcza w Europie ĝrodkowej, Południowej i Wschodniej po upadku reĪimu komunistycznego. Zwrócił takĪe uwagĊ na jej zastosowanie nie tylko w relacji paĔstw
z KoĞciołem wiĊkszoĞciowym (niekoniecznie KoĞciołem katolickim), ale z innymi
związkami mniejszoĞciowymi (Albania, Estonia, Łotwa, Słowacja, WĊgry, Polska).
W rozdziale czwartym: „Charakter regulacji prawno-wyznaniowej art. 25 ust. 5
Konstytucji RP”, jest prezentacja róĪnorodnych opinii na temat interpretacji, mocy
obowiązującej i pozycji w systemie Ĩródeł prawa umów zawieranych miĊdzy rządem –
organem władzy wykonawczej na szczeblu centralnym – a organami władzy związków
wyznaniowych w szerokim kontekĞcie prawnoporównawczym. Autor, jako politolog,
wykazuje oryginalnoĞü tych umów, porównując je z „umowami politycznymi”
zawieranymi miĊdzy partiami politycznymi, bądĨ z „umowami społecznymi”
zawieranymi miĊdzy rządem a związkami zawodowymi, np. umowy miĊdzy rządem
i samorządem strajkujących robotników w 1989 r., mające wpływ na transformacje
społeczno-polityczne w kraju.
Zdaniem Autora, dyspozycja zawarta w art. 25 ust. 5 jest „pierwszą instytucjonalizacją
na gruncie polskim odejĞcia przez paĔstwo od jednostronnej regulacji statusu związków
wyznaniowych zwanych «mniejszoĞciowymi»”. Stara siĊ on wyjaĞniü naturĊ umów
zawieranych przez rząd z przedstawicielami KoĞciołów i innych związków
wyznaniowych, innych niĪ KoĞciół katolicki. Głosi m.in. opiniĊ, Īe jest to „odejĞcie na
tym polu od władczych form działania administracji na rzecz form niewładczych,
wystĊpujących na gruncie prawa cywilnego”. JednakĪe nie zwrócił dostatecznej uwagi na
to, Īe taka umowa „rządowo-wyznaniowa”, mimo iĪ nie jest równorzĊdna z konkordatem,
jest umową publicznoprawną w znaczeniu analogicznym do konkordatu. Wszystkie
RECENZJE
191
KoĞcioły i inne związki wyznaniowe – zgodnie z art. 25 ust. 3 Konstytucji RP –
wyposaĪone są bowiem w atrybuty „autonomii i niezaleĪnoĞci” w swoim zakresie, które
implicite wskazują na posiadanie przez nich osobowoĞci publicznoprawnej w krajowym
porządku prawnym RP. Dlatego umowa ta nie jest tylko umową cywilnoprawną, ani
„swoistym efektem Ğrodowiskowej inicjatywy ustawodawczej wypływającej z woli
związku wyznaniowego, ale zakłada współpracĊ tego podmiotu na zasadzie partnerstwa
z rządem i z obiema izbami parlamentu w Īyciu publicznym”.
Szczególnie interesujące są rozwaĪania Autora dotyczące funkcji, jakie regulacje
przewidziane w art. 25 ust. 5 mają w systemie prawa polskiego i propozycji de lege
ferenda. JednakĪe zastrzeĪenia budzi zakwestionowanie słusznoĞci przyjĊtej przez
Trybunał Konstytucyjny wykładni, według której konstytucyjna zasada równouprawnienia KoĞciołów nie obejmuje formy regulacji stosunków paĔstwo-KoĞciół. Zdaniem
P. LeszczyĔskiego zasadĊ równouprawnienia związków wyznaniowych trzeba pojmowaü
w sensie prymitywnego egalitaryzmu. NaleĪy jednak zauwaĪyü, Īe nie jest to koncepcja
oryginalna. PrzyjĊcie jej przez ustrojodawcĊ III Rzeczypospolitej spowodowałoby powrót
do supremacji paĔstwa nad KoĞciołem, wpisanej do Konstytucji PRL.
W rozdziale piątym, zatytułowanym „OkolicznoĞci i skutki braku implementacji art.
25 ust. 4 Konstytucji”, Autor omówił zarówno fakty nieprzestrzegania przez organy
władzy publicznej III RP gwarancji wpisanych do ustaw indywidualnych – dotyczących
sytuacji prawnej niektórych związków wyznaniowych – jak i fakty ich przestrzegania,
w szczególnoĞci fakt zawarcia „porozumienia” przedstawicieli kilku KoĞciołów z rządem,
na kanwie którego nastąpiło uchwalenie ustawy wyznaniowej w sprawie uregulowania
stanu prawnego ich nieruchomoĞci. ZamieĞcił takĪe propozycje nowelizacji ustawy
o gwarancjach wolnoĞci sumienia i wyznania oraz postulaty uregulowania na jej
podstawie kilku kwestii.
W rozdziale szóstym Autor przedstawił analizĊ projektów (rządowego i parlamentarnego) implementacji regulacji przewidzianej w art. 25 ust. 5, mających na celu okreĞlenie
procedury uchwalania indywidualnych ustaw wyznaniowych.
W ostatnim rozdziale (VII), zatytułowanym „Argumenty «za» oraz «przeciw»
metodzie regulacji okreĞlonej w art. 25 ust. 5 Konstytucji RP”, Autor omówił najpierw
argumenty „za” pozostawieniem w mocy metody regulacji stosunków paĔstwo-KoĞciół
w formie dwustronnej umowy, a nastĊpnie – argumenty przeciwne. Argumenty „za” –
jego zdaniem – wynikają z potrzeby poszanowania współczesnego pluralizmu religijnego
i Ğwiatopoglądowego w społeczeĔstwie globalnym, zwanym „społeczeĔstwem obywatelskim”, jak równieĪ z poszanowania zasady partnerstwa stron i reprezentacji
poszczególnych KoĞciołów w relacji do władz paĔstwowych. Natomiast argumenty
„przeciw” przedstawił z punktu widzenia konstytucjonalizmu północnoamerykaĔskiego
i francuskiego. Reasumując swoje dociekania stwierdził, Īe jakkolwiek ustawa „jedna
wspólna dla wszystkich KoĞciołów i innych związków wyznaniowych jest postulatem
istotnym z punktu widzenia równouprawnienia”, to jednoczeĞnie realistycznie zauwaĪył,
Īe w Polsce „ta droga nie jest moĪliwa” (s. 460).
192
RECENZJE
Z uznaniem naleĪy zauwaĪyü, Īe publikacja P. LeszczyĔskiego dotyczy całoĞci
problematyki regulacji sytuacji prawnej KoĞciołów i innych związków wyznaniowych
według Konstytucji RP z 1997 r., jakkolwiek jej tytuł sugeruje, Īe dotyczy tylko formy
regulacji sytuacji prawnej „KoĞciołów nierzymskokatolickich”. ZastrzeĪenie moĪe budziü
takĪe preferowany przez niego postulat de lege ferenda, aby stosunki miĊdzy paĔstwem
a KoĞciołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi w Polsce zostały uregulowane w formie jednej ustawy uchwalonej na podstawie porozumieĔ zawartych przez rząd
z ich przedstawicielami. Na uzasadnienie takiego postulatu Autor powołał siĊ na opinie
przeciwników regulacji sytuacji KoĞcioła katolickiego w formie konkordatu. JednakĪe
w ostatnim rozdziale swej rozprawy Autor krytycznie zauwaĪył, Īe zastosowanie takiego
postulatu w Polsce jest „niemoĪliwe do zrealizowania”.
Reasumując stwierdzam, Īe monografia P. LeszczyĔskiego stanowi powaĪne
osiągniĊcie naukowe, które wnosi znaczący wkład do dyskusji wokół problematyki
dotyczącej form regulacji stosunków miĊdzy paĔstwem a KoĞciołem rozpatrywanej
w aspekcie prawnoporównawczym.
Józef Krukowski
Katedra Prawa Wyznaniowego i Konkordatowego UKSW