streszczenie

Dr Marzena Muszyńska
Słowotwórstwo gwar śląskich. Formacje werbalne.
24 listopada 2014 r. w ramach comiesięcznych spotkań pracowników Instytutu
Śląskiego przybliżono zebranym tematykę z zakresu dialektologii. Dr Marzena Muszyńska
korzystając z formy prezentacji multimedialnej starała się wprowadzić wszystkich
uczestników – w większości niejęzykoznawców – w problematykę rozprawy habilitacyjnej pt.
„Słowotwórstwo gwar śląskich. Formacje werbalne”. By audytorium mogło wziąć czynny
udział w przygotowanym wystąpieniu, wyświetlane kolejno slajdy odkrywały metodologię
pracy językoznawcy leksykografa i jego warsztat, zapraszając niejako zainteresowanych do
wspólnej analizy słowotwórczej. W omawianej grupie leksemów znalazły się chociażby
czasowniki:a) z prefiksalnym do- (m.in. dobaranić ‘źle wykonać jakąś czynność’,
dofajtać‘sknocić, spartaczyć robotę’, dogasować ‘dopalać się’, dowachować ‘dopilnować’);
b) z prefiksalnym o-, ob- (np. odzierać ‘obierać ze skóry’, ogibać się ‘chwiać się’, oszydzić
‘okłamać’, obrachować ‘policzyć’, obwiesić się ‘powiesić się’), podlegające procesowi
labializacji, czyli realizowane fonetycznie z nagłosowym ł-(jak w wyrazach:;ojciec, ;owca
itp.); c) z prefiksalnym po- (np. podwierszyć ‘podwyższyć’, por. wierch); d) z prefiksalnym
prze- (przepuścić ‘przebaczyć’, przedać ‘sprzedać’) itd. Metodologia opisu czasowników
gwarowych nie odbiega od standardów przyjętych w opisie formacji werbalnych
ogólnopolskich. Klasyfikacja przeprowadzona w oparciu o część sufiksalną wyłoniła
czasowniki: a) zakończone na -ać (np. fujać ‘o wietrze: wiać’, furgać ‘latać’) – i tu na uwagę
zasługują czasowniki iteratywne (łac. iterare ‘powtarzać’), zob. wielokrotny wciżać ‘wsadzać,
wciskać’ ↔ jednokrotny wciżyć ‘wsadzić, wcisnąć’ (por. książk. ciżba ‘ścisk’); b)
zakończone na -eć (np. goreć ‘palić’, kipieć ‘o deszczu: padać’); c) zakończone na -ić (np.
gądźbić ‘hańbić’, wrazić ‘wsadzić’ – po spółgłoskach historycznie miękkich, a fonetycznie
twardych -yć, por. ważyć, włóczyć); d) zakończone na -nąć (por. np. odmienne od stanu uzusu
społecznego posługujących się polszczyzną ogólną: gwarowe rzeknąć, siednąć); e)
zakończone na -ować, w gwarach śląskich spotykane znacznie częściej niż języku literackim
(np. chodzować, szewcować), niejednokrotnie zastępujące spodziewane -iwać/-ywać (np.
wydmuchować, przeskakować, podkochować się itp.); f) zakończone na -uwać, specyficzne
(por. leksemy o proweniencji niemieckiej fajeruwać, filuwać, fotografiruwać, garniruwać,
garbuwać itd.). Autorka zwróciła uwagę słuchaczy na skomplikowany w sensie opisu
problem gniazd słowotwórczych posiłkując się przykładem czasownika żrać ‘pić’ –
czasownika wielorako upostaciowionego, wpisującego się w schemat: prefiks do-, na-, o-, ob
(e)-, po-, prze-, przy-,roz(e)-, u-, w(e)-, wy-, za-, z(e)-+ morfemż(é)r+ sufiks -a-ć, częstokroć
ponadto uzwrotnionego, por. dożrać-dożerać, nażrać się-nażerać się, ożrać się-ożerać się,
obżrać (obeżrać)-obżerać, pożrać-pożerać, pożrać się ‘powadzić się z kimś’,
przeżrać‘przepić’; przeżerać się (z kim) ‘żartować’, rozeżrać (kogo) ‘rozgniewać’, przyżraćprzyżerać, użrać-użrać się-użerać się, weżrać, wżerać, wyżrać-wyżerać, zażrać-zażeraćzażrać się, zżerać, zeżrać-zeżyrać, skumulowanego pozeżyrać.
Na przykładzie wybranych grup czasowników usiłowano zwrócić uwagę zwłaszcza na
słownictwo dyferencyjne, a więc niespotykane w polszczyźnie ogólnej. Autorka zamierza
bowiem podjąć się niełatwego opracowania tych jednostek leksykalnych, które różnią się
postacią słowotwórczą od wyrazów ogólnopolskich, bądź też innych gwar polskich.
Historyczne, polityczne i kulturowe uwarunkowania rozwoju gwar śląskich sprawiły, że
nagromadzone słownictwo ma charakter specyficzny. Nie brak również w gwarze pięknych
historycznych przykładów rodem z polszczyzny staropolskiej, pogłosu czasów Reja czy
Kochanowskiego, zob. archaiczne wy-suć ‘wysypać’ (formacja zleksykalizowana, dziś już
mowa tylko o suto zastawionych stołach), na-warzyć ‘nagotować, ugotować’ (dziś w
sfrazeologizowanym połączeniu nawarzyć sobie piwa), za-chcieć (< za-kścieć ‘zakwitnąć’),
rzezać ‘ciąć, rżnąć’ (dziś w skamielinach typu rzeź, rzeźba), rzekać ‘odmawiać’ (dziś w
formacjach na-rzek-ać, po-rzek-a-dło, na-rzecz-ony itp.), przać ‘lubić, kochać’ (z długim a
pochodzącym z kontrakcji, czyli ściągnięcia samogłosek przedzielonych „jotą”: -yja->ā, por.
dziś: s-przyjać komu) itd. Inną ważną kwestią są zapożyczenia, przede wszystkim
germanizmy. Na skutek uwarunkowań historycznych i socjolingwistycznych germanizmów w
gwarach śląskich notujemy sporo, choć przesycenie nimi słownictwa poszczególnych gwar,
zwłaszcza najświeższym nalotem dwudziestowiecznym, bywa różne.
Wszystkich bliżej zainteresowanych podjętą tematyką zaprasza się do lektury Wstępu
do tomu 1. „Słownika gwar śląskich” (którego referentka jest współautorką), gdyż właśnie
tam informuje się bliżej czytelników z jaką bazą materiałową mamy do czynienia w wypadku
opracowywanej kartoteki – dzieła kilku pokoleń językoznawców związanych z Instytutem
Śląskim w Opolu.