EDMUNDA WNUKA-LIPI SKIEGO TEORIA RADYKALNEJ

ROCZNIKI NAUK SPOECZNYCH
Tom 5(41), numer 2
–
2013
MONIKA DOBROGOWSKA *
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO
TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
WPROWADZENIE
Pod koniec XX wieku wiat oraz Europ rodkowo-Wschodni dosigny
procesy demokratycznych rewolucji. Wiele krajów z ustroju niedemokratycznego
przeszo w demokratyczny1. Wydarze
tych nie mona nie doceni. Przemieniy
one wiat spoeczny i warunki egzystencji milionów ludzi. Co wicej, spowodoway te chaos teoretyczny w wielu naukach spoecznych, m.in. w socjologii.
Prób uporzdkowania poj dotyczcych zmiany spoecznej podejmuje Edmund
Wnuk-Lipi
ski2 i zastanawia si, czy do tej globalnej tendencji mona dopasowa
pewne ramy teoretyczne i czy maj one jakie wspólne podoe. Andrzej Rychard
twierdzi, e jak dotd, „nie mamy teorii spoecze
stwa w okresie transformacji,
nie mamy te w istocie teorii samej transformacji”3. Wydaje si jednak, e E.
Mgr MONIKA DOBROGOWSKA – doktorantka w Katedrze Socjologii Makrostruktur i Ruchów
Spoecznych w Instytucie Socjologii KUL, e-mail: [email protected]
1
Zob. S. H u n t i n g t o n, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa: PWN, 1995.
2
Edmund W n u k - L i p i s k i (ur. 1944 r.) – profesor, dr habilitowany, socjolog. Dyrektor Instytutu Studiów Politycznych PAN, zaoyciel Katedry Socjologii w Collegium Civitas, od 2006 r.
rektor teje uczelni. Dziaacz spoeczny, m.in. doradca do spraw polityki spoecznej NSZZ „Solidarno”, w latach 1989-1991 kierownik zespou doradców naukowych przy Obywatelskim Klubie
Parlamentarnym. Ostatnio wydane jego publikacje: Demokratyczna rekonstrukcja. Z socjologii radykalnej zmiany ustrojowej, (Warszawa: PWN, 1996), Granice wolnoci. Pamitnik polskiej transformacji, (Warszawa: Scholar, 2003), wiat midzyepoki. Globalizacja, demokracja, pastwo narodowe, (Kraków: Znak, 2004), Socjologia ycia publicznego, (Warszawa: Scholar, 2005).
3
A. R y c h a r d, Spoeczestwo w transformacji: koncepcja i próba syntezy analiz, w:
Spoeczestwo w transformacji. Ekspertyzy i studia, red. A. Rychard, M. Fedorowicz, Warszawa:
IFiS PAN 1993, s. 5; por. J. S z a c k i, Nauki spoeczne wobec wielkiej zmiany, w: Zmiana spoeczna. Teorie i dowiadczenia polskie, red. J. Kurczewska, Warszawa: IFiS PAN, 1999, s. 124.
MONIKA DOBROGOWSKA
44
Wnuk-Lipi
ski podejmuje wyzwanie stawiane przez A. Rycharda i stara si zbudowa teori „Wielkiej Zmiany”4.
W niniejszej pracy zostanie przedstawiona baza pojciowa stosowana przez E.
Wnuka-Lipi
skiego, oscylujca wokó teorii radykalnej zmiany spoecznej. Nastpnie bd wymienione oraz scharakteryzowane fazy transformacji systemowej
w Polsce. W dalszej kolejnoci przedstawimy dwa modele transformacji, imitacyjny oraz rewolucyjny, analizowane przez E. Wnuka-Lipi
skiego, obserwacje
socjologa dotyczce paradoksów i sprzecznoci wystpujcych w trakcie trwania
zmiany ustrojowej w Polsce, a take modele reakcji spoecze
stwa na ow
zmian.
POJCIE RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
Aby odtworzy pogldy i zaoenia omawianego badacza, naley najpierw
wyjani pewien zestaw poj, którymi posuymy si w tej pracy. Otó E.
Wnuk-Lipi
ski tumaczy, e cz systemów demokratycznych powstaa na
drodze dugiej ewolucji, jednak wikszo z nich to efekt radykalnej zmiany
spoecznej5. Wyjania równie, e „najbardziej radykaln zmian spoeczn, w
wyniku której nastpuje cakowite zastpienie starego ustroju nowym, nazywa
si zazwyczaj rewolucj”6. Jednak rewolucje, które przetoczyy si pod koniec
ubiegego stulecia, cho byy nage, nie posiaday cech klasycznej rewolucji,
znanej spoecze
stwu z lekcji historii.
4
Pojcia „Wielkiej Zmiany” uywa w swoich rozwaaniach Jerzy Szacki (zob. Nauki spoeczne
wobec wielkiej zmiany, s. 127 nn).
5
Wnuk-Lipi
ski zaznacza, e formuowanie teorii radykalnej zmiany spoecznej jest trudne i
niejednokrotnie uzalenione od bardzo zmiennych warunków lokalnych, dlatego sugeruje, by „modele teoretyczne tego zjawiska ogranicza do teorii redniego zasigu, z wyranie ograniczonym zakresem wanoci do pewnego momentu historycznego i do pewnego typu spoecze
stwa”. (t e n e,
Reforma, rewolucja, restauracja – trzy cechy transformacji postkomunistycznej, w: Wadza i struktura spoeczna, red. A. Jasi
ska-Kania, K.M. Somczy
ski, Warszawa: IFiS PAN 1999, s. 24). Ta
sama publikacja ukazaa si w wersji angielskiej: t e n e, Reform, Revolution and Restoration –
Three Features of the Post-communist Transformation, w: Values and Radical Social Change:
Comparing Polish and South-African Experience, red. E. Wnuk-Lipi
ski, Warszawa: ISP PAN
1998, s. 9-24). A Kolasa-Nowak (Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych,
Lublin: Wyd. UMCS 2010, s. 54) wyjania, e teoria redniego zasigu oznacza „przywizanie do
rzeczywistoci spoecznej, unikanie spekulacji i atwych uogólnie
oraz zainteresowanie odkrywaniem swoistego mechanizmu zmiany systemowej w odniesieniu do konkretnego przypadku”.
Prekursorem teorii redniego zasigu by Robert Merton.
6
W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 20.
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
45
Zanim scharakteryzujemy rewolucje demokratyczne, najpierw przedstawimy
specyfik rewolucji klasycznych7. Warto zauway, e – zdaniem Piotra
Sztompki – teoretyczne koncepcje rewolucji wywodz si z dwóch tradycji intelektualnych: historiozoficznej i socjologicznej. Wedug tradycji historiozoficznej rewolucja jest opisywana z perspektywy zewntrznej, „w kontekcie
dugotrwaego procesu historycznego, jako istotne zerwanie cigoci dziejowej;
radykalne zaburzenie «logiki», «kierunku», czy dotychczasowego «sensu»
dziejów”8. Zwraca si tu uwag na proces i fundamentalny przeom. Z kolei
tradycja socjologiczna patrzy na rewolucj jako na „kompleks procesów wewntrzspoecznych, dokonujcych si za spraw masowych ruchów spoecznych i prowadzcych do przeksztacenia podstawowych struktur spoecznych”9.
Do struktur tych mona zaliczy ukady klasowe, hierarchi wadzy, stratyfikacj spoeczn. Rewolucja w tym wypadku traktowana jest jako mechanizm oddolnych inicjatyw, jako przeobraenia spoecze
stwa dziki aktywnoci jej
czonków. Wydaje si, e E. Wnuk-Lipi
ski jest przedstawicielem tej drugiej
tradycji. Wedug badacza „rewolucja to proces, który – raz uruchomiony – nabiera wasnej dynamiki, nie dajcej si do ko
ca kontrolowa przez jakiegokolwiek aktora (indywidualnego lub grupowego) tego dramatu”10. Charakteryzuje
7
E. Wnuk-Lipi
ski podaje wiele przykadów rewolucji klasycznych w Europie i na wiecie.
Wedug niego pierwszy raz pojcie rewolucja uyto w kontekcie wydarze
w Anglii w latach
1688-1689. Ustanowiono wtedy monarchi konstytucyjn, ograniczajc tym samym wadz króla i
dajc due uprawnienie legitymizacyjne parlamentowi. Wydarzenia te nazywa si Glorious Revolution – rewolucja wspaniaa, wielka. Rewolucje miay te miejsce w Ameryce, w latach 1775-1783;
w ich wyniku powstay Stany Zjednoczone Ameryki Pónocnej. Gwarantem ich istnienia byy dwa
dokumenty: Deklaracja Niepodlegoci i Konstytucja Stanów Zjednoczonych. Nie do przecenienia
jest te Wielka Rewolucja Francuska (1789-1799), podczas której obalono feudalizm, utworzono
republik oraz przyjto Deklaracj Praw Czowieka i Obywatela. Obie rewolucje miay typowe cechy: stary porzdek spoeczny zastpiono nowymi, zburzono stare hierarchie spoeczne i zastpiono
je nowym, a take polaa si krew. Inne rewolucje, to np. chi
ska (1911-1913), podczas której obalono dynasti Qing i utworzono Republik Chi
sk, rewolucja lutowa w Rosji w 1917 r. obalajca
carat i proklamujca ustrój demokratyczny (ale w wyniku przejcia wadzy przez bolszewików,
jeszcze tego samego roku powsta system komunistyczny), rewolucja islamska w Iranie w 1979 r.,
w wyniku której obalono reim szacha Rezy Pahlawiego i utworzono teokratyczn republik islamsk, rewolucja belgijska (1830), krakowska (1846), lutowa we Francji (1848), marcowa w Wiedniu i
Berlinie (1848), meksyka
ska (1910-1917). zob. W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 22-23.
8
P. S z t o m p k a, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Kraków: Znak 2005, s. 541.
9
Tame.
10
W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 23.
MONIKA DOBROGOWSKA
46
si pewnym napiciem wród mas i kontrelit11, które z najdrobniejszego powodu moe uruchomi wiele zachowa
pocztkujcych rewolucj. Warto odnotowa, e wspomniane napicie wystpuje pomidzy czci mas gotow do
akcji rewolucyjnej i elitami. Pod pojciem elit rozumiemy tu elity oraz kontrelity negujce stare elity i porzdek przez nie konstruowany12. Rewolucje bardzo
czsto wystpuj w wiadomoci spoecznej jako krwawe, gwatowne wydarzenia. E. Wnuk-Lipi
ski dodaje, e gdy kontrelita zastpuje star elit, a masy pozostaj bierne, wtedy nazwiemy to zamachem stanu lub „rewolucj paacow”.
Z kolei, jeli stare elity s kontestowane przez masy, przy jednoczesnej biernoci kontrelit lub w ogóle ich braku, wtedy taki stan nazywamy rebeli lub rewolt, która w dalszej perspektywie zostanie stumiona przez stare elity13.
Ustalenie przyczyn rewolucji i zbudowanie ich teoretycznego modelu jest niezwykle trudne, bo wielu badaczy historii przedstawia odmienne powody ich
wybuchu.
Agnieszka Kolasa-Nowak zauwaa, e w przypadku zmian ustrojowych z
pojciem rewolucji konkurowaa retoryka oparta na obrazie reform ustrojowych. Wedug tej retoryki due znaczenie maj odgórne dziaania pa
stwa i
nowoczesno przemian, które byy dugofalowe i skutkujce przeksztaceniem
caego systemu spoecznego. „Ich tempo opisywaa wtedy obecna w naukach
spoecznych metafora «trzech zegarów», która zwracaa uwag na dugi czas
potrzebny do przeksztacenia sposobów postpowania ludzi i spoecznego zakorzenienia nowych regu”14. Wedug autorki, uywanie pojcia rewolucja odwracao uwag od cigoci przeobrae
okresu transformacji. Dlatego te proponuje ona stosowanie nowego terminu „refolucja”, zawierajcego „odgórny, stanowiony charakter zmian jak i caociowy, wszechobejmujcy zakres”15.
11
Kontrelita wedug Agnieszki Pawowskiej (Wadza. Elity. Biurokracja. Studium z socjologii
polityki, Lublin: Wyd. UMCS 1998, s. 75) s to przywódcy partii politycznych niebdcy w rzdzie
oraz reprezentanci nowych interesów spoecznych, tzw. opozycja gotowa do przejcia wadzy.
12
Zob. J. W a s i l e w s k i, E. W n u k - L i p i s k i, Polska: krta droga od elity komunistycznej do postsolidarnociowej, w: Elity w Polsce, w Rosji i na Wgrzech. Wymiana czy reprodukcja?,
red. I. Szelenyi, D. Treiman, E. Wnuk-Lipi
ski, Warszawa: ISP PAN 1995, s. 59-84; W n u k - L i p i s k i, Demokratyczna rekonstrukcja, s. 115 nn. Wicej o elitach: J. S z t u m s k i, Elity, ich
miejsce i rola w spoeczestwie, Katowice: Wyd. „lsk” 1997; M. y r o m s k i, Teorie elit
a systemy polityczne, Pozna
: Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
2007; C. Z n a m i e r o w s k i, Elity i demokracja, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax 1991.
13
W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 23.
14
K o l a s a - N o w a k, Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, s. 22.
15
T.G. A s h, Rewolucja 1989 – cyt. za: K o l a s a - N o w a k, Zmiana systemowa w Polsce
w interpretacjach socjologicznych, s. 22.
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
47
Warto odnotowa, e w historii mona zauway takie zmiany, które trudno
nazwa rewolucj czy rebeli, a jednak przeksztaciy one istniejcy system spoeczny. Cho nie czyy si one z buntem mas lub rozlewem krwi, doprowadziy
do gbokich zmian systemowych. E Wnuk-Lipi
ski proponuje, by w takim wypadku uywa neutralnego okrelenia, jakim jest „radykalna zmiana ustrojowa”16.
Wedug niego s to „wszystkie rodzaje zmian spoecznych (niezalenie od ich
specyficznego przebiegu), w rezultacie których stary porzdek spoeczny zaamuje si, bo przestay skutecznie dziaa mechanizmy jego stabilizacji i reprodukcji, a na gruzach starego systemu wyrasta nowy porzdek, charakteryzujcy
si odmiennymi reguami gry, zapewniajcymi jego stabilizacj i reprodukcj”17.
W zwizku z tym rewolucj mona uzna za do widowiskow, ale mimo to
jedn z form radykalnej zmiany ustrojowej, tak samo, jak pewne procesy niepodobne do rewolucji klasycznych, ale zmieniajce porzdek spoeczny. E. WnukLipi
ski nazywa je „rewolucjami demokratycznymi” i chodzi mu gównie o przeksztacenia pa
stw komunistycznych w demokratyczne. Odbyway si one pod
koniec XX wieku i to przede wszystkim w zaciszu gabinetów polityków, a nie na
ulicach.
Analizujc przejcie do systemu demokratycznego, omawiany autor wymienia
trzy typy zmiany spoecznej: stopniow, radykaln (bdc gównym przedmiotem analizy niniejszej pracy) oraz mieszan. Stopniowa zmiana spoeczna to wedug prezentowanego badacza „systematyczne zastpowanie rónych elementów
starego adu spoecznego elementami nowymi, typowymi dla wyaniajcego si
adu spoecznego”18. W porównaniu ze zmian stopniow, radykalna jest „zmian
nag, obejmujc wszystkie istotne elementy danego adu spoecznego”19. Natomiast mieszany typ zmiany spoecznej „odnosi si do zmiany, w której pewne
kluczowe elementy starego adu s w sposób nagy zastpione elementami nowymi, co w konsekwencji otwiera drog do bardziej stopniowych zmian (reform)
mniej istotnych elementów starego adu spoecznego”20. Z artykuu: Reforma, rewolucja, restauracja – trzy cechy transformacji postkomunistycznej dowiadujemy
si take, e jeli zmiana typu stopniowego jest spontaniczna, to mona nazwa j
16
W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 21.
Tame; t e n e, wiat midzyepoki, s. 219; t e n e, Zmiana systemowa, w: Pierwsza dekada
niepodlegoci. Próba socjologicznej syntezy, red. E. Wnuk-Lipi
ski, M. Ziókowski, Warszawa:
ISP PAN 2001, s. 53 n.; t e n e, Demokratyczna rekonstrukcja, s. 77 n.; por. t e n e, Ksztatowanie
si nowego adu instytucjonalnego, w: Spoeczne konsekwencje transformacji ustrojowej, red. M.
Grabowska, K. Pankowski, E. Wnuk-Lipi
ski, Warszawa: ISP PAN 1994, s. 9 nn.
18
W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 22-23.
19
Tame, s. 23; por. t e n e, Demokratyczna rekonstrukcja, s. 80 nn.
20
T e n e, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 23.
17
MONIKA DOBROGOWSKA
48
„ewolucj”, natomiast jeli wprowadza si j odgórnie, nazywa si wtedy „reform”. Z kolei „rewolucj” nazywa w tym kontekcie Wnuk-Lipi
ski tak radykaln zmian spoeczn, podczas której pojawia si przemoc21. Biorc pod uwag
wszystkie uwzgldnione tu pojcia, wydaje si, e przejcie od systemu monocentrycznego do demokratycznego mona zakwalifikowa do zmiany spoecznej
mieszanej. Dlaczego? Poniewa zmieniy si powszechnie obowizujce reguy
gry, ale zachoway si niektóre instytucje starego adu, poddawane reformom
przez nowe elity wadzy i nie pojawi si element przemocy. Zmiana ta bya i jest
– zdaniem socjologa – take stopniowa, gdy istnieje wiele instytucji, wzorów
zachowa
oraz postaw, które powoli i stopniowo zmierzaj w kierunku spoecze
stwa demokratycznego. E. Wnuk-Lipi
ski dodaje, e kluczowym momentem
radykalnej zmiany spoecznej, nawet jeli nie obejmuje ona jeszcze wszystkich
wanych sfer ycia publicznego, jest „przeom w funkcjonowaniu regu systemowych (czyli zastpienie regu swoistych dla pa
stwa monopartyjnego przez reguy
typowe dla liberalno-demokratycznego adu spoecznego) oraz pojawienie si
instytucji swoistych dla adu liberalno-demokratycznego”22.
Ciekawe spostrzeenia dotyczce definiowania poj, takich jak zmiana, transformacja czy rewolucja, przedstawia Agnieszka Kasi
ska-Metryka. Przytacza ona
stwierdzenia Jerzego Chopeckiego, e „transformacja nie oznacza po prostu
przeobraenia (transformatio), ale radykaln zmian ustroju przy zastosowaniu
nieradykalnych metod”23. Transformacja systemu politycznego – zdaniem autorki
– czasem jest utosamiania z rewolucj i rozumiana jest przez ni, podobnie
zreszt jak przez E. Wnuka-Lipi
skiego, jako okres przemieszczenia wadzy, niekoniecznie na drodze rozlewu krwi. A. Kasi
ska-Metryka wprowadza do analiz
jeszcze jedno pojcie – tranzycji systemowej, które odnosi si szczególnie do
procesu ksztatowania demokracji. „Tranzycja jest okresem przejciowym midzy
dekonstrukcj dotychczasowego reimu politycznego a konsolidacj nowego”24.
Proces ten jest wynikiem nastpujcych po sobie rónych zdarze
politycznych i
charakteryzuje si niewiadom co do ksztatu ostatecznej struktury. Tranzycja
mimo to jest ujta w ramy, które obejmuj etap pocztkowy, struktur i efekt
ko
cowy, wyznaczany przez owe wydarzenia polityczne. Z kolei Jadwiga Staniszkis proponuje dodatkowe okrelenie: „rewolucji od góry”, która jest, obok
21
Tame.
Tame.
23
J. C h o p e c k i, Sprzecznoci polskiej transformacji –cyt. za: A. K a s i s k a - M e t r y k a,
Charakter zmiany systemowej w Polsce – spór wokó definicji zjawiska, w: Polska w dobie przemian, red. A. Kasi
ska-Metryka, Kielce: Wyd. Akademii witokrzyskiej 2004, s. 55.
24
K a s i s k a - M e t r y k a, Charakter zmiany systemowej w Polsce, s. 56.
22
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
49
„implozji (radykalnej deinstytucjonalizacji) i zmiany sensu instytucji poprzez
zmian masy krytycznej kontekstu (z zachowaniem cigoci formalnej i symbolicznej) jedn ze cieek wychodzenia z komunizmu”25. W „rewolucji odgórnej”
wany jest moment „symbolicznej i instytucjonalnej niecigoci, wynegocjowanej przez elity i wyartykuowanej w postaci kontraktu politycznego”26. Konsekwencj takiej zmiany jest fakt, e bezporednio po niej brakuje instytucji,
które realizowayby reguy nowej gry.
Warto zaznaczy, e E. Wnuk-Lipi
ski formuuje dwie hipotezy dotyczce
cieki przebiegu transformacji systemowej. Pierwsza z nich brzmi: „postkomunistyczna zmiana zatoczya peny krg”27. Chodzi o to, e najpierw obalono wadz komunistów, która przesza na krótko w rce niekomunistycznej opozycji.
W tym czasie zainstalowano nowe reguy gry. Nastpnie wadz ponownie
przejy siy wczeniej autorytarne, ale obecnie posiadajce jej duy zakres, tym
razem legitymizowanej zasadami demokratycznymi. W efekcie ta sama kategoria
ludzi dysponuje podobn wadz, majc jedynie inne rodki. Jak zauwaa E.
Wnuk-Lipi
ski, „radykalna zmiana adu spoecznego, nawet jeli na pocztku
wygldaa jak rewolucja, wyniosa do wadzy te same siy polityczne, które przez
rewolucj miay zosta zmarginalizowane i które – wedug teorii krenia elit
Pareto28 – powinny trafi na mietnik historii”29. Zgodnie z t hipotez
„restauracja” przewaa nad „rewolucj” czy „instauracj”30.
Z kolei druga hipoteza E. Wnuka-Lipi
skiego zupenie inaczej przedstawia
transformacj postkomunityczn, widzi j jako zmian linearn, a nie koow.
25
J. S t a n i s z k i s, Czy rewolucja odgórna jest moliwa?, w: Kontynuacja czy przeom? Dylematy transformacji ustrojowej, red. W. Jakóbik, Warszawa: ISP PAN 1994, s. 89.
26
Tame.
27
W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 24.
28
Vilfredo Pareto (1848-1923) – woski socjolog i ekonomista, twórca teorii krenia elit, wedug której po przegranej walce o wadz elity nabieraj wikszej motywacji do dziaania i zwikszaj szanse swojej nastpnej wygranej. Z kolei, gdy wygrywaj, trac impet do walki, przez co
mog wadz straci. Wedug Pareto elita oznacza ludzi, którzy dziki wasnym przymiotom, w
dziedzinie swej aktywnoci, maj najwiksze zdolnoci i osignicia, ujcie to ma charakter atrybutywny. T. B o d i o, P. Z a s k i, Przywództwo i elity polityczne, w: Spoeczestwo i polityka.
Podstawy nauk politycznych, red. K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR 2007, s. 390.
29
W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 25; por. t e n e, Zmiana systemowa, s. 54 nn.; zob. V. P a r e t o, Uczucia i dziaania: fragmenty socjologiczne, Warszawa: PWN
1994.
30
Instauracja to wprowadzenie nowego systemu, osignicie masy krytycznej – przewaaj
w niej mechanizmy nowego systemu i nie ma zagroenia dla ich umocnienia si (por.
Transformacje systemowe w Europie rodkowo-Wschodniej a gospodarka Polski, http://pbryzi.
fm.interia.pl (dostp: 12.01.2011).
MONIKA DOBROGOWSKA
50
Wedug niej: „po upadku systemu komunistycznego spoecze
stwa Europy rodkowej i Wschodniej ju przeszy punkt krytyczny zmiany, poza którym nie ma
powrotu”31. Wedug tej hipotezy, po upadku reimu komunistycznego pojawiaj
si nowe reguy gry i nowe instytucje oraz nowy liberalno-demokratyczny ad
spoeczny, oznaczajcy odmienn logik funkcjonowania i tosamo tego systemu. Z takiego punktu widzenia transformacja ustrojowa bya rewolucj, cho
bez uycia przemocy i elementu rozlewu krwi. Std te dla E. Wnuka-Lipi
skiego
powrót do wadzy si postkomunistycznych to nie ponowne zwycistwo
przedstawicieli reimu komunistycznego, ale po prostu wygrana w demokratycznych wyborach jednej z frakcji politycznych. Wedug tej hipotezy po transformacji systemowej „instauracja” przewaya nad „restauracj”32, mimo e wadz
sprawuj ludzie z dawnego reimu.
FAZY TRANSFORMACJI
E. Wnuk-Lipi
ski du uwag przykada do teoretycznego modelu faz transformacji systemowej w Polsce. Przejcie od systemu niedemokratycznego do demokratycznego wystpuje wtedy, gdy nowy system mona uzna za skonsolidowany i cieszy si on stabiln legitymizacj spoeczn. W przypadku Polski (ale
te Wgier, Czech, Sowacji, czy pa
stw batyckich) E. Wnuk-Lipi
ski proponuje
nastpujce fazy33: pocztkow, zaawansowan i postrewolucyjn oraz punkt dojcia. Warto zauway, e w rónych czciach wiata zmiany te miay specyficzny i unikalny charakter, przebiegay z rónym nasileniem, niekoniecznie przez
wszystkie fazy zaproponowane przez tego badacza.
Jeli chodzi o pocztkow faz radykalnej zmiany spoecznej, to zazwyczaj
nastpuje ona, gdy dawny system nie wypenia ju swoich funkcji. Dzieje si tak
z wielu rónych powodów, ale zazwyczaj jest pewna staa liczba elementów,
które mog by przyczyn radykalnej zmiany. E. Wnuk-Lipi
ski zaznacza, e
„kombinacja warunków pocztkowych jest zawsze unikatowa, [...] a ogólny model zmiany jest zawsze modyfikowany przez warunki lokalne”34 . Oznacza to, e
31
W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 25.
E. Wnuk-Lipi
ski (Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 25) definiuje termin „restauracja” na
dwa sposoby. Z jednej strony jako „restauracja modus operandi starego reimu, czyli powrót starych
regu gry i starych instytucji”. Wedug autora jest to przypadek „twardej restauracji”. Z drugiej
strony termin ten definiuje jako „powrót ludzi starego reimu wadzy, funkcjonujcych jednak
wedug modus operandi nowego reimu”. To z kolei przypadek „restauracji mikkiej” (tame).
33
T e n e, Demokratyczna rekonstrukcja, s. 86 n.
34
T e n e, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 24.
32
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
51
w niektórych sytuacjach faza pocztkowa moe si pojawi, a w innych niekoniecznie. Powoujc si na Guillermo O'Donnela i Philippe C. Schmittera35, zauwaa on, e na przykad w Ameryce aci
skiej lub Europie Poudniowej odejcie od reimów autorytarnych nastpowao na skutek poraki militarnej po konflikcie midzynarodowym. Z kolei w Portugalii i Hiszpanii rzdy autorytarne
upady bez klski militarnej, podczas gdy w Iraku rzd autorytarny przetrwa
mimo poraki militarnej kraju w czasie wojny.
Wpyw na faz pocztkow wywieraj czynniki wewntrzne oraz zewntrzne.
Przez czynniki wewntrzne E. Wnuk-Lipi
ski rozumie: po pierwsze, „chroniczny
deficyt legitymizacji struktur wadzy dawnego systemu, a w konsekwencji deficyt
prawomocnoci systemu per se”36. Po drugie, „chroniczn niezdolno dawnego
systemu do wypeniania ideologicznych obietnic, a zwaszcza odnoszcych si do
poziomu ycia”37; wreszcie po trzecie, „gbok deprywacj spoeczn w dziedzinie praw obywatelskich”38. Jeli chodzi o czynniki zewntrzne, to do upadku systemu komunistycznego na wiecie przyczynia si pieriestrojka zapocztkowana
przez Michaia Gorbaczowa w latach osiemdziesitych XX wieku, której celem
byo ocieplenie stosunków z pa
stwami zachodnimi i modernizacja gospodarki
sowieckiej. Piotr Sztompka okres ten charakteryzuje nastpujco: „wystpuje tu
daleko idca dezorientacja teoretyczna, poczucie zagubienia w gszczu wydarze
.
Towarzyszy nam nieustannie «syndrom niespodzianki», coraz to nowe zaskoczenia, zdziwienia, zagadki”39.
Same czynniki wewntrzne nie wystarczyyby do przeprowadzenia radykalnej
zmiany systemu monopartyjnego. Dopiero wyrana zmiana warunków zewntrznych uruchomia si wewntrzn kraju do obalenia reimu. Równie same czynniki zewntrzne to za mao, by uruchomi i przeprowadzi pierwsz faz radykalnej zmiany. Std te nasuwa si wniosek, e dopiero poczenie czynników wewntrznych i zewntrznych jest w stanie uruchomi omawian zmian. Warto te
zaznaczy, e zainicjowanie pierwszej fazy radykalnej zmiany spoecznej wcale
nie oznacza, i w peni si ona zrealizuje. W tej fazie jeszcze nie wiadomo, czy
wadz przejm przedstawiciele dawnego reimu, czy nastpi zdecydowana i
trwaa zmiana. Zygmunt Bauman nazywa ten etap „nieustrukturalizowanym, nie35
G. O'D o n n e l l, P.C. S c h m i t t e r, Transitions from Authoritarian Rule – Tentative
Conclusions about Uncertain Democracies, Baltimore-London: The Johnson Hopkins University
Press 1991.
36
W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 24.
37
Tame, s. 25.
38
Tame, s.26; t e n e, Zmiana systemowa, s. 55.
39
P. S z t o m p k a, Teorie zmian spoecznych a dowiadczenia polskiej transformacji, „Studia
Socjologiczne” 1994, nr 1, s. 10.
MONIKA DOBROGOWSKA
52
uformowanym obszarem pogranicza, gdzie nie maj zastosowania ani stare, ani
nowe reguy funkcjonowania”40. Taki stan nie moe trwa dugo, poniewa
zako
czyby si anarchi. Warto wspomnie, e Marek Ziókowski okrela ten
etap mianem „miodowego miesica transformacji”41. Z kolei Andrzej Kojder,
analizujc fazy transformacji w Polsce, nazywa ten etap pierwszym okresem
transformacji i datuje go na lata 1989-1991, zako
czone uksztatowaniem si demokratycznych wadz pa
stwowych i przyjciem Polski do Rady Europy42.
Analizujc pierwszy etap radykalnej zmiany spoecznej, naley wspomnie o
masach biorcych udzia w owych zmianach43. Pocztkowo ludzi mobilizuje do
dziaania wspólna nadzieja lepszej przyszoci, potwierdzana sowami nowych si
politycznych. W tym czasie masy spostrzegaj rzeczywisto w kategoriach wartoci, np. wolnoci, niepodlegoci, godnoci, a nie w kategoriach interesów grupowych. Akceptuj wikszo zmian normatywnych i instytucjonalnych, mimo e
mog by one niekorzystne dla niektórych grup spoecznych. Jednak, gdy euforia
zwizana z rewolucj sabnie, zaczyna w masach dochodzi do gosu troska o interesy, czyli to, co korzystne. Moment ten, zdaniem E. Wnuka-Lipi
skiego, jest
punktem granicznym midzy pocztkow a zaawansowan faz radykalnej
zmiany spoecznej. Badacz dodaje take, e „im bardziej radykalna jest faza pocztkowa, czyli im gbsze s zmiany normatywne i instytucjonalne wprowadzone w tej fazie, tym szybszy jest ruch od jednej fazy do drugiej”44. Ponadto,
„tym mniej cigoci i tym mniej elementów starego systemu dotrwa do fazy po-
40
Z. B a u m a n, After the Patronage State. A Model in Search of Class Interests, w: The New
Great Transformation? Change and Continuity in East-Central Europe, red. G.A. Bryant, E.
Mokrzycki, London–New York: Routledge 1994, s. 16.
41
M. Z i ó k o w s k i, Pragmatyzacja wiadomoci spoeczestwa polskiego, „Kultura i Spoecze
stwo” 1994, nr 4, s. 11.
42
A. K o j d e r, Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, w:
Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalno, wartoci i wizi spoeczne czasów transformacji, red.
P. Sztompka, Warszawa–Kraków: PWN 1999, s. 10. Rada Europy – midzynarodowa organizacja
rzdowa z siedzib w Strasburgu, obejmujca swoim zasigiem prawie ca Europ, w jej skad
wchodzi 47 krajów czonkowskich; utworzona 5 maja 1949 r. zajmuje si gównie propagowaniem
i ochron praw czowieka i zasad demokratycznych (por. The Council of Europe in brief,
www.coe.int (dostp: 7.05.2012).
43
E. Wnuk-Lipi
ski (Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 25) zaznacza, e uczestnictwo mas
w rónych krajach byo zrónicowane. Na przykad w Polsce to uczestnictwo, zwizane
z zaangaowaniem NSZZ „Solidarno”, mona okreli jako bardzo due, na Wgrzech z kolei
kontrelita bya saba, w Rosji, na Ukrainie i w Rumunii uczestnictwo mas byo bardzo niskie,
a kontrelita wyonia si z elit komunistycznych, z kolei na Biaorusi masy nie udzielay si prawie
wcale i dominowaa „twarda restauracja”.
44
Tame, s. 28.
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
53
strewolucyjnej”45. Take „mniej prawdopodobna jest twarda restauracja, bardziej
prawdopodobna instauracja jako ko
cowy rezultat zmiany, [...] tym bardziej
zmiana moe by opisana w kategoriach rewolucji, mniej w kategoriach reformy”46. Wydawa by si mogo, e im wiksze zaangaowanie spoecze
stwa w
proces zmian, tym szybsze i atwiejsze wprowadzenie nowego systemu. Jednak
obserwacja pocztkowych lat po zmianie wskazuje, jak podaje E. Wnuk-Lipi
ski,
e chociaby w Polce, gdzie uczestnictwo mas byo dugie i trwae, oraz na Wgrzech, gdzie uczestnictwo mas byo niewielkie, siy postkomunistyczne odzyskay wadz na drodze demokracji. Natomiast w Republice Czeskiej, gdzie
udzia mas wydawa si mniejszy ni w Polsce, formacje postkomunistyczne nie
odzyskay wadzy. Std te nasuwa si wniosek, e „kluczowy dla dalszego przebiegu transformacji jest nie tyle rozmiar spoecznego uczestnictwa w fazie pocztkowej, ile gboko zmian w tej fazie wprowadzonych”47.
Kolejnym etapem radykalnej zmiany spoecznej, omawianym przez E.
Wnuka-Lipi
skiego jest faza zaawansowana. Na faz t równie maj wpyw
ksztatujce j czynniki wewntrzne oraz zewntrzne. Do czynników wewntrznych zaliczymy: rozczarowanie spoecze
stwa48 majcego nadziej, e standardy
ycia szybko si polepsz, odbiór rzeczywistoci, nie jak w poprzedniej fazie, w
kategoriach wartoci, lecz tym razem w kategoriach interesów grupowych i tworzenie si nowych grup interesów. Ciekawe jest, e „masowe poparcie dla radykalnej zmiany przyszo przede wszystkim z tych segmentów spoecze
stwa, które
w przypadku powodzenia zmiany pierwsze zostayby zagroone nowymi, liberalnymi reguami gry”49. W Polsce do takich segmentów nalea zwizek zawodowy
„Solidarno”, w skad którego wchodzili gównie robotnicy duych przedsibiorstw socjalistycznych. Radykalna zmiana ustroju i wprowadzenie liberalizmu
zagroziyby istnieniu owych grup interesów, mimo to day one zmiany. Faza
zaawansowana charakteryzowaa si take tym, e oprócz przejcia od mylenia
w kategoriach wartoci do mylenia w kategoriach interesów rozpowszechnio si
45
Tame.
Tame.
47
Tame, s. 27.
48
Jednym z gównych powodów uczestnictwa mas w radykalnej zmianie spoecznej w Europie
rodkowej i Wschodniej byy utopijne wyobraenia ludzi dotyczce przyszoci kraju. Jak zauwaaj E. Wnuk-Lipi
ski i Edmund Mokrzycki, dla wikszoci spoecze
stwa nowy ad spoeczny
kojarzy si ze swobodami i bogactwem gospodarczym Zachodu w poczeniu ze sprzyjajcymi cechami socjalizmu, jak egalitaryzm, zabezpieczenie socjalne, np. gwarancja zatrudnienia, bezpatna
opieka medyczna czy owiata (tame; por. E. M o k r z y c k i, Dziedzictwo realnego socjalizmu, interesy grupowe i poszukiwanie nowej utopii, „Kultura i Spoecze
stwo” 1991, nr 1, s. 12).
49
W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 29.
46
MONIKA DOBROGOWSKA
54
poczucie relatywnej deprywacji50 i niesprawiedliwoci spoecznej. Takie nastroje
osabiy poparcie spoecze
stwa dla nowych, niekomunistycznych struktur wadzy. Co wicej, wzroso przystosowanie spoecze
stwa do nowych regu gry i
próba podniesienia jakoci ycia.
E. Wnuk-Lipi
ski podaje, e s róne strategie przystosowywania si do nowych regu gry, które w ramach procedury demokratycznej poprzez partie polityczne decyduj o przebiegu fazy zaawansowanej. Tak wic, zgodnie z logik starego systemu, interesów grupowych broni siy polityczne, dce do restauracji
starego systemu. Z kolei cz struktury spoecznej, popierajca doko
czenie
zmiany i okrelana mianem „protoklasy redniej”, dy do formowania nowych
grup interesów funkcjonujcych zgodnie z nowym adem spoecznym. Natomiast
trzecia kategoria, zwana „klas przejcia”, definiuje interesy grupowe w kategoriach korzyci doranych, dy do prolongaty okresu przejciowego, poniewa
nieudolny jeszcze i przechodzcy zmian aparat egzekwowania prawa nie powstrzymuje skutecznie tej klasy przed funkcjonowaniem w szarej strefie gospodarki lub, jak w Rosji, przed wspóprac ze wiatem przestpczym51.
Na faz zaawansowan transformacji, podobnie jak na pocztkow, wpyw
maj take czynniki zewntrzne. Mona do nich zaliczy wytyczne i wymogi
Midzynarodowego Funduszu Walutowego52, skierowane wobec reform
gospodarczych kraju. Kiedy wymogi MFW s zbyt rygorystyczne, moe to prowadzi do niepokojów spoecznych, jednak gdy s zbyt „mikkie”, mog przyczyni si do niepowodzenia radykalnej zmiany i zachowania starych interesów
grupowych. Innymi czynnikami zewntrznymi s: pomoc gospodarcza i techniczna oraz napyw kapitau z zagranicy. Dziki nim spada bezrobocie, a take
rozsypuj si kategorie interesów grupowych zaczerpnitych z systemu socjalistycznego. E. Wnuk-Lipi
ski stawia hipotez, e „im bardziej korzystne s warunki zewntrzne w zaawansowanej fazie transformacji i im bardziej radykalna
bya faza pocztkowa, tym bardziej prawdopodobna jest – jako rezultat ko
cowy
– instauracja zamiast restauracji”53. Marek Ziókowski faz t nazywa „mozoln
50
Relatywna deprywacja to – wedug Piotra Sztompki (Socjologia, s. 547) – rozbieno
pomidzy poziomem rozpowszechnionych aspiracji a stopniem ich rzeczywistej realizacji.
51
W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 29.
52
Midzynarodowy Fundusz Walutowy – midzynarodowa organizacja ekonomiczna
dziaajca w ramach ONZ, powoana w 1944 r. w USA w celu budowania stabilizacji ekonomicznej na wiecie, obecnie zrzesza 187 pa
stw (por. International Monetary Fund, www.imf.
org (dostp: 10.03.2012).
53
W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 31; por. t e n e, Demokratyczna
rekonstrukcja, s. 86 n.
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
55
codziennoci transformacji”54, natomiast A. Kojder etap ten w Polsce uznaje za
drugi okres transformacji i datuje go na lata 1992-1993. Istotnym wydarzeniem
tamtego czasu w Polsce byo uchwalenie tzw. „maej konstytucji”55.
Faza ostatnia radykalnej zmiany spoecznej, postrewolucyjna, charakteryzuje
si trzema procesami: „wzrastajc spoecznie potrzeb stabilizacji, reintegracj
grup interesów oraz petryfikacj midzynarodowej pozycji danego kraju”56. Jeli
pojawia si ta faza, to znak, e dynamika zmiany sabnie, wtedy transformacj
mona uzna za zako
czon, wyania si nowy ad spoeczny, który moe jedynie
obali kolejna rewolucja. Taka sytuacja zaistniaa w krajach Grupy Wyszehradzkiej57: Czechach, Wgrzech i w Polsce. Bywa te, e przeprowadzenie zaawansowanej zmiany nie jest moliwe i nastpuje stopniowa „twarda restauracja” dawnego reimu. Przykad stanowi tu Biaoru. Warto zauway, e jeli ta faza przedua si, zwiksza to prawdopodobie
stwo poraki transformacji. Nawet, jeli
przemiany przebiegaj zadowalajco, to niestety wystpuje zagroenie „tward
restauracj”. Wejcie w faz postrewolucyjn to dopiero pocztek budowania
nowego adu, który moe zosta zachwiany niezadowoleniem spoecznym z przeprowadzanych koniecznych reform, kryzysem monetarnym lub gospodarki krajowej czy midzynarodowej. Pomylne zako
czenie fazy postrewolucyjnej szczególnie prawdopodobne jest w pa
stwach najbardziej zaawansowanych w transformacji, które jak najszybciej zintegruj si z zagranicznymi strukturami politycznymi, gospodarczymi i militarnymi. A. Kojder w kontekcie Polski mówi o
trzecim okresie transformacji i sytuuje go w latach 1994–199758, kiedy to wadz
w kraju przeja koalicja postkomunistyczna.
54
Z i ó k o w s k i, Pragmatyzacja wiadomoci spoeczestwa polskiego, s. 11.
K o j d e r, Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, s. 10. „Maa
konstytucja” – mowa tu o Ustawie Konstytucyjnej o wzajemnych stosunkach midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorzdzie terytorialnym z 17 pa
dziernika
1992 roku. Uchwalona przez Sejm I kadencji 1991-1993, obowizywaa od 8.12.1992 do
16.10.1997. Zob. Wszechnica Sejmowa, www.sejm.gov.pl (dostp: 10.05.2012).
56
W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 31; t e n e, Zmiana systemowa,
s. 60nn.
57
Grupa Wyszehradzka zostaa zainicjowana podczas spotkania prezydentów Polski i Czechosowacji oraz premiera Wgier 15.02.1991 r., przyja ona konkretny ksztat deklaracji, nazwanej od miejsca spotkania Deklaracj Wyszehradzk. Zdefiniowane w niej zostay gówne cele
wspópracy, wród których nadrzdnym bya integracja ze strukturami euroatlantyckimi. Wówczas
to stwierdzono, e zbieno celów w polityce zagranicznej, podobie
stwo dowiadcze
historycznych oraz blisko geograficzna predestynuj do powoania nowego zwizku regionalnego, zwanego Grup Wyszehradzk lub Czwórk Wyszehradzk – bowiem od 1993 r. tworz j cztery pa
stwa: Polska, Wgry, Republika Czeska i Sowacja. Zob. Grupa Wyszehradzka, www.msz.gov.pl,
(dostp: z 15.01.2011).
58
K o j d e r, Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, s. 11.
55
56
MONIKA DOBROGOWSKA
MODELE TRANSFORMACJI
Gdy pochylamy si nad problemem transformacji, warto zwróci uwag na
fakt, e w dyskursie naukowych, yciu publicznym czy myleniu potocznym – jak
zauwaa Wnuk-Lipi
ski – pojawiaj si dwa rozumienia transformacji wyartykuowane w dwóch modelach. Pierwszy z nich nazywa si typem „imitacyjnym”, za drugi „rewolucyjnym”59. Zgodnie z modelem imitacyjnym wszelkie
zmiany transformacyjne powinny zosta wprowadzane w Polsce stopniowo, na
wzór zachodni. Zwolennicy tego pogldu zdaj sobie spraw z duych rónic
wród zachodnioeuropejskich demokracji, lecz skupiaj si na ich cechach
wspólnych, np. procedury demokratyczne w obszarze polityki, regulacje rynkowe
na polu gospodarczym, czy wolno sowa i stowarzysze
w sferze kulturalnej.
Wedug modelu imitacyjnego wszelkie zmiany transformacyjne w Polsce powinny przebiega na wzór liberalnych demokracji zachodnich, opartych na kapitalizmie, eby umoliwi jak najszybsz integracj z pa
stwami Europy Zachodniej.
Z kolei wedug modelu rewolucyjnego najwaniejsze jest tempo zmian i szybkie wyjcie z poprzedniego systemu. Wszelkie zmiany transformacyjne spostrzegane s w kategoriach rewolucji antykomunistycznej, która nie musi ko
czy si
przejciem modelu zachodnioeuropejskich demokracji. Wydaje si, e cel ma tu
mniejsze znaczenie. E. Wnuk-Lipi
ski zaznacza, e w tym wypadku pojawiaj si
róne teorie rewolucyjne, np. „koncepcja tzw. trzeciej drogi, która czyaby kapitalistyczn wydajno gospodarki z socjalistycznym pa
stwem opieku
czym
czy te koncepcja tzw. ekonomicznej niezalenoci, która miaaby zapewni rozwój gospodarczy bez integracji z rynkiem wiatowym”60. Polski socjolog uwaa,
e oba zaproponowane modele maj w Polsce swoich zwolenników i przeciwników, co wicej, cz si z rónymi paradoksami i sprzecznociami. Autor jednoczenie stawia hipotez, e „narastanie sprzecznoci jest wprost proporcjonalne
do gbokoci zmian: im gbsza jest transformacja systemu spoecznego, tym
wicej ujawnia ona sprzecznoci i tym trudniej je pokona”61. Poniej zostan zaprezentowane pewne sprzecznoci transformacji, które zwróciy jego szczególn
uwag.
59
E. W n u k - L i p i s k i, Rozpad poowiczny. Szkice z socjologii transformacji ustrojowej,
Warszawa: ISP PAN 1991, s. 160.
60
Tame.
61
Tame.
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
57
GÓWNE PARADOKSY ZMIANY USTROJOWEJ
Jedn ze sprzecznoci i problemów zmiany ustrojowej, które pojawiy si
w Polsce, w tym przypadku w sferze politycznej, by dysonans midzy dziaaniami elit a reprezentacj interesów grupowych. E. Wnuk-Lipi
ski charakteryzuje
elity wywodzce si z „Solidarnoci”, które stay si „winiami mitu. Pisze, e
stanowi one z jednej strony emanacj wikszoci spoecze
stwa, a z drugiej, e
cieszy si bd bezwarunkowym poparciem swoich zwolenników w reformowaniu systemu spoecznego”62. Owe elity stany przed problemem próby reprezentacji woli wikszoci spoecze
stwa, jednak wola ta nie bya sprecyzowana,
poniewa spoecze
stwo nie potrafio jednoznacznie okreli swoich oczekiwa
wobec zmiany, liczy si przede wszystkim fakt samej zmiany. Trudno, jaka si
pojawia, polegaa gównie na tym, e poparcie dla elity szybko sabo, poniewa
zacza ona wprowadza w ycie liberalne reformy ekonomiczne, które okazay
si sprzeczne z interesami duych grup spoecznych, np. pracowników zakadów
przemysowych bd chopstwa.
E. Wnuk-Lipi
ski podkrela, e gównym dylematem elit politycznych by
wybór opcji, czy odzyska utracone poparcie spoeczne, czy te nadal wprowadza w ycie reformy gospodarcze. Próba odzyskania poparcia spoecznego oznaczaaby przychylenie si ku interesom uksztatowanym przez gospodark centralnie planowan, co zaburzyoby przeksztacenia demokratyczne, a nawet zupenie
je zahamowao. Natomiast kontynuowanie reform rynkowych oznaczaoby wzrastajc niech ogromniej rzeszy spoecze
stwa, zatrudnionej w sektorze pa
stwowym, znaczcy spadek poparcia dla elit politycznych, nawet ich alienacj, a
w przyszoci próby przeprowadzania reform nawet wbrew woli spoecze
stwa63. Co wicej, dla zwolenników modelu imitacyjnego transformacja bez
poparcia spoecze
stwa oznaczaaby dziaania niezgodne z demokracj, za przychylanie si ku interesom spoecze
stwa spowodowaoby zatrzymanie procesu
budowania gospodarki rynkowej. Natomiast wedug zwolenników modelu rewolucyjnego najgorsze, co mogo by si wydarzy, to powrót do dawnego systemu.
Std te s oni skonni zaakceptowa reformy ksztatujce nowy ustrój spoeczny,
cho niezgodne z wol duych segmentów spoecze
stwa.
62
Tame, s. 161.
Zob. B. l u s a r z, Komercjalizacja i prywatyzacja przedsibiorstw pastwowych w wietle
obowizujcych w Polsce aktów prawnych, w: Transformacja i wartoci. Aksjologiczne aspekty
transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczoch, S. Popawski, Zielona Góra: WSP TK 1997,
s. 189-192; S. U p a w a, Gówne problemy transformacji polskiej gospodarki. Co wynika z bada
IRiSS?, w: Transformacja polskiej gospodarki w latach 1990-1995. Dowiadczenia i problemy do
rozwizania, red. A. Bocian, D. Hübner, J. Kotorowicz-Jawor, Warszawa: IRiSS 1996, s. 62-74.
63
58
MONIKA DOBROGOWSKA
Z perspektywy ponad dwudziestu lat od rozpoczcia transformacji wydaje
si, e elity polityczne próbuj osign równowag midzy utrzymywaniem
swojego poparcia a przeprowadzaniem reform. Co prawda powrót do dawnego
reimu nie jest ju moliwy, ale wszelkie zmiany s wprowadzane stopniowo
i powoli. E. Wnuk-Lipi
ski sugeruje, e w przyszoci nadal „konieczne s reformy. […] Reformy te nie bd bezbolesne, co wymaga bdzie od polityków
nie tylko dalekosinych wizji, ale równie odwagi”64. Odwaga, o której wspomina autor, dotyczy podjcia ryzyka, poniewa kada zdecydowana zmiana,
uderzajca w interesy duych grup spoecznych, spowoduje spadek poparcia dla
danej opcji politycznej, a tym samym przegrane najblisze wybory.
Kolejna sprzeczno w obszarze polityki, o której pisze E. Wnuk-Lipi
ski,
„zachodzi midzy mobilizacj poprzez protest a brakiem uogólnionego wroga”65.
Mobilizacja ta dotyczya przede wszystkich duych mas spoecznych popierajcych „Solidarno”, natomiast przeciwnikiem by ogólnie pojty reim komunistyczny. Gdy system komunistyczny upad, integracja przeciw uogólnionemu
wrogowi znacznie zmalaa. Wydaje si, e „Solidarno” stana przed dylematem podwójnej tosamoci. Im mocniej wspieraa zmiany transformacyjne, tym
mniejsze miaa poparcie wród swoich czonków, a w konsekwencji wród caego
spoecze
stwa. Natomiast jeli swoje dziaania oparaby na ochronie interesów
rónych grup pracowniczych, zatrudnionych w sektorze pa
stwowym, wówczas
zniknaby jej rola reformatorska, z której zawsze syna. Oznaczaoby to dla
„Solidarnoci” krok wstecz.
Jeli spojrzymy na ten dylemat z perspektywy dwóch omawianych podej, to
wedug modelu imitacyjnego zbyt aktywne uczestnictwo spoecze
stwa i poparcie dla ruchu moe by szkodliwe dla zmian ustrojowych. Jednak – jak zauwaa
E. Wnuk-Lipi
ski – polska transformacja odbywa si w duej mierze w kontekcie poparcia spoecznego, a gdy jest ono ograniczane, model imitacyjny sam
wpada w sprzecznoci. Rezygnujc z woli wikszoci, narusza jedn z gównych
regu demokratycznych, natomiast akceptujc interwencj pa
stwa i budowanie
przez nie nieudolnych struktur ekonomicznych, narusza zasady gospodarki rynkowej. Natomiast wedug modelu rewolucyjnego udzia spoecze
stwa w ruchach
antykomunistycznych powinien by utrzymywany jak najduej, poniewa jego
aktywizacja oddala wizj powrotu do systemu komunistycznego. W zwizku z
tym, e mobilizacja „za” jest bardzo trudna do uzyskania, atwiej aktywizowa
64
E. W n u k - L i p i s k i, Wypowied
podczas konferencji Solidarno pokole, w: Solidarno pokole, red. M. Boni, V. Kmiecik, P. Medowska, E. Wnuk-Lipi
ski, Gda
sk: Europejskie
Centrum Solidarnoci 2009, s. 36.
65
T e n e, Rozpad poowiczny, s. 162.
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
59
spoecze
stwo „przeciw”. Omawiany socjolog zauwaa, e w takiej sytuacji konieczne jest znalezienie wroga publicznego, który w ostatnich latach przybiera
posta komunistycznej nomenklatury, hierarchii kocielnej, ydów, Leszka Balcerowicza66. Jednak taktyka ta okazaa si mao efektywna w przeprowadzaniu
zmian transformacyjnych i mobilizacji spoecze
stwa.
Brak uogólnionego wroga, a tym samym wyganicie masowych protestów
spowodowao, e „Solidarno” musiaa odnale swoje miejsce na arenie politycznej. Wnuk-Lipi
ski wydaje si podchodzi bardzo krytycznie do dziaa
tego
ruchu spoecznego w nowej, demokratycznej rzeczywistoci, twierdzc, e zaszkodzi mu „wirus samozagady”. Socjolog twierdzi, e samo „pojcie «solidarno», tak none spoecznie i politycznie w latach osiemdziesitych, dzi nie tylko
stracio swoje dawne znaczenie, ale obrócio si w swoje przeciwie
stwo:
partykularyzm interesów, w agresj wobec kiedy najbliszych kolegów? […]
Solidarno podzielia si brzydko, w atmosferze maostkowych zawici, wzajemnych podejrze
o niskie pobudki, agenturalno, chciwo i prywat”67. Badacz zarzuca politykom postsolidarnociowym i postkomunistycznym, e interesuj ich wycznie dziaania dorane, efektowne, czy chwilowy rozgos w mediach, natomiast zupenie ignoruj dugoterminowe interesy caego spoecze
stwa.
Kolejny paradoks zmiany systemowej, o którym wspomina E. Wnuk-Lipi
ski, dotyczy sfery ekonomicznej i wynika z faktu „e liberalne reguy rynkowe
s wprowadzane odgórnie do instytucjonalnej struktury odziedziczonej po dawnym systemie”68. W tym wypadku reformy musz by wprowadzane odgórnie,
jednak problem polega na tym, e owe reguy s wprowadzane za pomoc bardzo scentralizowanych i zaprogramowanych rodków. Std te model imitacyjny podnosi problem tego, jak pobudzi do demokratycznego dziaania przedsibiorstwa pa
stwowe, utworzone i dziaajce przez dugi czas w gospodarce
socjalistycznej. Reguy rynkowe w wikszoci wypadków powoduj upadek
owych przedsibiorstw, za ich trwanie bez adnych zmian byoby przeszkod
w ksztatowaniu si liberalnej gospodarki. Natomiast, jak zaznacza E. WnukLipi
ski, wedug modelu rewolucyjnego, dziedzictwa komunizmu nie naley
niszczy, lecz stopniowo je przeksztaca zgodnie z zasadami „sprawiedliwoci
spoecznej”, czyli równej dystrybucji spoecznych kosztów transformacji69. W
66
Tame, s. 163.
T e n e, O dylematach polskiej transformacji, w: Polska. Ale jaka?, red. M. Jarosz, Warszawa: ISP PAN, Oficyna Naukowa 2004, s. 89-90.
68
T e n e, Rozpad poowiczny, s. 163.
69
Tame, s. 164.
67
MONIKA DOBROGOWSKA
60
takiej sytuacji pojawia si dysonans midzy interesami grupowymi a wydajnoci i efektywnoci ekonomiczn tych, którzy s zatrudnieni w instytucjach
nieradzcych sobie w realiach gospodarki rynkowej. Dbanie o interesy grupowe
doprowadzi do kryzysu ekonomicznego, za ignorowanie ich uwalnia sprzeciw
spoecze
stwa, co w obu wypadkach prowadzi do blokowania przemian ustrojowych.
Jeszcze jedna sprzeczno transformacji, zaakcentowana przez E. Wnuka-Lipi
skiego, ujawnia si midzy „mentalnoci socjalistyczn polskiego spoecze
stwa a duchem wolnej przedsibiorczoci”70. Sprzeczno ta, szczególnie wyrazista na pocztku lat dziewidziesitych, dotyczya przede wszystkim braku
uwiadomienia spoecze
stwu zagadnie
dotyczcych funkcjonowania i elementów konstytuujcych demokracj. Ludzie kojarzyli nowy ustrój z wygod, atwym
i dostatnim yciem. Niewielu zdawao sobie spraw, bd dopuszczao do wiadomoci fakt, e bd pogbia si nierównoci spoeczne, reformy gospodarcze
spowoduj bezrobocie duej czci spoecze
stwa, a wchodzcy liberalizm wymusi na ludziach wychowanych w pa
stwie opieku
czym wzicie odpowiedzialnoci za swoje decyzje. Sytuacja ta nasilia niech przychylnego wczeniej spoecze
stwa do zmian.
Obecnie, z perspektywy lat mona zauway „oswojenie si” spoecze
stwa z
zasadami ustroju demokratycznego i gospodark wolnorynkow. Mimo to stosunek obywateli do pa
stwa jest ambiwalentny. Z jednej strony Polacy kochaj
swój kraj, z drugiej za spostrzegaj go jako „niesprawiedliwego i niewydolnego
opiekuna, który nie sprawuje w sposób naleyty funkcji, które si przypisuje pa
stwu”71. Wida tu wyranie pozostaoci mentalnoci socjalistycznej. E. WnukLipi
ski w tym wypadku równie sugeruje potrzeb reform, które bd bray pod
uwag zmian ludzkiej wiadomoci. Powinny one by odwane, zwikszajce
efektywno i modernizujce polityk spoeczn.
TYPY REAKCJI SPOECZESTWA NA RADYKALN ZMIAN
Rozwaajc zagadnienie radykalnej zmiany spoecznej zasadne wydaje si
zwrócenie uwagi na reakcj spoecze
stwa na ow zmian. E. Wnuk-Lipi
ski sugeruje, e s dwa typy takich reakcji: fundamentalizm i pragmatyzm. Wedug
niego, „fundamentalizm moemy zdefiniowa jako silne przywizanie do specyficznego zestawu wartoci, podczas gdy pragmatyzm byby rozumiany jako rów70
71
Tame.
T e n e, Wypowied
podczas konferencji Solidarno pokole, s. 36.
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
61
nie silne przywizanie do specyficznych celów, na których realizacj nastawia si
jednostka”72. W czasie radykalnej zmiany spoecznej spoecze
stwo nabywa
now tosamo. Dzieje si to na dwa róne sposoby, przez realizowanie wartoci
oraz realizowanie celów, jakie spoecze
stwo sobie wytycza, a take na trzech
poziomach: mikro, mezo i makro. E. Wnuk-Lipi
ski zaznacza, e reakcja fundamentalistyczna charakteryzuje si zespoem pewnych cech. Po pierwsze, opiera
si na jednej gównej wartoci, np. religijnej czy narodowej. Co wicej, charakteryzuje si dychotomiczn wizj rzeczywistoci („my” kontra „oni”) wród jej
zwolenników. Wprowadza prosty porzdek poznawczy i redukuje kryzys tosamoci u ludzi zagubionych w chaotycznej rzeczywistoci. Poza tym ksztatuje si
zazwyczaj na poziomie mezo, wród spoecze
stwa obywatelskiego, z czasem
uzyskuje poparcie poziomu mikro i tworzy si nacisku na poziom makro. A w
reszcie nie jest tolerancyjna wobec innych formacji fundamentalistycznych,
zwaszcza reprezentujcych inny zespó wartoci73.
Z kolei reakcja pragmatyczna na radykaln zmian spoeczn jest zorientowana na cele i czerpie swoje ródo ze struktury interesów grupowych. Wedug E.
Wnuka-Lipi
skiego, „jej podstaw s interesy grupowe (na poziomie mezo) definiowane zazwyczaj w kategoriach ekonomicznych potrzeb jednostki lub gospodarstw domowych (na poziomie mikro)”74. Co wicej, podobnie jak postawa
fundamentalistyczna, ma swoich zwolenników na poziomie mikro i stanowi si
nacisku na poziom makro, redukuje równie kryzys tosamoci, czc cele indywidualne w interes grupowy. W przeciwie
stwie do reakcji fundamentalistycznej, pozostawia moliwo kompromisu z innymi interesami na poziomie mezo i
makro. Rozwaajc transformacj systemow w Polsce, Kojder powouje si na
E. Wnuka-Lipi
skiego, stwierdzajc, e w pocztkowym jej okresie na poziomie
mikro, czyli jednostek i grup, panowa kryzys tosamoci, na poziomie mezo –
spoecze
stwa obywatelskiego „prónia normatywna”, za na poziomie makro
(centralnych instytucji pa
stwowych) ujawnia si kryzys instytucjonalny75.
Podobnie zauwaa Jacek Wasilewski, e „zachodzce w pocztkowych latach
transformacji zmiany strukturalne miay do chaotyczny przebieg, w czci wynikajcy z ywioowoci procesów transformacyjnych, w zwizku z czym trudno
jest na ich podstawie uchwyci dugofalowe trendy”76. Mimo wszystko,
72
T e n e, Fundamentalizm a pragmatyzm: dwa typy reakcji na radykaln zmian spoeczn,
„Kultura i Spoecze
stwo” 1994, nr 1, s. 4.
73
Tame, s. 8.
74
Tame, s. 10.
75
K o j d e r, Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, s. 13.
76
J. W a s i l e w s k i, Formowanie si nowej struktury spoecznej, w: Wspóczesne spoeczestwo polskie. Dynamika zmian, red. J. Wasilewski, Warszawa: Scholar 2006, s. 77.
62
MONIKA DOBROGOWSKA
przygldajc si etapom polskiej transformacji, z pewnoci mona odnale oba
typy reakcji na radykaln zmian spoeczn.
ZAKOCZENIE
Analizujc prace badawcze E. Wnuka-Lipi
skiego odnajdujemy w nich odpowiedzi na zarzut stawiany przez A. Rycharda, e brak nam teorii dotyczcych
transformacji. Autor tych prac zbudowa teori radykalnej zmiany spoecznej.
Zgodnie z jego rozumieniem radykalna zmiana spoeczna, zwana inaczej rewolucj demokratyczn, jest tak zmian spoeczn, po której stary porzdek spoeczny upada, gdy nie dziaaj ju skutecznie mechanizmy dbajce o jego stabilizacj i reprodukcj. Natomiast pojawia si nowy porzdek spoeczny kierujcy
si zupenie odmiennymi reguami gry, które zapewniaj mu stabilizacj i reprodukcj. Rewolucja demokratyczna tym róni si od klasycznej, e unika rozlewu
krwi, a gówne ustalenia s podejmowane w zaciszu gabinetów polityków. Co
wicej, wikszo pa
stw, w których odbyway si rewolucje demokratyczne,
przechodzi przez podobne etapy zmian. Najczciej jest to faza pocztkowa, charakteryzujca si nastawieniem spoecze
stwa na wartoci i chci szybkich
zmian, które miayby upodobni kraj do zachodnich pa
stw dobrobytu. Faz zaawansowan, cechuje rozczarowanie spoecze
stwa niezadowalajcym przebiegiem zmian, tworzenie si grup interesów i wzrastajce nastawienie na interesy,
a co za tym idzie, próba przystosowania si do nowych regu gry. Natomiast faza
postrewolucyjna to coraz wiksza potrzeba stabilizacji, reintegracja grup interesów oraz ustalanie pozycji midzynarodowej danego kraju. Naley zauway, e
fazy te mog mie róny przebieg w poszczególnych krajach i s w ogromnym
stopniu uzalenione od czynników wewntrznych danego pa
stwa oraz czynników zewntrznych.
Jeli chodzi o radykaln zmian spoeczn w Polsce, to Wnuk-Lipi
ski podchodzi do krytycznie do jej przebiegu. Wyliczajc sprzecznoci wystpujce
w trakcie tego procesu, silnie akcentuje jego sabe strony. Jedn z nich jest
dziaanie elit politycznych, które stay i nadal stoj przed dylematem kontynuowania trudnych reform spoeczno-gospodarczych a dbaniem o poparcie spoecze
stwa. Socjolog podnosi te kwesti ruchu „Solidarno”, który w latach
osiemdziesitych, dopóki mobilizowa spoecze
stwo przeciw uogólnionemu
wrogowi w postaci systemu komunistycznego, by jednym z najbardziej chwalebnych si prodemokratycznych w kraju. Jednak nowa rzeczywisto okazaa si
dla niego zbyt duym wyzwaniem. Wnuk-Lipi
ski ubolewa nad sytuacj „Soli-
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
63
darnoci”, której autorytet nadwyry partykularyzm interesów i zawi jej
czonków. Kopotliw kwesti jest te nadal istniejca w spoecze
stwie – zdaniem socjologa – mentalno socjalistyczna i trudnoci w przystosowaniu si do
gospodarki wolnorynkowej. Uporanie si z tym problemem wymaga jeszcze
wielu reform, na które powinny w ko
cu odway si elity polityczne, ale reformy te oznaczaj naraenie si frakcji politycznych na utrat poparcia wyborców.
Czy polski socjolog spostrzega pozytywne aspekty transformacji ustrojowej
w Polsce? E. Wnuk-Lipi
ski uwaa, e obecny polski system demokratyczny
znajduje si ju w do zaawansowanej fazie konsolidacji i odznacza si tym, e
s przestrzegane demokratyczne reguy gry i nikt ich nie kontestuje, a system
artykulacji warto i interesów jest do stabilny. Grupy interesów, w przeciwie
stwie do mas, s zaktywowane. System otrzyma legitymizacj spoeczn i nie
pojawi si inny na tyle atrakcyjny i silny system, który zmobilizowaby masy do
dziaania i zmian. Wydaje si, e czas dziaa na korzy zmian. Polska doczya
do struktur Unii Europejskiej, co oznacza, e coraz bardziej upodabnia si pod
wzgldem ustroju do pa
stw Europy Zachodniej. Ponadto nastpuje stopniowa
wymiana pokole
, modzi ludzie wychowuj si w wiadomoci demokratycznej,
za mentalno socjalistyczna staje si domen coraz mniejszej grupy.
BIBLIOGRAFIA
B a u m a n Z.: After the Patronage State. A Model in Search of Class Interests, w: The New Great
Transformation? Change and Continuity in East-Central Europe, red. G.A. Bryant, E. Mokrzycki, London–New York: Routledge 1994, s. 14-35.
B o d i o T., Z a s k i P.: Przywództwo i elity polityczne, w: Spoeczestwo i polityka. Podstawy
nauk politycznych, red. K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa: Oficyna Wydawnicza
ASPRA-JR 2007, s. 383-398.
H u n t i n g t o n S.: Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa: PWN 1995.
K a s i s k a - M e t r y k a A.: Charakter zmiany systemowej w Polsce – spór wokó definicji
zjawiska, w: Polska w dobie przemian, red. A. Kasi
ska-Metryka, Kielce: Wyd. Akademii
witokrzyskiej 2004, s. 51-58.
K o j d e r A.: Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, w: Imponderabilia
wielkiej zmiany. Mentalno, wartoci i wizi spoeczne czasów transformacji, red. P. Sztompka,
Warszawa–Kraków: PWN 1999, s. 3-32.
K o l a s a - N o w a k A.: Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin:
Wyd. UMCS 2010.
M o k r z y c k i E.: Dziedzictwo realnego socjalizmu, interesy grupowe i poszukiwanie nowej
utopii, „Kultura i Spoecze
stwo” 1991, nr 1, s. 6-16.
O ' D o n n e l l G., S c h m i t t e r P.C.: Transitions from Authoritarian Rule – Tentative Conclusions about Uncertain Democracies, Baltimore–London: The Johnson Hopkins University Press
1991.
64
MONIKA DOBROGOWSKA
P a r e t o V.: Uczucia i dziaania: fragmenty socjologiczne, Warszawa: PWN 1994.
P a w o w s k a A.: Wadza. Elity. Biurokracja. Studium z socjologii polityki, Lublin:Wyd. UMCS
1998.
R y c h a r d A.: Spoecze
stwo w transformacji: koncepcja i próba syntezy analiz, w: Spoeczestwo w transformacji. Ekspertyzy i studia, red. A. Rychard, M. Fedorowicz, Warszawa:
IFiS PAN 1993, s. 5-23.
S t a n i s z k i s J.: Czy rewolucja odgórna jest moliwa?, w: Kontynuacja czy przeom? Dylematy
transformacji ustrojowej, red. W. Jakóbik, Warszawa: ISP PAN 1994, s. 89-99.
S z a c k i J.: Nauki spoeczne wobec wielkiej zmiany, w: Zmiana spoeczna. Teorie i dowiadczenia polskie, red. J. Kurczewska, Warszawa: IFiS PAN 1999, s. 123-133.
S z t o m p k a P.: Socjologia. Analiza spoecze
stwa, Kraków: Znak 2005.
S z t o m p k a P.: Teorie zmian spoecznych a dowiadczenia polskiej transformacji, „Studia
Socjologiczne” 1994, nr 1, s. 9-17.
S z t u m s k i J.: Elity, ich miejsce i rola w spoecze
stwie, Katowice: Wyd. „lsk” 1997.
l u s a r z B.: Komercjalizacja i prywatyzacja przedsibiorstw pa
stwowych w wietle obowizujcych w Polsce aktów prawnych, w: Transformacja i wartoci. Aksjologiczne aspekty
transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczoch, S. Popawski, Zielona Góra: WSP TK
1997, s. 189-192.
U p a w a S.: Gówne problemy transformacji polskiej gospodarki. Co wynika z bada
IRiSS?, w:
Transformacja polskiej gospodarki w latach 1990-1995. Dowiadczenia i problemy do
rozwizania, red. A. Bocian, D. Hübner, J. Kotorowicz-Jawor, Warszawa: IRiSS 1996, s. 62-74.
W a s i l e w s k i J.: Formowanie si nowej struktury spoecznej, w: Wspóczesne spoeczestwo
polskie. Dynamika zmian, red. J. Wasilewski, Warszawa: Scholar 2006, s. 47-102.
W a s i l e w s k i J., W n u k - L i p i s k i E.: Polska: krta droga od elity komunistycznej do
postsolidarnociowej, w: Elity w Polsce, w Rosji i na Wgrzech. Wymiana czy reprodukcja?,
red. I. Szelenyi, D. Treiman, E. Wnuk-Lipi
ski, Warszawa: ISP PAN 1995, s. 59-84.
W n u k - L i p i s k i E.: Wypowied podczas konferencji Solidarno pokole
, w: Solidarno
pokole, red. M. Boni, V. Kmiecik, P. Medowska, E. Wnuk-Lipi
ski, Gda
sk: Europejskie
Centrum Solidarnoci 2009, s. 33-36.
W n u k - L i p i s k i E.: Socjologia ycia publicznego, Warszawa: Scholar 2005.
W n u k - L i p i s k i E.: wiat midzyepoki. Globalizacja, demokracja, pa
stwo narodowe,
Kraków: Znak, ISP PAN 2005.
W n u k - L i p i s k i E.: O dylematach polskiej transformacji, w: Polska. Ale jaka?, red. M. Jarosz, Warszawa: ISP PAN, Oficyna Naukowa 2004, s. 79-104.
W n u k - L i p i s k i E.: Zmiana systemowa, w: Pierwsza dekada niepodlegoci. Próba socjologicznej syntezy, red. E. Wnuk-Lipi
ski, M. Ziókowski, Warszawa: ISP PAN 2001, s. 37-66.
W n u k - L i p i s k i E.: Reforma, rewolucja, restauracja – trzy cechy transformacji postkomunistycznej, w: Wadza i struktura spoeczna, red. A. Jasi
ska-Kania, K.M. Somczy
ski, Warszawa: IFiS PAN 1999, s. 19-34.
W n u k - L i p i s k i E.: Demokratyczna rekonstrukcja. Z socjologii radykalnej zmiany spoecznej, Warszawa: PWN 1996.
W n u k - L i p i s k i E.: Ksztatowanie si nowego adu instytucjonalnego, w: Spoeczne konsekwencje transformacji ustrojowej, red. M. Grabowska, K. Pankowski, E. Wnuk-Lipi
ski,
Warszawa: ISP PAN 1994, s. 9-23.
W n u k - L i p i s k i E.: Fundamentalizm a pragmatyzm: dwa typy reakcji na radykaln zmian
spoeczn, „Kultura i Spoecze
stwo” 1994, nr 1, s. 3-12.
W n u k - L i p i s k i E.: Rozpad poowiczny. Szkice z socjologii transformacji ustrojowej,
Warszawa: ISP PAN 1991.
EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ
65
Z i ó k o w s k i M.: Pragmatyzacja wiadomoci spoecze
stwa polskiego, „Kultura i Spoecze
stwo” 1994, nr 4, s. 11-27.
Z n a m i e r o w s k i C.: Elity i demokracja, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax 1991.
y r o m s k i M.: Teorie elit a systemy polityczne, Pozna
: Wyd. Naukowe Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu 2007.
róda internetowe:
Wszechnica Sejmowa, www.sejm.gov.pl (dostp: 10.05.2012).
The Council of Europe in brief, www.coe.int (dostp: 7.05.2012).
International Monetary Fund, www.imf.org (dostp: 10.03.2012).
Grupa Wyszehradzka, www.msz.gov.pl (dostp: 15.01.2011).
Transformacje systemowe w Europie rodkowo-Wschodniej a gospodarka Polski, http://pbryzi.fm.
interia.pl (dostp: 12.01.2011).
EDMUND WNUK-LIPISKI'S THEORY OF RADICAL SOCIAL CHANGE
Summary
The aim of the thesis is to represent a unique theory of radical social change, developed by famous Polish sociologist, Edmund Wnuk-Lipi
ski. According to the author, the radical social
change, so called democratic revolution, is a type of change, after which the previous mechanism
responsible for stability and reproduction of an old system becomes ineffectual. Democratic revolution unfolds peacefully, without bloodshed. Edmund Wnuk-Lipi
ski suggests, that radical social
change goes through similar stages in different countries. Usually there are initial, advanced and
postrevolutionary phase. The thesis also analyses the pragmatic and fundamentalist response of the
society to the transformation. What is more, work deals with disharmony stemming from the
change, as well as the condition of Polish society being under a delusion of trouble-free transition.
On the Polish plane the main problems are weak elites, conflicts among members of the social
movement “Solidarno”, or socialistic mentality remains. Positive aspects are legitimization of
democratic power, lasting democratic rules, active interest groups, EU membership or increasing
democratic awareness among Polish society.
Sowa kluczowe: Edmund Wnuk-Lipi
ski, demokratyzacja, transformacja, teoria radykalnej
zmiany spoecznej, zmiana ustrojowa.
Key words: Edmund Wnuk-Lipi
ski, democratization, transformation, theory of radical social
change, structural change.