Naucz się języka Na`vi

Język Na’vi
Pierwsze polskie opracowanie
copyright by Tomasz Ciborski
wersja z dn. 24 kwietnia 2010
Spis treści:
Fonetyka i ortografia......................................................................................2
Fonetyka...............................................................................................2
Gramatyka......................................................................................................4
Osoby...................................................................................................4
Rzeczowniki...........................................................................................4
Przymiotniki...........................................................................................6
Liczebniki..............................................................................................6
Czasowniki............................................................................................7
Pytania i odpowiedzi.............................................................................9
Zmiana części mowy.............................................................................9
Przykładowe zdania.............................................................................9
Słownik.........................................................................................................10
Dodatek: System ósemkowy........................................................................18
1
Fonetyka i ortografia
Język Na’vi jest niepiśmienny. Mieszkańcy Pandory po prostu nie potrzebowali pisma. Wszystkie ich
wspomnienia i cała pamięć mogła być „przeniesiona” za pomocą tsaheylu na drugi organizm. Dla ludzi
jednak jest to niemożliwe, i dlatego posłużę się literami łacińskimi. Niektóre będą miały znaki diakrytyczne
lub akcenty.
Fonetyka
Samogłoski
W języku Na’vi występuje 7 samogłosek:
Przednie
Przymknięte
Środkowe
i [i]
Tylne
u [u]
ì [ɪ]
o [o]
Półzamknięte
Półotwarte
e [ɛ]
ä [æ]
Otwarte
a [a]
oraz 4 dwuznaki: aw, ew, ay, ey.
Wyrazy dzielone są na sylaby tak jak w języku polskim. W każdej z nich musi znajdować się samogłoska. Na
przykład w wyrazie meuia (honor) są 4 sylaby: [mɛ.u.i.a].
Naʼvi nie mają długości ani tonu samogłosek, ale używają akcentu. Na przykład w wyrazach: túte [ˈtu.tɛ] „osoba” i tuté [tu.ˈtɛ] - „żeńska osoba”. Jednak akcent może być w jednym ustalonym miejscu. Dzieje się tak
w przypadku odmian wyrazów jednosylabowych. W takich wyrazach nie ma akcentu, gdyż cały jest
wymawiana na jednym poziomie. Jednak, gdy dodajemy do niego jakąś cząstkę z samogłoską, akcent
stawia się na tej, która pochodzi z pierwotnego wyrazu, na przykład: czasownik „być”: lu. W formie
przeszłej, czyli lolú [lo.ˈlu] akcent znajduje się nad „u”, gdyż jest to jedyna samogłoska odmienianego
wyrazu i będzie tam stała niezależnie od formy czasownika. Wyjątek jest w przypadku, kiedy dodajemy
cząstkę z akcentem - nie stawiamy wtedy akcentu tam, gdzie powinien stać normalnie.
2
Spółgłoski
W języku Na’vi występuje 21 spółgłosek:
Podniebienne
Wargowe
Dziąsłowe
Ejektywne
px [p’]
tx [t’]
kx [k’]
ZwartoWybuchowe
p [p]
t [t]
k [k]
Zwartoszczelinowe
Krtaniowe
’ [ʔ]
ts [ts]
Szczelinowe
f [f]
Nosowe
m [m]
v[v]
s [s]
r [ɾ]
Drżące
rr [r]
w [w]
z [z]
h [h]
n [n]
Uderzeniowe
Płynne
Welarne
l [l]
ng [ŋ]
j [y]
Spółgłoski zwarto-szczelinowe i szczelinowe występują w środku sylaby, natomiast pozostałe mogą
występować na jej początku lub na końcu. Natomiast spółgłoski „w” i „y” są na końcu, gdy przed nimi stoi „a”
lub „e” (słowem, występują w dwuznakach).
Zamiana głosek
Dla niektórych rzeczowników rozpoczynających się spółgłoską silną, na przykład „px”, „t” lub „k”, w liczbie
mnogiej lub podwójej zamienia się ją na inną, pokazaną w tabeli, a na początku dodaje się cząstkę „ay-” (dla
liczby mnogiej) lub „me-” (dla liczby podwójnej).
Spółgłoska w liczbie
pojedynczej
Spółgłoska w liczbie
mnogiej, podwójnej lub
potrójnej
px, tx, kx
p, t, k
p, t/ts, k
f, s, h
`
ø (brak)
Przykłady:
tsmuk „rodzeństwo”
mesmúk „dwie osoby będące rodzeństwem”
pxsmúk „trzy osoby będące rodzeństwem”
aysmúk „osoby będące rodzeństwem”
pxun „ramię”
mepún „dwa ramiona”
pxpún „trzy ramiona”
ayepún „ramiona”
kelnu „dom”
mehelku „dwa domy”
pxhelku „trzy domy”
ayhelku „domy”
3
Gramatyka
Osoby
W języku Na’vi, w przypadku osób jest zdecydowanie inaczej, niż w polskim. Już na początek: na słowo „my”
są dwa tłumaczenia, w zależności, czy przy osobie mówiącej znajdują się osoby będące obiektem rozmów
(osoba inkluzywna), czy też nie (osoba ekskluzywna). Podobna sytuacja jest, gdy mówimy „nas
dwóch” (inkluzywna jest wtedy, gdy rozmówca jest tą drugą osobą, a ekskluzywna, kiedy mówimy o kimś)
Liczba
pojedyncza
Liczba
podwójna
Liczba
potrójna
Liczba mnoga
1. os.
Ekskluzywna
Oe
Moe
Pxoe
Ayoe
1. os.
Inkluzywna
-
Oeng
Poeng
Ayoeng
2. os.
Nga
Menga
Pxenga
Aynga
3. os.
Po
Mefo
Pxefo
Ayfo
Oficjalne, ceremonialne słowa dla „ja” i „ty” brzmią ohe i ngenga. Natomiast dla rozróżnienia rodzaju
męskiego i żeńskiego w liczbie pojedynczej można używać: poan i poé.
Można zauważyć, że do liczby podwójnej dodaje się cząstkę „me-”, do potrójnej „px-” a do liczby mnogiej
„ay-”. Szczegółowo zostanie to omówione w podrozdziale „Liczby”.
Aby łatwiej zobrazować różnicę między osobą inkluzywną, a ekskluzywną, pokażę przykład:
moe „ja i jeszcze ktoś inny, ale nie ty”
oeng „ja i ty”
Rzeczowniki
Liczby
W języku Na’vi, jak wynika z tabeli z osobami, są 3 liczby: pojedyncza, podwójna, potrójna i mnoga.
Liczba pojedyncza rzeczowników nie wpływa na ich wygląd. Do liczby podwójnej, przed wyraz wstawia się
końcówkę „me-” (np. oko - nari; oczy - menari), do liczby potrójnej „px-” natomiast do liczby mnogiej
końcówkę „ay-” (np. klan - olo’; klany - ayolo’).
Przypomnę także konieczność wymiany spółgłosek.
Rodzaje
W Na’vi występują 2 rodzaje: męski i żeński. Ich oznaczanie nie jest konieczne, ale może znacznie ułatwić
rozmowę. Do rodzaju męskiego dodaje się końcówkę „-an”, a do żeńskiego „-é”, na przykład:
tsmuk „rodzeństwo”
tsmúkan „brat”
tsmuké „siostra”
4
Przypadki
Występuje 6 przypadków:
Przypadek
Końcówka po
samogłosce
Końcówka po spółgłosce
Mianownik (M.)
-
-
Dopełniacz (D.)
-yä
-eyä
Celownik (C.)
-ru
-ìru
Biernik (B.)
-t(i)
-it
Ergatyw (E.)
-l
-ìl
Znacznik tematu (Z.)
-rì
-ìri
Omówię teraz wszystkie po kolei. Moim zdaniem mianownik nie wymaga omówienia, i dlatego go opuszczę.
Dopełniacz
Dopełniacz odpowiada na pytanie kogo? czego?. Używa się go podobnie, co angielskie ’s, np. „moja
książka”, „długopis Jana”. Cząstkę „-yä” dodajemy na koniec rzeczownika:
Oe-yä kelku
„Mój dom”
Ralu-yä tsko
„Łuk Ralu”
Celownik
Celownik odpowiada na pytanie komu? czemu?. Używa się go, kiedy coś się komuś daje, lub kiedy dana
osoba jest „adresatem” czynności. Cząstkę „-ru” dodajemy na koniec rzeczownika:
Amhul-l Ralu-ru vul-ti tìng
„Amhul daje Ralu gałąź drzewa”
Ergatyw i biernik
Te dwa przypadki proponuję omówić razem, gdyż zazwyczaj oba występują w zdaniu. Schemat zdania z
tymi przypadkami opiera się na dwóch pytaniach: kto/co? kogo/co? <czasownik>. Przykład:
Oe-l nga-ti kam<ei>e
„Widzę cię” (pozdrowienie)
Znacznik tematu
Znacznik tematu pojawia się tylko wtedy, gdy w zdaniu występuje podmiot i osoba. Końcówka „-ri” mówi
wtedy, co jest podmiotem. Na przykład:
tukru-ri lehrrap lu tengkrr oe taron
„włócznia jest niebezpieczna, kiedy poluję”
Specjalne modyfikatory rzeczowników
Modyfikator rozszerza możliwości określania formy rzeczownika. Każdy taki modyfikator może wystąpić jako
prefiks lub sufiks. Ich użycie jest zamienne. Prefiks jest oddzielnym wyrazem, znajdującym się przed
rzeczownikiem, a sufiks łączy się z wyrazem i stoi na jego końcu, na przykład: „z tobą” można powiedzieć hu
nga lub ngahu. Modyfikatory są nieodmienne, zmianom ulega tylko wyraz, który podlega modyfikacji, np.:
mì sokx („w ciele”) i mì aysokx („w ciałach”). Oto lista modyfikatorów:
`em - nad, powyżej
`ím - za, z tyłu
eo - przed, z przodu
fa - na (czegoś na coś)
fpi - dla
ftu - z (kierunek)
5
hu - z, razem
Eywa ngahu - Eywa
(bóstwo Na’vi) (jest) z tobą
ílä - środek transportu
ikranílä - ikranem
ka - w poprzek
ne - do (kierunek)
kip - wśród
mí - w
Przymiotniki
W języku Na’vi, aby uniknąć nieporozumień, przymiotnik łączy się z rzeczownikiem za pomocą „a”.
Samogłoska ta stoi zawsze po stronie bliższej rzeczownikowi. Przymiotnik może stać za lub przed
rzeczownikiem, na przykład „długa rzeka” można powiedzieć:
ngim-a kilvan
lub
kilvan a-ngim
Afiks „a” jest używany jedynie, gdy rzeczownik jest modyfikowany przez przymiotnik. Nie używa się go więc,
gdy w zdaniu jest czasownik „być” lu:
kilvan ngim lu
„Rzeka jest długa”
Liczebniki
Ponieważ rasa Na’vi mają po cztery palce na rękę, używają systemu ósemkowego. Oto liczby 0-63:
-
1
2
3
4
5
6
7
vol
mevol
pxevol
tsívol
mrrvol
puvol
kivol
1
ʼaw
volaw
mevolaw
pxevolaw
tsívolaw
mrrvolaw
puvolaw
kivolaw
2
mune
volmun
mevomun
pxevomun
tsívomun
mrrvomun
puvomun
kivomun
3
pxey
vopey
mevopey
pxevopey
tsívopey
mrrvopey
puvopey
kivopey
4
tsíng
vosíng
mevosíng
pxevosíng
tsívosíng
mrrvosíng
puvosíng
kivosíng
5
mrr
vomrr
mevomrr
pxevomrr
tsívomrr
mrrvomrr
puvomrr
kivomrr
6
pukap
vofu
mevofu
pxevofu
tsívofu
mrrvofu
puvofu
kivofu
7
kinä
vohin
mevohin
pxevohin
tsívohin
mrrvohin
puvohin
kivohin
Jeszcze więcej liczebników:
6
x1
x8
x64
x512
x4096
1
ʼaw
vol
zam
vozam
zazam
2
mune
mevol
mezam
mevozam
mezazam
3
pxey
pxevol
pxezam
pxevozam
pxezazam
4
tsíng
tsívol
tsízam
tsívozam
tsízazam
5
mrr
mrrvol
mrrzam
mrrvozam
mrrzazam
6
pukap
puvol
puzam
puvozam
puzazam
7
kinä
kivol
kizam
kivozam
kizazam
Z liczb powstały także inne słowa:
Od liczby 1:
`awpo - indywidualny
`awve - pierwszy
kawtu - ani jeden (zaprzeczenie „k-”)
kawkrr - nigdy
ní’av - tylko
ní`awtu - sam
nímun - znowu
A na przykład od liczby dwa powstało: muntxa - „małżeństwo”.
Czasowniki
Czasowniki odmieniane są przez czasy, ale nie przez osoby. Można powiedzieć „jestem, byłem, będę”, ale
nie będzie „jestem, jesteś, jest, itd.”. Koniugacja czasowników odbywa się poprzez wstawienie infiksu do
wyrazu. „Polować” jest taron, natomiast „polowałem” jest t<ol>aron.
Są dwa miejsca, w których można umieścić infiks: po spółgłosce w pierwszej sylabie i po spółgłosce w
ostatniej sylabie. Wiele wyrazów w Na’vi jest dwusylabowych, ale istnieją także jednosylabowe. Wtedy
infiksy wstawia się po pierwszej spółgłosce.
Czas
Czasy
Infiks
Jest
5 czasów:
Przeszły
daleki
<am>
Przeszły bliski
<ím>
Teraźniejszy
-
Przyszły bliski
<íy>
Przyszły daleki
<ay>
Przeszły
daleki
<am>
t<am>aron
„polowałem”
Przeszły
bliski
<ím>
t<ím>aron
„niedawno
polowałem”
Teraźniejszy
taron
„poluję”
Przyszły
bliski
<íy>
t<íy>aron
„zaraz będę
polował”
Przyszły
daleki
<ay>
t<ay>aron
„będę polował”
7
Aspekt
Infiks
Aspekty
Dokonany
<ol>
Niedokonany
<er>
Przypuszczający
<iv>
Dokonany
<ol>
t<ol>aron
„polowałem i
zakończyłem
tę czynność”
Niedokonany
<er>
Przypuszczający
<iv>
t<er>aron
„nadal poluję”
t<iv>aron
„polowałem?”
Używanie aspektów nie jest konieczne, ale mogą informować, czy dana czynność jest jeszcze wykonywana,
czy została zakończona, itp. Infiksy używane są tak samo, jak w przypadku czasów, ale jeżeli występują
razem z infiksem czasowym, wtedy aspekt wstawiamy w środek czasu.
Aspekt przypuszczający mogę wytłumaczyć na podstawie poniższego przykładu:
L<ay>u karyu „Będę nauczycielem”
L<ay><iv>u karyu „Jeśli będę nauczycielem”
Wyrażanie opinii w czasownikach
Istnieje jeszcze możliwość wyrażania uczuć poprzez specjalne infiksy. Wiem o istnieniu dwóch takich
infiksów, co do reszty nie jestem pewien. Nigdy nie stawia się tych infiksów w innych wstawkach. Musi stać
w miejscu alternatywnym (np. gdy infiks stoi w pierwszej sylabie, to wtedy drugi trzeba wstawić w ostatniej
sylabie).
Nastrój
Infiks
Pozytywny
<ei>
Negatywny
<äng>
Przykłady:
t<ím>ar<ei>on - „polowałem :) ”: osoba mówiąca jest zadowolona i chwali sukces polowania.
t<ay>ar<äng>on - „będę polował :( ”: osoba mówiąca nie jest zadowolona, może być znudzona albo
niezaskoczona.
Różnica między „być” kopularnym a „być” lokacyjnym
W języku Na’vi są dwa czasowniki „być”. Jeden jest kopularny (lu), a drugi lokacyjny (tok). Kopularny służy
do wypowiadania zdań A jest B, a lokacyjny - A jest gdzieś/w jakimś miejscu.
Przeczenia
Przeczenie czasownika odbywa się przez dodanie partykuły ke-. Na przykład:
taron - „polować”
ketaron - „nie polować”
Na ten sam sposób można dodać inne partykuły:
na - podobnie jak
8
to - więcej/mniej od
sí - i/oraz
últe - i/oraz
fu - lub
slä - ale
Pytania i odpowiedzi
Pytanie musi być oznaczone partykułą srak. Partykuła ta znajduje się na końcu zdania pytającego.
Odpowiedź na pytanie jest różna w zależności od słowa pytającego, ale zaczyna się od fí- (gdy coś jest
blisko), lub tsa- (gdy coś jest daleko).
Pytanie
Odpowiedź 1
fí`u
Odpowiedź 2
peú, `úpe
co? która
rzecz?
pesu, tupe
kto?
pehem,
kempe
jak?
fífya
jak to
pehrr, krrpe
co? jaka
czynność?
fíkem
ta (czynność)
pelun, lumpe
kiedy?
peseng,
tsengpe
gdzie?
fítseng(e)
to, ta rzecz
tutaj
tsa`u
tamto, tamta
rzecz
tsatu
tamta osoba
tsakem
tamta
(czynność)
tsakrr
wtedy
tsatseng
tam
Oczywiście, można użyć innej odpowiedzi. Na pytanie „co?” nie trzeba mówić „to”, ale można
odpowiedzieć rzeczownikiem. To samo dotyczy innych pytań:
- Peú-ti nga-l yom srak? - Co jesz?
- Oe-l seze-ti yom. - Jem niebieskie kwiaty.
Można jednak połączyć odpowiedź z rzezczownikiem (np. tsana`ríng - „ten las”) oraz z przeczeniem (ké`u „nic”)
Zmiana części mowy
Przymiotniki mogą być utworzone od rzeczowników za pomocą le-: hrrap - „niebezpieczeństwo”, lehrrap „niebezpieczny”. Czasowniki mogą być utworzone od rzeczowników za pomocą si, na przykład : kelku „dom”, kelku si - mieszkać. Przysłówki pochodzą od przymiotników i zaczynają się od ní-: ftúe - „łatwy:,
níftúe „łatwo”. Abstrakcyjne rzeczowniki, utworzone od czasowników lub przymiotników zaczynają się od tí-,
np. rey „żyć”, tírey „życie”; ngay „prawdziwy”, tíngay „prawda”. Osoba która wykonuje daną czynność
(polskie -arz, -erz) kończy się na -yu: taron „łowy”, taronyu „łowca”.
Przykładowe zdania
„Witam, jak się masz?”
Kaltxí, nga-ru lu fpom srak?
dosł. Pozdrowienia, ty się<C.> jak czujesz <pytanie>
„Przyjemnością jest możliwość rozmowy z tobą w języku Na’vi”
Tsun oe nga-hu ní-Na’vi pivängkxo a fí-`u oe-ru prrte`lu
dosł. Mogę z tobą w <przym.>Na’vi przyjemnością dla mnie<D.> porozmawiać jest.
„Nie zachwyca mnie ten głupek.”
Fí-skxawng-íri ketsapxalute s<äng>i oe
9
dosł. Ten głupek <Z.> niezachwyt robi mnie.
„Te demony nie mają tu wstępu”
F-ay-vrrtep fí-tsenge lu kxaní
dosł. te <liczba mnoga> demon to miejsce jest zabronione.
„Mój nos jest pełen jego obcego zapachu”
Oe-ri ta peyä fahew ftu-kewong ontu teya l<äng>u
dosł. Mój <D.> od jego <kierunek>obcego zapachu nos pełny jest.
Słownik
Rzeczowniki
Czasowniki
Przymiotniki
Przysłówki
Liczebniki
Fiksy, partykuły i inne
Na’vi - polski
’ampi - dotykać
’awve - pierwszy
’e’ al - gorszy
‘eko - atak
’ekong - uderzenie
’engeng - poziom
‘eylan - przyjaciel
‘eveng - dziecko
‘evi - dziecko
’íheyu - spirala
’ínglísí - język angielski
’it - trochę mało
’itan - syn
’ite - córka
’upare - wiadomość
’upe - co (rzecz)
Äie - wizja
Alaksí - gotowy
Alím - daleko
Amhul - imię dziecka
Änsit - imię dziecka
Apxa - ogromny
Atan - światło
Atokirina’ - nasiona wielkiego drzewa
Ätxäle - żądać
Atxkxe - ląd
Au - bęben
Aungia - znak
Ean - niebieski
Eltu - mózg
Zaimki
Przyimki
Polsko - Na’vi
Alarm - rawke
Ale - slä
Apologia - tsap’alute
Atak - ‘eko
Awatar - uniltírantokx
Bezpieczne miejsce - zongtseng
Bezpieczny - zong
Bęben - au
Bóstwo przewodzące światu - Eywa
Brat - tsmukan
Bum - kxangangang
Być - lu
Być, zajmować miejsce - tok
Chcieć - neu
Chodzący we śnie - uniltíranyu
Chodzić - tíran
Ciało - tokx
Ciąć - mun’i
Cichy - mawey
Cisza - fnu
Co (rzecz) - ‘upe
Córka - ‘ite
Cytat - san
Czas - krr
Czekać - pey
Część - hapxí
Cztery - tsíng
Czysty - law
Ćwiczenie - tskxekeng
Dać - tíng
10
Emza’u - przejść (test)
Eu - przed, z przodu
Eyk - przewodzić
Eyktan - przywódca
Eywa - bóstwo przewodzące światu
Eywa ngahu - niech Eywa będzie z tobą
Faheu - wąchać
Faketuan - obcy (nie Na’vi)
Fko - jeden
Fmawn - nowości
Fmetok - test
Fmi - próbować
Fnu - cisza
Fpe’ - wysłać
Fpeio - konkurować
Fpxafaw - meduza
Fpxäkím - wejść
Fra’u - wszystko
Frapo - każdy
Ftang - stopować
Fte - więc tak
Ftia - uczyć się
Ftu - z
Ftue - łatwy
Ftxey - wybrać
Fu - lub
Fya’o - droga
Fyape - jak
Fyawíntxu - przewodnik
Hapxí - część
Hasey - zrobione
Hawnu - ochraniać
Hi’i - mały
Hiyík - śmieszny
Hufwe - wiatr
Hum - opuszczać
Ikran - ikran (zmora)
ílä - używając
Ioang - zwierzę
Irayo - dziękować
Iveh k’nivi s’di - wózek dziecięcy
Kä - iść
Ka - w poprzek
Kaltxí - witać
Daleko - alím
Demon - vrrtep
Deszcz - tompa
Długi (okres czasu) - yol
Dłużej (czas) - nulkrr
Do (kierunek) - ne
Do widzenia - kíyevame
Dobry - síltsan
Dom - kelku
Dotykać - ‘ampi
Droga - fya’o
Drzewo - utral
Drzewo Domowe - Kelutrel
Drzewo Dusz - Utral Aymokriyän
Duch - tirea
Duży - tsawl
Dziecko - ‘eveng
Dziecko - ‘evi
Dzień - trr
Dziękować - irayo
Dźwięk - pam
Egzamin - steftxaw
Fala - täftxu
Fałszywy - tsleng
Gałąź - vul
Głos - mokri
Głupek - skxawng
Gorący - som
Gorszy - ’e’ al
Gotowy - alaksí
Grupa ludzi - pongu
Gwiazda - tanhí
Honor - meuia
I - sí
I - ulte
Imię dziecka - Amhul
Imię dziecka - Änsit
Imię dziecka - Ralu
Inny - lahe
Interpretować - ralpeng
Iść - kä
Ja - oe
Ja - ohe
Jak - fyape
11
Kame - widzieć (sens duchowy)
Kangay - poprawny
Karyu - nauczyciel
Kato - rytm
Kawkrr - nigdy
Kawng - zły
Kawtu - żaden
Kehe - nie
Kelku - dom
Kelku si - żyć
Kelutrel - Drzewo Domowe
Kenong - modelować
Kerusey - martwy
Ketuwong - obcy
Kewong - obcy
Kifkey - świat
Kin - potrzebować
Kinä - siedem
Kinam - noga
Kinamtil - kolano
Kip - wśród
Kíte’e - usługa
Kíyevame - do widzenia
Kllkulat - kopać
Kllpxíltu - terytorium
Kllte - ziemia
Klltxem - stawać
Krr - czas
Krrnekx - spędzać czas
Kunsíp - kanonierka
Kurakx - wyprowadzić
Kxam - środek
Kxamtseng - środek
Kxangangang - bum
Kxaní - zakazany
Kxawm - może
Kxetse - ogon
Lahe - inny
Latem - zmieniać
Law - czysty
Lehrrap - niebezpieczny
Lertu - przyjść
Lertu - szkoła
Lí’u - słowo
Jak - pefya
Jak - tengfya
Jak my - Níayoeg
Jeden - fko
Jeść - yom
Jeśli - txo
Język angielski - ‘ínglísí
Kaczka - tawng
Kanonierka - kunsíp
Karmić - yomtíng
Każdy - frapo
Klan - olo’
Klan Niebieskiego Fletu - Omatikaya
Kobieta - tutee
Kolano - kinamtil
Konkurować - fpeio
Kontynuując - nítut
Koń - pa’li
Kopać - kllkulat
Larwa - teylu
Las - na’ríng
Latać - tswayon
Ląd - atxkxe
Lekarz - toktor
Ikran (zmora) - ikran
Lider klanu - olo’eyktan
Lub - fu
Ludzie (nazwa Na’vi) - Na’vi
Ludzie Nieba - Tawtute
Ładny - sevin
Łatwo - níftue
Łatwy - ftue
Łowca - taronyu
Łuk - tsko
Łuk i strzały - tsko swizaw
Mały - hí’i
Małżeństwo - muntxa
Mamusia - sa’nu
Martwy - kerusey
Materia - txele
Matka - sa’nok
Mądry - sílronsem
Mądry - txantslusam
Meduza - fpxafaw
12
Lok - zamknięty
Lonu - wypuścić
Lrrtok - uśmiechać się
Lu - być
Makto - ujeżdżać
Mawey - chichy
Menari - oczy
Meuia - honor
Meyp - słaby
Mí - w
Mikyun - ucho
Mín - tura
Mllte - zgadzać się
Mokri - głos
Mun’i - ciąć
Muntxa - małżeństwo
Na’ríng - las
Na’vi - Ludzie (nazwa Na’vi)
Nari - oko
Nari si - uważać
Nawm - szlachetny
Ne - do (kierunek)
Ne kllte! - na ziemię!
Ne’ím - tył
Nekx - palić się
Neto - odejść
Neu - chcieć
Nga - ty
Ngay - prawdziwy
Ngenga - ty
Ngop - stworzyć
Ni’aw - tylko
Ní’awtu - sam
Ní’ul - więcej
Niä - wziąć
Níayoeg - jak my
Níftue - łatwo
Nímun - znowu
Níngay - prawdziwie
Nítut - kontynuując
Nítxan - wiele
Nívotx - wszysko, kompletnie
Níwin - szybko
Nulkrr - dłużej (czas)
Mężczyzna - tutean
Miejsce - tseng(e)
Mnóstwo - pxay
Modelować - kenong
Moment - swaw
Może - kxawm
Móc - tsun
Mówić - plltxe
Mózg - eltu
Musieć - zene
Muzyka - pamtseo
Myć - yur
Na zewnątrz - wrrpa
Na ziemię! - ne kllte!
Nasiona wielkiego drzewa - atokirina’
Nauczanie - sänume
Nauczyciel - karyu
Nie - kehe
Niebezpieczny - lehrrap
Niebieski - ean
Niebieski kwiat - seze
Niebo - taw
Niech Eywa będzie z tobą - Eywa ngahu
Nigdy - kawkrr
Niszczyć - ska’a
Noc - txon
Noga - kinam
Nos - ontu
Nowości - fmawn
Nurkować - tawng
Obcy - ketuwong
Obcy - kewong
Obcy (nie Na’vi) - faketuan
Obiad - wutso
Obiecać - pänutíng
Obudzić się - txen
Ochraniać - hawnu
Ochrona - tíhawnu
Oczy - menari
Odejść - neto
Ofensywa - zoplo
Ogień - txep
Ogon - kxetse
Ogromny - apxa
13
Nume - uczyć się
Oe - ja
Ohe - ja
Olo’ - klan
Olo’eyktan - lider klanu
Omatykaya - Klan Niebieskiego Fletu
Omum - wiedzieć
Ontu - nos
Pa’li - koń
Pam - dźwięk
Pamtseo - muzyka
Pänutíng - obiecać
Pätsí - przepaska
Pawm - pytać
Pefya - jak
Pey - czekać
Plltxe - mówić
Po - on/ona
Poan - on
Poe - ona
Pongu - grupa ludzi
Pähem - przybyć
Pxasul - świeży
Pxay - mnóstwo
Pxi - ostry
Pxun - ramię
Ral - znaczenie
Ralpeng - interpretować
Ralu - imię dziecka
Rawke - alarm
Rey - żyć
Rikx - ruszać się
Rim - żółty
Rina’ - ziarno
Rol - śpiewać
Ronsem - rozum
Rutxe - prosić
Sa’nok - matka
Sa’nu - mamusia
San - cytat
Sänume - nauczanie
Sempu - tatuś
Sempul - ojciec
Set - teraz
Ojciec - sempul
Oko - nari
On - poan
On/ona - po
Ona - poe
Opuszczać - hum
Osoba - tute
Ostry - pxi
Palec - zekwä
Palić się - nekx
Patriarcha - Tsahík
Patrzeć - tíng nari
Pełny - teya
Pierwszy - ‘awve
Piosenka - tírol
Pobór - til
Początek - sngä’ikrr
Pokazywać - wintxu
Polować - taron
Połączenie - Tsaheylu
Pomoc - srung
Poprawny - kangay
Potrzebować - kin
Poziom - ‘engeng
Pozwalać - tung
Prawda - tíngay
Prawdziwie - níngay
Prawdziwy - ngay
Prawie - stum
Prosić - rutxe
Prosty - yey
Próbować - fmi
Przebaczenie - txoa
Przed, z przodu - eu
Przejąć - spe’e
Przejść (test) - emza’u
Przepaska - pätsí
Przestraszony - swok
Przewodnik - fyawíntxu
Przewodzić - eyk
Przybyć - pähem
Przyjaciel - ‘eylan
Przyjść - lertu
Przykład - tíenong
14
Sevin - ładny
Seze - niebieski kwiat
Sí - i
Si - robić
Sílronsem - mądry
Síltsan - dobry
Ska’a - niszczyć
Skxawng - głupek
Slä - ale
Slu - stać się
Sngä’ikrr - początek
Sngä’ikrr - zaczynać się
Som - gorący
Spe’e - przejąć
Srane - tak
Sreu - tańczyć
Srung - pomoc
Steftxaw - egzamin
Stum - prawie
Swaw - moment
Swirä - stwór
Swizaw - strzała
Swok - przestraszony
Swotu - straszne miejsce
Syaw - wołać
Ta’em - z góry
Täftxu - fala
Tanhí - gwiazda
Taron - polować
Taronyu - łowca
Taw - niebo
Tawng - kaczka
Tawng - nurkować
Tawtute - Ludzie Nieba
Tengfya - jak
Terkup - umierać
Teya - pełny
Teylu - larwa
Tíenong - przykład
Tíhawnu - ochrona
Tíkawng - zło
Til - pobór
Tímetok - test
Tíng - dać
Przynieść - zamunge
Przywódca - eyktan
Pytać - pawm
Ramię - pxun
Robić - si
Rodzeństwo - tsmuk
Rok - zísít
Rozum - ronsem
Rozumeć - tslam
Ruszać się - rikx
Rytm - kato
Sam - ní’awtu
Sen - unil
Sen Łowów - Uniltaron
Serce - txe’lan
Siedem - kinä
Silny - tsteu
Silny - txur
Siła - títxur
Siostra - tsmuke
Skała - tskxe
Skrzydło - tsyal
Słaby - meyp
Słońce - tsawke
Słowo - lí’u
Słuchać - tíng mikyun
Spędzać czas - krrnekx
Spirala - ‘íheyu
Spotkanie - ultxa
Stać się - slu
Stawać - klltxem
Stopować - ftang
Stopować - txey
Strach - txopu
Straszne miejsce - swotu
Strzała - swizaw
Stworzyć - ngop
Stwór - swirä
Syn - ‘itan
Szkoła - lertu
Szlachetny - nawm
Sztuka - tseo
Szybko - níwin
Śmieszny - hiyík
15
Tíng mikyun - słuchać
Tíng nari - patrzeć
Tíngay - prawda
Tíran - chodzić
Tirea - duch
Tírey - życie
Tírol - piosenka
Títxtur - siła
Tok - być, zajmować miejsce
Toktor - lekarz
Tokx - ciało
Tompa - deszcz
Toruk - wielki leonopteryx
Trr - dzień
Tsaheylu - połączenie
Tsahík - patriarcha
Tsam - wojna
Tsamsiyu - wojownik
Tsap’alute - apologia
Tsatseng - tam
Tsawi - duży
Tsawke - słońce
Tse’a - widzieć (sens fizyczny)
Tseng(e) - miejsce
Tseo - sztuka
Tsíng - cztery
Tsívol - trzydzieści dwa
Tsko - łuk
Tsko swizaw - łuk i strzały
Tskxe - skała
Tskxekeng - ćwiczenie
Tslam - rozumieć
Tsleng - fałszywy
Tslolam - zrozumiałem
Tsmuk - rodzeństwo
Tsmukan - brat
Tsmuke - siostra
Tsní - tamto
Tspang - zabić
Tsteu - silny
Tsun - móc
Tswayon - latać
Tsyal - skrzydło
Tukru - włócznia
Śpiewać - rol
Środek - kxam
Środek - kxamtseng
Świat - kifkey
Światło - atan
Świeży - pxasul
Tak - srane
Tam - tsatseng
Tamto - tsní
Tańczyć - sreu
Tatuś - sempu
Teraz - set
Terytorium - kllpxíltu
Test - fmetok
Test - tímetok
Trochę mało - ’it
Trucizna - txum
Trzydzieści dwa - tsívol
Tura - mín
Ty - nga
Ty - ngenga
Tylko - ní’aw
Tył - ne’ím
Ucho - mikyun
Uciekać - tul
Uczyć się - ftia
Uczyć się - nume
Uderzenie - ‘ekong
Ujeżdżać - makto
Umierać - terkup
Usługa - kíte’e
Uśmiechać się - lrrtok
Uważać- nari si
Używając - ílä
W - mí
W poprzek - ka
Wąchać - faheu
Wejść - fpxäkím
Wiadomość - ‘upxare
Wiatr - hufwe
Widzieć (sens duchowy) - kame
Widzieć (sens fizyczny) - tse’a
Wiedzieć - omum
Wiele - nítxan
16
Tul - uciekać
Tung - pozwalać
Tute - osoba
Tutean - mężczyzna
Tutee - kobieta
Txan - wielki
Txantslusam - mądry
Txe’lan - serce
Txele - materia
Txen - obudzić się
Txep - ogień
Txey - stopować
Txo - jeśli
Txoa - przebaczenie
Txon - noc
Txopu - strach
Txum - trucizna
Txur - silny
Ulte - i
Ultxa - spotkanie
Unil - sen
Uniltaron - Sen Łowów
Uniltírantokx - awatar
Uniltíranyu - chodzący we śnie
Utral - drzewo
Utral Aymokriyän - Drzewo Dusz
Vrrtep - demon
Vul - gałąź
Wintxu - pokazywać
Wrrpa - na zewnątrz
Wutso - obiad
Ye’rín - wkrótce
Yey - prosty
Yol - długi (okres czasu)
Yom - jeść
Yomtíng - karmić
Yur - myć
Zamunge - przynieść
Zekwä - palec
Zene - musieć
Zísít - rok
Zong - bezpieczny
Zongtseng - bezpieczne miejsce
Zoplo - ofensywa
Wielki - txan
Wielki leonopteryx - toruk
Więc tak - fte
Więcej - ní’ul
Witać - kaltxí
Wizja - äie
Wkrótce - ye’rín
Włócznia - tukru
Wojna - tsam
Wojownik - tsamsiyu
Wołać - syaw
Wózek dziecięcy - iveh k’nivi s’di
Wszystko - fra’u
Wszystko, kompletnie - nívotx
Wśród - kip
Wybrać - ftxey
Wyprowadzić - kurakx
Wypuścić - lonu
Wysłać - fpe’
Wziąć - niä
Z - ftu
Z góry - ta’em
Zabić - tspang
Zaczynać się- sngä’ikrr
Zakazany - kxaní
Zamknięty - lok
Zgadzać się - mllte
Ziarno - rina’
Ziemia - kllte
Zło - tíkawng
Zły - kawng
Zmieniać - latem
Znaczenie - ral
Znak - aungia
Znowu - nímun
Zrobione - hasey
Zrozumiałem - tslolam
Zwierzę - ioang
Żaden - kawtu
Żądać - ätxäle
Żółty - rim
Życie - tírey
Żyć - kelku si
Żyć - rey
17
Dodatek: system ósemkowy
Naʼvi stosują system ósemkowy zamiast dziesiętnego. Wynika to z tego, że mają po 16
palców (4 na jednej ręce i 4 na jednej nodze). Niniejszy dodatek pozwala na szybką
konwersję między systemem dziesiętnym a ósemkowym.
Wybraną liczbę dzielimy przez 8, jednak zapisujemy obok resztę (nie tworzymy ułamków).
Wynik dzielimy przez osiem i zapisujemy resztę, itd.
Np.
144/8 = 18 r 0
18/8 = 2 r 2
Wynik zapisujemy od rezultatu ostatniego działania, potem idziemy po resztach do góry.
Tak więc 144 w systemie ósemkowym to 220.
18