Rozkwit demokracji ateńskiej

Rozkwit demokracji ateńskiej
Przez ponad trzydzieści lat V wieku p.n.e. (w latach 462-429 p.n.e.) czołowym politykiem w Atenach
był Perykles, sprawujący wielokrotnie urząd stratega. Za jego rządów ugruntowały się podstawowe
zasady i mechanizmy systemu demokratycznego.
Organy władzy
Zgromadzenie ludowe (ekklesia)
Udział w obradach ateńskiego zgromadzenia ludowego mógł brać każdy pełnoprawny obywatel
(urodzony z matki i ojca obywateli ateńskich), który ukończył 18 lat (praktycznie 20 lat, gdyż musiał
odbyć dwuletnią służbę wojskową w charakterze efeba). Nie miały prawa udziału z zgromadzeniu
kobiety, a także metojkowie – zajmujący się handlem i przedsiębiorczością obywatele innych miast
mieszkający w Atenach, oraz niewolnicy. Warunkiem ważności podejmowanych uchwał była
obecność co najmniej 6 tys. obywateli.
Do uprawnień zgromadzenia należało uchwalanie prawa, wypowiadanie się w sprawach wojny i
pokoju, powoływanie urzędników oraz sprawowanie kontroli nad ich działalnością. Zgromadzenie
było również sądem w sprawach o przestępstwa skierowane przeciwko państwu. Odbywał się także na
jego posiedzeniu raz do roku ostracyzm (sąd skorupkowy).
Rada Pięciuset (bule)
Organ ten składał się z pełnoprawnych obywateli, którzy ukończyli 30 lat, powoływanych na jeden
rok. Można było być członkiem bule tylko dwukrotnie. Kompetencje Rady Pięciuset obejmowały
przygotowywanie projektów uchwał dla zgromadzenia, sprawowanie nadzoru nad wszystkimi
urzędnikami, zarządzanie dochodami państwa oraz przyjmowanie obcych posłów.
Urzędnicy
Byli powoływani przez zgromadzenie na rok, i to jednorazowo. Pobierali diety z budżetu państwa.
Archonci zajmowali się sprawami sądowymi i kultu, stratedzy dowodzili wojskami oraz kierowali
polityką zagraniczną (byli to jedyni urzędnicy, którzy mogli być wybierani ponownie bez ograniczenia
w czasie, było ich dziesięciu – po jednym z każdej fyli), apodekci ściągali podatki, astynomowie
nadzorowali roboty budowlane, metronomowie kontrolowali miary i wagi.
Zdecydowaną większość urzędników w Atenach powoływano w V wieku p.n.e. nie w drodze
wyboru, lecz losowania. Taką formę uważano wówczas za bardziej demokratyczną niż wybór.
Arystoteles pisał na przykład (w IV w. p.n.e.) w Polityce, że wybieranie urzędników stanowi
oligarchiczną metodę postępowania, a losowanie demokratyczną. Losy ciągnięto spośród tych
obywateli, którzy zgłosili swoje kandydatury. Wyłaniano w ten sposób co roku 500 członków Rady i
600 innych urzędników.
Areopag
W r. 462 p.n.e. przywódca ludu Efialtes przeforsował ograniczenie uprawnień Areopagu jedynie do
sądzenia spraw o zabójstwo, jeżeli ofiara była obywatelem ateńskim.
Zasady ustrojowe
W granicach prawa każdy może żyć według własnego upodobania. Tę wolność prywatną,
przejawiającą się także w prawie do uczestnictwa w demokratycznych instytucjach, określano
terminem eleutheria.
Isegoria było to równe prawo do przemawiania na zgromadzeniach publicznych. Każdy obywatel
miał prawo do głoszenia własnych poglądów, byle tylko nie występował przeciwko instytucjom
demokratycznym i moralności publicznej.
Isonomia (równość praw politycznych) oznaczała równość głosu i równość prawa do udziału we
władzy. Służyć temu miał mechanizm powoływania urzędników w drodze losowania, z wyjątkiem
strategów, którzy byli wybierani większością głosów. W ich przypadku liczyły się cechy osobiste i
przygotowanie fachowe do pełnienia urzędu.
Idea rządów prawa polegała na tym, iż wszystkie organy władzy były związane uchwałami
zgromadzenia ludowego.
Społeczeństwo Aten
Obywatele
Do kategorii obywateli zaliczony mógł być tylko mężczyzna pochodzący z legalnego związku
małżeńskiego, którego oboje rodzice byli obywatelami ateńskimi. Prawa obywatelskie młody
Ateńczyk nabywał w wieku 18 lat, z chwilą gdy został wpisany do księgi członków demu przez
starostę (demarchosa). Głównym obowiązkiem obywatela była służba wojskowa, która dotyczyła
mężczyzn do 60 roku życia. Z tego obowiązku byli zwolnieni członkowie Rady Pięciuset, urzędnicy
oraz właściciele okrętów.
Metojkowie
Metojkami byli cudzoziemcy mieszkający na stałe w ateńskiej polis. Zajmowali się głównie handlem i
rzemiosłem. Nie posiadali praw politycznych, nie było im wolno nabywać nieruchomości, nie mogli
wstępować w związki małżeńskie z osobami posiadającymi obywatelstwo ateńskie. Musieli płacić
specjalny podatek (metoikion), zobowiązani byli także do służby wojskowej. Każdy metoikos musiał
wybrać sobie patrona spośród obywateli ateńskich, który reprezentował go wobec władz.
Wyzwoleńcy
Sytuacja prawna wyzwoleńców (apeleuteroi) była zbliżona do pozycji metojków. Również musieli
mieć patrona – z reguły był to ich dawny pan. Płacili metoikion, a oprócz tego specjalną opłatę zwaną
triobolon.
Niewolnicy
Dzielili się na niewolników prywatnych i państwowych. Ci pierwsi używani byli do posług
domowych, pracy w gospodarstwach wiejskich, w rzemiośle oraz pracowali jako wioślarze na statkach
handlowych. Niewolnik prywatny był własnością pana, mógł być przez niego sprzedany, zastawiony,
darowany, zapisany w testamencie lub obdarzony wolnością. Niewolnicy państwowi mieli własne
gospodarstwa, pracowali jako pisarze w urzędach, kaci, z nich tworzono oddziały straży miejskiej, do
nich należało utrzymywanie dróg publicznych. Niewolnicy obu kategorii rekrutowali się spośród
jeńców wojennych, były to także osoby urodzone z matki niewolnicy lub zakupione na rynkach
zagranicznych.
Kobiety
Niska była pozycja społeczna kobiety. Zamknięta była przed nią sfera życia publicznego, aktywność
kobiet musiała się ograniczać do sfery domowej. Ich zadaniem było dostarczenie państwu ateńskiemu
jak największej liczby przyszłych obywateli. Kobiety mogły wstępować w związek małżeński od
czternastego roku życia, mężczyźni najwcześniej od dwudziestego, po odbyciu szkolenia wojskowego.
Małżeństwo miało charakter umowy prawnej między ojcem dziewczyny a jej przyszłym mężem,
kobieta nie miała podmiotowości prawnej.