Ocena poziomu zrównoważonego rozwoju gospodarstw bydlęcych

28
ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH,
G, T. 95, z. 2, 2008
A. HARASIM,SERIA
A. MADEJ
OCENA POZIOMU ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJU
GOSPODARSTW BYDLÊCYCH O RÓ¯NYM UDZIALE TRWA£YCH
U¯YTKÓW ZIELONYCH
Adam Harasim, Andrzej Madej
Zak³ad Systemów i Ekonomiki Produkcji Roœlinnej IUNG – PIB w Pu³awach
Kierownik: prof. dr hab. Jan Kuœ
S³owa kluczowe: rozwój zrównowa¿ony, gospodarstwa bydlêce, trwa³e u¿ytki zielone
Key words: sustainable development, cattle farms, permanent grasslands
S y n o p s i s: Przedstawiono ocenê stopnia zrównowa¿onego rozwoju 105 rodzinnych
gospodarstw rolniczych, specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka w zale¿noœci od udzia³u
trwa³ych u¿ytków zielonych w powierzchni u¿ytków rolnych. Badania z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu przeprowadzono na terenie trzech gmin w województwie
podlaskim. Zaproponowano równie¿ formu³ê syntetycznego wskaŸnika do oceny zgodnoœci praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego.
Badania wykaza³y, ¿e z udzia³em trwa³ych u¿ytków zielonych w strukturze u¿ytków
rolnych by³y istotnie ujemnie skorelowane takie zmienne, jak: intensywnoœæ organizacji
produkcji roœlinnej, wskaŸnik bonitacji u¿ytków rolnych, poziomy nawo¿enia N i P,
wielkoœæ i wartoœæ (towarowa) produkcji roœlinnej, salda bilansowe N i P, wskaŸnik
pokrycia gruntów ornych roœlinnoœci¹ oraz syntetyczny wskaŸnik zgodnoœci praktyk
rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego. Natomiast z udzia³em TUZ
wysoce dodatnio korelowa³ wskaŸnik pokrycia u¿ytków rolnych roœlinnoœci¹.
WSTÊP
Trwa³e u¿ytki zielone (TUZ), czyli ³¹ki i pastwiska w Polsce zajmuj¹ obecnie oko³o 20%
powierzchni u¿ytków rolnych [GUS 2007]. S¹ w kraju rejony i gospodarstwa rolnicze, w
których odsetek TUZ jest du¿y (>30%). Zwiêkszony udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych na
ogó³ wystêpuje w gospodarstwach po³o¿onych w rejonach o s³abszych gruntach, tj. na
glebach lekkich [Parzonko 2004, Pietraszewski 1986, Zegar 1985]. Wczeœniejsze badania
wykaza³y, ¿e wzrost udzia³u tego rodzaju u¿ytków w strukturze u¿ytków rolnych przyczynia
siê do zwiêkszenia powierzchni paszowej i powoduje pogorszenie produkcyjnych i ekonomicznych wyników gospodarstw rolniczych [Harasim 1989, Manteuffel, Orkisz 1974, Zegar
1985]. Na ogó³ wyra¿any jest pogl¹d, ¿e w gospodarstwach z du¿ym udzia³em TUZ powinna
byæ rozwijana produkcja byd³a, zw³aszcza mlecznego.
We wspó³czesnym rolnictwie d¹¿y siê do gospodarowania zrównowa¿onego, czyli do
uzyskiwania stabilnej, a zarazem op³acalnej ekonomicznie i akceptowanej spo³ecznie produkcji, w sposób niezagra¿aj¹cy œrodowisku przyrodniczemu. Realizacjê zrównowa¿onego
OCENA POZIOMU ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW BYDLÊCYCH O RÓ¯NYM...
29
systemu produkcji u³atwia stosowanie przyjaznych œrodowisku praktyk, zebranych w formie kodeksu dobrej praktyki rolniczej [Duer i in. 2002]. W tym aspekcie interesuj¹cym
zagadnieniem jest poznanie efektów dzia³alnoœci i stopnia zrównowa¿enia gospodarstw
rolniczych o zró¿nicowanym udziale TUZ w strukturze u¿ytków rolnych.
Celem badañ by³o poznanie wp³ywu udzia³u trwa³ych u¿ytków zielonych w strukturze
u¿ytków rolnych na stan realizacji rozwoju zrównowa¿onego przez gospodarstwa rolnicze,
specjalizuj¹ce siê w produkcji mleka.
MATERIA£Y I METODA BADAÑ
W ocenie wykorzystano dane dotycz¹ce zbiorowoœci 105 rodzinnych gospodarstw
rolniczych z rejonu województwa podlaskiego, po³o¿onych na terenie trzech gmin – Gródek, Micha³owo i Kobylin-Borzymy. W gospodarstwach na tym terenie dominuj¹ gleby
kompleksów ¿ytnich [Biesiacki i in. 2004]. Zastosowano celowy dobór obiektów do badañ,
uwzglêdniaj¹c typowo rolnicze gospodarstwa towarowe o powierzchni powy¿ej 8 ha u¿ytków rolnych, w których g³ównym Ÿród³em dochodów by³a produkcja rolnicza. Metod¹
pozyskiwania informacji z gospodarstw by³, przeprowadzony w 2002 roku, wywiad z zastosowaniem specjalnego kwestionariusza.
Do poszczególnych kryteriów rozwoju zrównowa¿onego gospodarstw przyjêto nastêpuj¹ce podstawowe wskaŸniki:
– w ocenie produkcyjnej: plony roœlin i produkcjê zwierzêc¹ w jednostkach zbo¿owych
oraz produkcjê towarow¹,
– w ocenie ekologicznej: bilanse sk³adników mineralnych (N, P, K) metod¹ na powierzchni pola (dop³yw w nawozach – odp³yw w plonach roœlin), pos³uguj¹c siê programem
MACROBIL [Fotyma i in. 2001] oraz bilans glebowej substancji organicznej z wykorzystaniem wspó³czynników reprodukcji i degradacji próchnicy [Duer i in. 2002], a tak¿e
indeks pokrycia gleby roœlinnoœci¹ [Harasim 2004],
– w ocenie ekonomicznej: dochód rolniczy brutto, dochód osobisty i parytet dochodu.
IntensywnoϾ organizacji gospodarstw oceniano wg metody Kopcia [1987]. Ponadto,
oceniano zgodnoœæ praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego na
podstawie krytycznych wartoœci wskaŸników iloœciowych i wskaŸników jakoœciowych zawartych w Kodeksie DPR (tab. 1) [Duer i in. 2002]. Do oceny gospodarstw w tym aspekcie
zaproponowano syntetyczny wskaŸnik zgodnoœci praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego (Wzp), obliczany wed³ug formu³y:
Wzp =
2SW1
n1
+
SW2
n2
= 2Wi + Wj,
gdzie:
SW 1 – suma punktów dla wskaŸników iloœciowych,
SW 2 – suma punktów dla wskaŸników jakoœciowych,
n 1 – liczba wskaŸników (cech) iloœciowych,
n 2 – liczba wskaŸników (cech) jakoœciowych,
Wi – œrednia wartoœæ wskaŸnika iloœciowego,
Wj – œrednia wartoœæ wskaŸnika jakoœciowego.
Poszczególnym cechom (zmiennym) przypisano wartoœci w przedziale 0-1 punkta. W
przypadku, gdy wyniki badañ znamionowa³y niekorzystny wp³yw gospodarowania na œro-
30
A. HARASIM, A. MADEJ
Tabela 1. WskaŸniki oceny zgodnoœci praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego
WskaŸniki iloœciowe
WskaŸniki jakoœciowe
N azwa
WartoϾ krytyczna
O bsada zwierz¹t
P³yta gnojowa
Zbiornik na:
gnojówkê
gnojowicê
Roczne dawki:
azot
obornik
gnojówka
gnojowica
Bilanse (salda):
azot
fosfor
potas
substancja organiczna gleby
Indeks pokrycia gleby
przez roœlinnoœæ
<1,5 SD/ha UR
>3,5 m2/SD
>2,5 m3/SD
>10 m3/SD
<170 kg N /ha UR
<40 t/ha UR
<45 m3/ha UR
<45 m3/ha UR
<30 kg N /ha UR >0
saldo >0
saldo >0
saldo >0
>60% GO
p³yta gnojowa ze zbiornikiem na gnojówkê,
zbiornik szczelny z pokryw¹ na p³ynne odchody
zwierzêce,
zbiornik (silos) na kiszonkê ze studzienk¹ na soki
kiszonkowe lub sianokiszonka w belach zafoliowanych,
szambo (szczelny zbiornik) na nieczystoœci ciek³e lub
przydomowa oczyszczalnia,
myjnia maszyn i narzêdzi rolniczych,
pryzma kompostowa na odpady organiczne,
odpady nieorganiczne przekazywane do punktu ich
zbiórki lub na legalne wysypisko œmieci,
opakowania po chemicznych œrodkach ochrony roœlin
przekazywane do producenta lub dystrybutora œrodków,
opryskiwacze testowane,
uprawa poplonów lub wsiewek,
stosowanie nasion kwalifikowanych i zaprawianych
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie: K odeksu DPR, Duer i in. 2002.
dowisko przyrodnicze b¹dŸ na efekty produkcyjne i ekonomiczne (niezgodnoœæ z zasadami
gospodarowania zrównowa¿onego), to dla takich cech stosowano punktacjê minimaln¹ (0).
Natomiast zmienne zgodne z zasadami rozwoju zrównowa¿onego otrzyma³y ocenê +1. W
konstrukcji syntetycznego wskaŸnika przyjêto, ¿e si³a oddzia³ywania pojedynczego wskaŸnika iloœciowego jest 2-krotnie wiêksza ni¿ wskaŸnika jakoœciowego. Ocenê stopnia zgodnoœci praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego poszczególnych
gospodarstw przeprowadzono stosuj¹c nastêpuj¹c¹ skalê:
Ocena liczbowa
Ocena s³owna
2,4-3,0
b. wysoki
1,8-2,4
wysoki
1,2-1,8
œredni
0,6-1,2
niski
0-0,6
b. niski
Zakres skali syntetycznego wskaŸnika zgodnoœci praktyk rolniczych mieœci siê w granicach od 0 do 3 punktów. W przypadku gdy wszystkie analityczne wskaŸniki (cechy)
iloœciowe i jakoœciowe otrzymuj¹ ocenê +1 to wskaŸnik syntetyczny, obliczony wed³ug
podanej formu³y, osi¹ga maksymalnie 3 punkty. Natomiast w sytuacji skrajnie niekorzystnej
wystêpuje ocena 0.
Do okreœlenia zwi¹zku miêdzy wskaŸnikami produkcyjnymi, ekologicznymi i ekonomicznymi (zmienne zale¿ne) a udzia³em trwa³ych u¿ytków zielonych w powierzchni u¿ytków
rolnych badanych gospodarstw (zmienna niezale¿na) zastosowano analizê regresji. Istotne
statystycznie zwi¹zki opisano równaniami regresji prostej, przy czym wspó³zale¿noœci oceniano przy poziomie istotnoœci a = 0,05.
WYNIKI BADAÑ I DYSKUSJA
Wyniki badañ opracowano z uwzglêdnieniem podzia³u gospodarstw na 4 grupy wed³ug udzia³u trwa³ych u¿ytków zielonych (TUZ) w strukturze u¿ytków rolnych (UR). Stwierdzono, ¿e wzrostowi udzia³u TUZ towarzyszy³o wyraŸne pogorszenie jakoœci gleby i zwiêkszenie powierzchni tych u¿ytków w przeliczeniu na 1 SD byd³a (tab. 2).
OCENA POZIOMU ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW BYDLÊCYCH O RÓ¯NYM...
31
Tabela 2. Zasoby czynników i organizacja produkcji w gospodarstwach
Wyszczególnienie
Liczba gospodarstw
Powierzchnia u¿ytków rolnych [ha]
Powierzchnia TUZ [ha]
Udzia³ TUZ [% UR]
WskaŸnik bonitacji UR [pkt]
Struktura zasiewów [% GO ]:
zbo¿a
roœliny pastewne
ziemniak
pozosta³e roœliny
Liczba osób pe³nozatrudnionych:
na gospodarstwo
na 100 ha UR
Wyposa¿enie w ci¹gniki [szt.]
O bsada zwierz¹t [SD/ha UR]:
ogó³em zwierzêta
byd³o
Liczba krów mlecznych:
na gospodarstwo
na 1 ha UR
Powierzchnia TUZ na 1 SD byd³a [ha]
Produkcja nawozów naturalnych:
obornik [t/ha UR]
gnojówka [m3/ha UR]
gnojowica [m3/ha UR]
IntensywnoϾ organizacji produkcji [pkt]:
roœlinnej [R]
zwierzêcej [Z]
rolniczej [R+Z]
Udzia³ powierzchni TUZ [% UR]
ogó³em
< 20
20- 40
40- 60
> 60
105
24,4
10,8
44,3
0,50
212
2,7
2,9
12,9
0,68
31
23,3
7,7
32,9
0,55
33
22,8
11,4
49,8
0,42
20
30,4
23,0
75,6
0,39
72,5
16,0
7,3
4,2
65,1
23,1
6,4
5,4
76,9
12,7
7,6
2,8
75,0
11,4
7,2
6,4
73,1
17,8
8,7
0,4
2,19
9,00
2,24
2,26
9,94
2,43
2,17
9,28
2,42
2,18
9,56
2,12
2,20
7,25
1,95
0,89
0,86
0,91
0,85
0,88
0,85
0,90
0,88
0,85
0,41
14,7
0,60
0,52
13,0
0,57
0,15
13,0
0,56
0,39
14,7
0,65
0,57
9,0
0,63
0,90
7,15
2,46
4,08
8,13
2,55
2,94
8,10
2,76
2,33
6,35
2,33
5,63
6,24
2,18
5,13
105,4
240,3
345,7
142,9
246,0
388,9
108,2
240,7
348,9
93,7
241,8
335,5
80,9
230,9
311,8
ród³o: badania w³asne.
W strukturze zasiewów gospodarstw z ma³ym (<20%) udzia³em TUZ znacz¹c¹ pozycjê,
obok zbó¿, zajmowa³y roœliny pastewne, które stanowi³y uzupe³nienie naturalnej bazy paszowej dla byd³a. Natomiast w zasiewach gospodarstw z wiêkszym udzia³em TUZ dominowa³y zbo¿a zajmuj¹ce ponad 70% powierzchni gruntów ornych. Grupa gospodarstw o bardzo du¿ym udziale TUZ (>60%) cechowa³a siê przeciêtnie najwiêksz¹ powierzchni¹ zarówno u¿ytków rolnych, jak i trwa³ych u¿ytków zielonych (tab. 2). Ponadto, mia³a najmniejsz¹
liczbê osób pe³nozatrudnionych w przeliczeniu na jednostkê powierzchni oraz najwiêksz¹
liczbê krów przeciêtnie w gospodarstwie. W przypadku gospodarstw o ponad 40% udziale
TUZ charakterystyczne by³o s³absze wyposa¿enie w ci¹gniki oraz mniejsza produkcja obornika i gnojówki w odniesieniu do 1 ha UR. Stwierdzano natomiast zdecydowanie wiêksz¹
produkcjê gnojowicy, co wynika³o z wyposa¿enia wiêkszoœci tych gospodarstw w obory
typu bezœcio³owego. Ponadto, wykazano, ¿e wraz ze wzrostem udzia³u TUZ nastêpowa³o
obni¿enie intensywnoœci organizacji produkcji rolniczej, zw³aszcza roœlinnej.
Nawo¿enie mineralne, zw³aszcza azotem i fosforem, oraz takie wskaŸniki produkcyjne
jak: plony zbó¿, wielkoœæ i wartoœæ produkcji roœlinnej ulega³y zmniejszeniu wraz ze wzrostem udzia³u TUZ, zaœ udzia³ produkcji zwierzêcej w towarowej produkcji rolniczej wykazywa³ tendencjê wzrostow¹ (tab. 3).
32
A. HARASIM, A. MADEJ
Tabela 3. Nawo¿enie mineralne i wybrane wskaŸniki produkcyjne gospodarstw
Wyszczególnienie
Udzia³ powierzchni TUZ [% UR]
Nawo¿enie mineralne [kg/ha UR]:
N
P 2O 5
K 2O
razem NPK
Plony zbó¿ [t/ha]
Produkcja [j.z./ha UR]:
roœlinna
zwierzêca
rolnicza
Produkcja mleka [l]:
od 1 krowy
na 1 ha UR
Sprzeda¿ mleka [l/ha UR]
Produkcja ¿ywca wo³owego [kg/ha UR]
Produkcja towarowa [z³/ha UR]:
roœlinna
zwierzêca
rolnicza
Udzia³ produkcji zwierzêcej w towarowej
produkcji rolniczej [%]
ogó³em
< 20
20- 40
40- 60
> 60
66,2
44,5
60,1
170,8
3,3
81,3
52,1
63,6
197,0
3,7
69,0
48,8
58,8
176,6
3,3
64,4
44,6
66,0
175,0
3,0
53,2
33,4
51,7
138,2
3,0
31,6
23,0
54,6
38,6
22,8
61,4
33,1
22,2
55,3
29,7
24,0
53,7
26,8
22,8
49,6
3921
2359
2251
88,5
4029
2299
2158
89,4
4055
2253
2135
107,8
3840
2481
2374
69,4
3805
2381
2311
88,4
206,5
2452,0
2658,5
414,9
2619,6
3034,5
270,8
2390,4
2661,2
167,3
2445,1
2612,4
14,8
2402,2
2417,0
92,2
86,3
89,8
93,6
99,4
ród³o: badania w³asne
W warunkach zwiêkszonego odsetka TUZ powy¿ej 40% nastêpowa³a obni¿ka produkcji mleka od krowy, ale wzrasta³y wskaŸniki produkcji i sprzeda¿y mleka w przeliczeniu na
jednostkê powierzchni. Natomiast gospodarstwa z ma³ym (<20%) udzia³em TUZ cechowa³y
siê najwiêksz¹ towarow¹ produkcj¹ zwierzêc¹ na 1 ha UR.
Podstaw¹ kryterium ekologicznego oceny rozwoju zrównowa¿onego gospodarstw s¹
bilanse sk³adników mineralnych (N, P, K) i substancji organicznej w glebie oraz wskaŸnik
pokrycia gruntów ornych roœlinnoœci¹. Wysokie dodatnie salda bilansów œwiadcz¹ o mo¿liwoœci przemieszczania siê niewykorzystanych sk³adników mineralnych do wód gruntowych, a ich niedobór mo¿e powodowaæ degradacjê gleb. W badanych gospodarstwach
salda bilansów sk³adników mineralnych by³y dodatnie, przy czym osi¹ga³y najni¿sze wartoœci w przypadku azotu i fosforu w warunkach ponad 60% udzia³u TUZ (tab. 4).
Tabela 4. Wybrane wskaŸniki ekologiczne gospodarstw
Wyszczególnienie
Udzia³ powierzchni TUZ [% UR]
ogó³em
Saldo sk³adników mineralnych (dop³yw – odp³yw) [kg/ha UR]:
N
36,5
P 2O 5
23,3
K 2O
62,9
Saldo glebowej substancji organicznej [t s.m./ha GO ]
1,48
Pokrycie gleby przez roœlinnoœæ:
grunty orne w okresie zimy [%]
28,2
u¿ytki rolne w ci¹gu roku [pkt w skali 50]
3,7
ród³o: badania w³asne.
< 20
20- 40
40- 60
> 60
44,1
27,6
50,2
1,38
42,2
28,3
61,3
1,23
44,3
26,0
80,6
1,22
14 , 3
10,5
53,0
3,24
39,0
3,2
25,8
3,4
23,4
3,8
17 , 8
4,3
OCENA POZIOMU ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW BYDLÊCYCH O RÓ¯NYM...
33
Korzystny wp³yw du¿ej powierzchni TUZ w gospodarstwach na salda sk³adników
mineralnych wynika z faktu, ¿e w miarê wzrostu udzia³u tych u¿ytków maleje intensywnoœæ
gospodarowania, cechuj¹ca siê obni¿k¹ poziomu nawo¿enia i obsady zwierz¹t. Zgodnie z
zasadami dobrej praktyki rolniczej, dodatnie saldo azotu nie powinno przekraczaæ 30 kg N/
ha/rok [Duer i in. 2002]. Na wysokie salda sk³adników mineralnych w gospodarstwach
specjalizuj¹cych siê w produkcji zwierzêcej wskazuj¹ równie¿ badania innych autorów [Barszczewski 2008, Fotyma, Kuœ 2000, Kopiñski 2006, Kuœ 2006, Pietrzak 2005].
Pod wzglêdem du¿ego dodatniego salda glebowej substancji organicznej szczególnie
wyró¿nia³y siê gospodarstwa z ponad 60% udzia³em TUZ, w których obornik by³ stosowany czêsto lub w du¿ych dawkach na stosunkowo ma³e powierzchnie gruntów ornych.
WskaŸnik pokrycia gruntów ornych roœlinnoœci¹ w okresie zimy (tzw. zielone pola) kszta³towa³ siê niekorzystnie i wykazywa³ tendencjê malej¹c¹ w miarê zwiêkszania udzia³u TUZ w
strukturze UR (tab. 4). Z punktu widzenia zasad dobrej praktyki rolniczej na terenach równinnych pokrycie gleby roœlinnoœci¹ powinno osi¹gaæ co najmniej 60% powierzchni gruntów ornych [Duer i in. 2002]. Natomiast z udzia³em TUZ silnie dodatnio korelowa³ wskaŸnik
pokrycia u¿ytków rolnych roœlinnoœci¹ w ci¹gu roku. Z tego wzglêdu wskaŸnik ten nale¿y
uznaæ za bardziej poprawny przy ocenie ekologicznej ca³ego gospodarstwa rolniczego.
W gospodarstwach rolniczych za syntetyczn¹ miarê celu ekonomicznego na ogó³ przyjmuje siê dochód rolniczy netto. St¹d korzystnym jest osi¹ganie op³aty za pracê w gospodarstwach rolniczych na poziomie zbli¿onym do przeciêtnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, co stwarza mo¿liwoœci modernizacji i rozwoju gospodarstw. W obliczeniach
parytetu dochodu uwzglêdniono przeciêtne wynagrodzenie w gospodarce narodowej, które w 2002 r. wynosi³o 25 174 z³ na osobê zatrudnion¹ [GUS 2003]. W pracy ustalono dochód
rolniczy brutto, dlatego te¿ nale¿y go pomniejszyæ o wartoœæ kosztów poœrednich szacunkowych (amortyzacjê), aby poprawnie obliczyæ parytetow¹ stawkê p³acy w poszczególnych grupach badanych gospodarstw. WskaŸniki ekonomiczne nie wi¹za³y siê kierunkowo
ze zmian¹ udzia³u TUZ w powierzchni u¿ytków rolnych (tab. 5).
Dochód rolniczy brutto kszta³towa³ siê najkorzystniej w grupie gospodarstw z du¿ym
udzia³em TUZ (>60%) i na nieco ni¿szym poziomie w gospodarstwach o przewadze gruntów
ornych (<20% TUZ). Ta druga grupa gospodarstw wykaza³a siê najwy¿szym dochodem
osobistym w przeliczeniu na 1 ha UR. Natomiast najmniej korzystnymi wskaŸnikami udzia³u
dochodu rolniczego w dochodzie osobistym i parytetu dochodu cechowa³y siê gospodarstwa z 20-40% udzia³em TUZ (tab. 5).Najkorzystniejszym wskaŸnikiem parytetu dochodu
wyró¿ni³y siê gospodarstwa o ponad 60% udziale TUZ.
Tabela 5. Wybrane wskaŸniki ekonomiczne gospodarstw (wg cen z 2002 r.)
Wyszczególnienie
Dochód rolniczy brutto [z³]:
na gospodarstwo
na 1 ha UR
na 1 osobê pe³nozatrudnion¹
na 1 godzinê pracy
Dochód osobisty [z³/ha UR]
Udzia³ dochodu rolniczego w dochodzie
osobistym [%]
Parytet dochodu [%]
ród³o: badania w³asne.
Udzia³ powierzchni TUZ [% UR]
ogó³em
< 20
20- 40
40- 60
> 60
34 094
13 9 9
15 5 3 4
7,06
17 7 6
38 256
1685
16 949
7,70
2123
32 632
1398
15 065
6,85
17 0 3
29 245
1283
13 423
6,10
1746
39 990
1317
18 17 7
8,26
16 2 6
78,8
61,7
79,4
67,3
82,1
59,8
73,5
53,3
81,0
72,2
34
A. HARASIM, A. MADEJ
W tabeli 6 przedstawiono ocenê stanu badanej zbiorowoœci gospodarstw pod wzglêdem spe³niania kryteriów iloœciowych dobrej praktyki rolniczej. Wartoœci krytyczne wskaŸników iloœciowych s¹ zawarte w tabeli 1. Przekraczanie lub nieosi¹ganie wartoœci krytycznych
wskaŸników b¹dŸ niespe³nianie okreœlonych wymagañ jakoœciowych przez gospodarstwa
œwiadczy o odstêpstwach od dobrej praktyki rolniczej, które stanowi¹ potencjalne Ÿród³o
zagro¿eñ œrodowiska. Spoœród badanych gospodarstw tylko nieliczne mia³y obsadê zwierz¹t,
która przekracza³a 1,5 du¿ej jednostki przeliczeniowej (DJP) na 1 ha UR (tab. 6). Zdecydowania
wiêkszoœæ gospodarstw nie posiada³a odpowiednich zbiorników na produkowane p³ynne
nawozy naturalne, zw³aszcza na gnojowicê. Roczna dawka azotu czêœciej by³a przekraczana
w gospodarstwach z ma³ym (<20%) ni¿ bardzo du¿ym (>60%) udzia³em TUZ.
Tabela 6. Udzia³ gospodarstw nie spe³niaj¹cych kryteriów iloœciowych dobrej praktyki rolniczej [%]
WskaŸniki*
Udzia³ powierzchni TUZ [% UR]
ogó³em
O bsada zwierz¹t
Zbiornik na:
gnojówkê
gnojowicê
Roczna dawka azotu
Bilanse [salda]:
azot
fosfor
potas
substancja organiczna gleby
Indeks pokrycia gruntów ornych
przez roœlinnoœæ w okresie zimy
< 20
20- 40
40- 60
> 60
4,8
0,0
6,5
6,1
5,0
60,7
95,2
11,4
52,6
10 0 , 0
19 , 1
55,6
100,0
9,7
66,7
10 0 , 0
12,1
71,4
83,3
5,0
77,1
14 , 3
1, 9
22,9
81,0
9,5
0,0
14 , 3
83,9
16 , 1
3,2
19 , 4
69,7
12 , 1
0,0
27,3
75,0
20,0
5,0
30,0
96,2
10 0 , 0
90,3
97,0
100,0
* wartoœci krytyczne w tabeli 1
ród³o: badania w³asne.
Bilanse sk³adników mineralnych i substancji organicznej s¹ elementami oceny wp³ywu
produkcji rolniczej na œrodowisko przyrodnicze i zarazem miar¹ zrównowa¿onego gospodarowania w rolnictwie. Wiêkszoœæ badanych gospodarstw mia³o saldo azotu przekraczaj¹ce
30 kg N/ha UR. W przypadku fosforu i potasu oraz substancji organicznej sytuacja by³a
wyraŸnie korzystniejsza. Ujemne salda czêœciej wykazywa³y gospodarstwa z ponad 60%
udzia³em TUZ (tab. 6). Ponadto, okaza³o siê, ¿e niemal wszystkie gospodarstwa mia³y niekorzystny wskaŸnik pokrycia gruntów ornych przez roœliny.
Z kompleksowej oceny gospodarstw, uwzglêdniaj¹cej analityczne iloœciowe i jakoœciowe wskaŸniki, wynika i¿ wraz ze zwiêkszaniem udzia³u TUZ w strukturze u¿ytków rolnych
obni¿a³a siê wartoœæ syntetycznego wskaŸnika zgodnoœci praktyk rolniczych z zasadami
gospodarowania zrównowa¿onego (tab. 7). Wiêkszoœæ gospodarstw z udzia³em TUZ dochodz¹cym do 60% cechowa³a siê wysokim wskaŸnikiem zgodnoœci praktyk rolniczych.
Obliczenia korelacji miêdzy udzia³em trwa³ych u¿ytków zielonych w powierzchni u¿ytków
rolnych a wskaŸnikami produkcyjnymi, ekologicznymi i ekonomicznymi wykaza³y, ¿e stopieñ zale¿noœci by³ doœæ zró¿nicowany. Spoœród 24 uwzglêdnionych w obliczeniach zmiennych zale¿nych 11 by³o istotnie ujemnie skorelowanych z odsetkiem TUZ (tab. 8). Z udzia³em trwa³ych u¿ytków zielonych najsilniej korelowa³y takie zmienne, jak: intensywnoœæ
organizacji produkcji roœlinnej (r = -0,795), produkcja roœlinna w j.z./ha UR (r = -0,527),
wskaŸnik bonitacji u¿ytków rolnych (r = -0,514), towarowa produkcja roœlinna w z³/ha UR (r
= -0,417), poziom nawo¿enia azotem w kg N/ha UR (r = -0,407) i pokrycie gleby przez
OCENA POZIOMU ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW BYDLÊCYCH O RÓ¯NYM...
35
Tabela 7. Stopieñ zgodnoœci praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego
WskaŸnik praktyk rolniczych
Udzia³ powierzchni TUZ [% UR]
ogó³em
< 20
20- 40
40- 60
> 60
Iloœciowy [Wi]
Jakoœciowy [Wj ]
Syntetyczny [Wzp]
0,73
0,44
1,90
0,75
0,52
2,01
0,74
0,47
1,94
0,73
0,42
1, 8 7
0,71
0,35
1,78
O cena s³owna
wysoki
wysoki
wysoki
wysoki
œredni
WskaŸnik (zakres punktowy)
liczba gospodarstw
Wysoki (1,8- 2,4)
Œredni (1,2- 1,8)
70
35
19
2
23
8
20
13
8
12
Razem
105
21
31
33
20
ród³o: badania w³asne.
roœlinnoœæ (r = -0,400). Jedynie wysoce dodatnio skorelowany by³ wskaŸnik pokrycia u¿ytków rolnych roœlinnoœci¹ w ci¹gu roku (r = +0,817). Interesuj¹cym jest fakt istotnej korelacji
syntetycznego wskaŸnika zgodnoœci praktyk rolniczych z udzia³em TUZ, co œwiadczy o jego
przydatnoœci do oceny stopnia rozwoju zrównowa¿onego gospodarstw rolniczych. Zwiêkszanie udzia³u TUZ powodowa³o równie¿ istotne obni¿enie sald azotu i fosforu. Natomiast w
gospodarstwach bydlêcych badanych przez Majewskiego [2002] udzia³ TUZ by³ istotnie
skorelowany dodatnio z obsad¹ zwierz¹t (r = 0,23), a ujemnie z produkcj¹ zwierzêc¹ w j.z./ha (r
= -0,39), produkcj¹ rolnicz¹ w z³/ha (r = -0,42), kosztami bezpoœrednimi produkcji roœlinnej w z³/
ha (r = -0,23), poziomem nawo¿enia N i K (r = -0,20 i -0,46), a tak¿e bilansami NPK i substancji
organicznej (r = -0,24 do -0,32).
We wczeœniejszych badaniach opartych na danych statystyki GUS w uk³adzie wojewódzkim spoœród 18 badanych zmiennych zale¿nych 10 wykaza³o istotny zwi¹zek z udzia³em
TUZ [Harasim 1989]. Najsilniej wówczas by³y skorelowane takie zmienne, jak: powierzchnia
paszowa w ha/SD prze¿uwaczy (r = 0,78), produkcja towarowa w z³/ha UR (r = -0,61) i produkcja roœlinna w j.z./ha UR (r = -0,59). Do istotnie skorelowanych nale¿a³ równie¿ wskaŸnik
bonitacji UR (r = -0,35). Zatem wystêpuje zgodnoœæ, ¿e wzrostowi udzia³u trwa³ych u¿ytków
zielonych w strukturze u¿ytków rolnych towarzyszy pogarszanie siê jakoœci gleb, wyra¿onej
wskaŸnikiem bonitacji [Harasim 1989, Zegar 1985]. Ponadto, nastêpuje pogorszenie niektóTabela 8. Zale¿noœæ wskaŸników produkcyjnych, ekologicznych i ekonomicznych [Y1-12] od udzia³u trwa³ych
u¿ytków zielonych w powierzchni u¿ytków rolnych [x]
WskaŸniki (zmienne zale¿ne)
Równania regresji
WskaŸnik bonitacji u¿ytków rolnych
Dawka N [kg/ha UR]
Dawka P2O 5 [kg/ha UR]
Produkcja roœlinna [j.z./ha UR]
Towarowa produkcji roœlinna [z³/ha UR]
Bilans N [kg/ha UR]
Bilans P2O 5 [kg/ha UR]
Pokrycie gruntów ornych roœlinnoœci¹ [% GO ]
Pokrycie u¿ytków rolnych roœlinnoœci¹ [pkt]
IntensywnoϾ organizacji produkcji [pkt]:
roœlinnej
rolniczej
Syntetyczny wskaŸnik zgodnoœci praktyk rolniczych
Y1 = 0,701 - 0,005x
Y2 = 86,029 - 0,482x
Y3 = 56,635 - 0,282x
Y4 = 39,450 - 0,183x
Y5 = 435,394 - 5,599x
Y6 = 55,590 - 0,329x
Y7 = 34,257 - 0,215x
Y8 = 41,137 - 0,354x
Y9 = 2,831 + 0,020x
- 0,514
- 0,407
- 0,300
- 0,527
- 0,417
- 0,227
- 0,217
- 0,400
0,817
Y10 = 146,383 - 0,982x
Y11 = 387,960 - 1,014x
Y12 = 2,071 - 0,004x
- 0,798
- 0,249
- 0,367
ród³o: badania w³asne.
Wspó³czynnik
korelacji [r]
36
A. HARASIM, A. MADEJ
rych wskaŸników produkcyjnych, ekologicznych i ekonomicznych (tab. 8). Gospodarstwa
cechuj¹ce siê mniejszym udzia³em TUZ lepiej realizowa³y zasady rozwoju zrównowa¿onego.
Badania wskazuj¹, ¿e gospodarstwa bydlêce nastawione na produkcjê mleka maj¹ doœæ
czêsto wysokie dodatnie salda sk³adników mineralnych (N, P, K), co œwiadczy o ich niekorzystnym oddzia³ywaniu na œrodowisko [Barszczewski 2008, Kopiñski 2006, Kuœ 2006, Pietrzak 2005]. Ponadto, w wielu punktach (okólniki, miejsca sk³adowania obornika, drogi
dojazdowe, pastwiska) tego typu gospodarstw wystêpuj¹ du¿e stê¿enia sk³adników nawozowych w wodach gruntowych [Barszczewski 2008].
Wieloletnie badania Barszczewskiego [2008] wykaza³y, ¿e proces przekszta³cania gospodarstwa rolniczego o mlecznym kierunku produkcji – z niedostatecznie wykorzystuj¹cego w³asne zasoby nawozów naturalnych i cechuj¹cego siê du¿ymi nadwy¿kami bilansowymi sk³adników nawozowych do zarz¹dzaj¹cego sk³adnikami nawozowymi w sposób zrównowa¿ony – jest d³ugotrwa³y i wymagaj¹cy dzia³añ kompleksowych w zakresie nawo¿enia,
technologii produkcji roœlinnej i ograniczania rozproszenia sk³adników nawozowych. Du¿y
udzia³ ³¹k i pastwisk w gospodarstwach rolniczych ogranicza mo¿liwoœæ wyboru kierunku
produkcji. Na trwa³ych u¿ytkach zielonych mo¿na produkowaæ przede wszystkim pasze, a
na gruntach ornych zarówno pasze, jak i inne ziemiop³ody cechuj¹ce siê ró¿n¹ mo¿liwoœci¹
wykorzystania – decyduj¹ce w du¿ym stopniu o kierunku i op³acalnoœci produkcji.
Reasumuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych w powierzchni
u¿ytków rolnych w gospodarstwach specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka wp³ywa³ w
ró¿nym stopniu na realizacjê celów istotnych z punktu widzenia zrównowa¿onego rozwoju.
WNIOSKI
1.
2.
3.
4.
5.
6.
W zakresie produkcyjnym wzrost udzia³u TUZ powodowa³ obni¿kê zarówno wielkoœci, jak
i wartoœci produkcji roœlinnej. Produkcja zwierzêca w ujêciu iloœciowym i wartoœciowym
(towarowa) w poszczególnych grupach gospodarstw kszta³towa³a siê na podobnym poziomie. Natomiast udzia³ produkcji zwierzêcej w towarowej produkcji rolniczej gospodarstw
wzrasta³ wraz z odsetkiem trwa³ych u¿ytków zielonych.
W ocenie ekologicznej najkorzystniejsze salda sk³adników mineralnych i substancji organicznej oraz wysoki wskaŸnik pokrycia u¿ytków rolnych roœlinnoœci¹ w ci¹gu roku wykaza³y gospodarstwa z ponad 60% udzia³em TUZ, ale zarazem mia³y bardzo niekorzystny wskaŸnik pokrycia gruntów ornych przez roœlinnoœæ.
Wzrost udzia³u TUZ w strukturze u¿ytków rolnych powodowa³ istotn¹ obni¿kê sald azotu
i fosforu na poziomie pola, co by³o wynikiem obni¿ania intensywnoœci nawo¿enia tymi
sk³adnikami.
W ocenie ekonomicznej pod wzglêdem dochodu rolniczego i wskaŸnika parytetu dochodu
korzystniej wyró¿nia³y siê gospodarstwa z ma³ym (<20%) i bardzo du¿ym (>60%) udzia³em
TUZ.
Z punktu widzenia zasad dobrej praktyki rolniczej najwiêcej uchybieñ w gospodarstwach
stwierdzono w zakresie wyposa¿enia w zbiorniki na gnojówkê i gnojowicê, nawo¿enia
azotem (du¿a nadwy¿ka bilansowa) i wskaŸnika pokrycia gruntów ornych przez roœlinnoœæ.
W ocenie statystycznej wykazano, ¿e z udzia³em TUZ w strukturze u¿ytków rolnych istotnie ujemnie korelowa³y takie zmienne, jak: intensywnoœæ organizacji produkcji roœlinnej, wskaŸnik bonitacji UR, poziomy nawo¿enia N i P, wielkoœæ i wartoœæ (towarowa)
OCENA POZIOMU ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW BYDLÊCYCH O RÓ¯NYM...
7.
8.
37
produkcji roœlinnej, salda bilansowe N i P, wskaŸnik pokrycia gruntów ornych przez
roœlinnoœæ oraz syntetyczny wskaŸnik zgodnoœci praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego. Jedynie dodatnio skorelowany by³ wskaŸnik pokrycia u¿ytków rolnych roœlinnoœci¹ w ci¹gu roku.
Wysoki stopieñ zgodnoœci praktyk rolniczych z zasadami zrównowa¿onego rozwoju
mia³y gospodarstwa, w których udzia³ powierzchni TUZ nie przekracza³ 60%.
Formu³a syntetycznego wskaŸnika zgodnoœci praktyk rolniczych jest przydatna do
kompleksowej oceny poziomu zrównowa¿onego rozwoju gospodarstw rolniczych.
LITERATURA
Barszczewski J. 2008: Kszta³towanie siê obiegu sk³adników nawozowych w produkcyjnym gospodarstwie
mlecznym w warunkach dochodzenia do zrównowa¿onego systemu gospodarowania. Woda – Œrodowisko – Obszary Wiejskie. Rozprawy Naukowe i Monografie. IMUZ Falenty, 23.
Biesiacki A., Kuœ J., Madej A. 2004: Ocena warunków przyrodniczych do produkcji rolnej – woj. podlaskie. IUNG Pu³awy.
Duer I., Fotyma M., Madej A. (red.). 2002: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. MRiRW, MŒ, FAPA
Warszawa.
Fotyma M., Jadczyszyn T., Pietruch C. 2001: System wspierania decyzji w zakresie zrównowa¿onej
gospodarki sk³adnikami mineralnymi – MACROBIL. Pam. Pu³., 124: 81-89.
Fotyma M., Kuœ J. 2000: Zrównowa¿ony rozwój gospodarstwa rolnego. Pam. Pu³., 120/I: 101-116.
Harasim A. 1989: Wp³yw trwa³ych u¿ytków zielonych na wyniki produkcyjne i ekonomiczne rolnictwa.
[W:] Organizacja produkcji rolniczej w ró¿nych warunkach przyrodniczo-ekonomicznych. IUNG
Pu³awy, R(258/2): 21-38.
Harasim A. 2004: WskaŸniki glebochronnego dzia³ania roœlin. Post. Nauk Rol., 4: 33-43.
Kopeæ B. 1987: Intensywnoœæ organizacji w rolnictwie polskim w latach 1960-1980. Rocz. Nauk Roln.,
seria G, t. 86, z. 2.
Kopiñski J. 2006: Porównanie grup gospodarstw rolnych o ró¿nych kierunkach produkcji w aspekcie
rozwoju zrównowa¿onego. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw, Rol., 540(87), 235-240.
Kuœ J. 2006: Mo¿liwoœci zrównowa¿onego rozwoju specjalistycznych gospodarstw rolnych. Probl. In¿.
Rol., 2, 5-14.
Majewski E. 2002: Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju Systemu Integrowanej Produkcji Rolniczej (SIPR) w Polsce. Rozprawy Naukowe i Monografie. SGGW, Warszawa.
Manteuffel R., Orkisz T. 1974. Ekonomiczne podstawy decyzji produkcyjnych w pañstwowych gospodarstwach rolnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 157.
Parzonko A. 2004: EfektywnoϾ gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji mleka. Wyd. SGGW,
Warszawa.
Pietraszewski A. 1986. Efektywnoœæ gospodarstw indywidualnych na glebach lekkich z du¿ym udzia³em
trwa³ych u¿ytków zielonych. Rocz. Nauk Rol., ser. G, 83(4), 81-93.
Pietrzak S. 2005: Wykorzystanie azotu i fosforu w gospodarstwach ukierunkowanych na produkcjê
mleka. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 507, 425-431.
Rocznik statystyczny. 2003, 2007. GUS Warszawa.
Zegar J.S. 1985: Gospodarstwa indywidualne na glebach s³abych. IERiG¯ Warszawa.
38
A. HARASIM, A. MADEJ
Adam Harasim, Andrzej Madej
EVALUATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF CATTLE FARMS WITH
VARIED PERCENTAGE OF GRASSLANDS
Summary
The paper presents an evaluation of the degree of sustainable development of dairy farms depending
on the percentage of grasslands in their total acreage under crops. The soils of the surveyed farms were
light and classified as rye-growing complexes. Criteria and indices related to production, environment and
farm economics were included in the evaluation. A synthetic indicator was proposed to assess the
compatibility of farming practices with sustainable management principles. The study showed the percentage of grassland to be negatively correlated with such variables intensiveness of crop production
organization, as soil quality indicator, N and P fertilization rates, crop production volume and commercial value, N and P input-uptake soil balance, vegetation cover indicator, and the synthetic indicator of
the compatibility of farming practices with sustainable management principles. The only positively
correlated factor was cropland vegetation cover over the year.
Adres do korespondencji:
doc. dr hab. Adam Harasim
Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa – Pañstwowy Instytut Badawczy
ul. Czartoryskich 8
24-100 Pu³awy
tel. (0 81) 886 34 21 w. 234
e-mail: [email protected]