omówienia wydawnictw źródłowych

OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH
Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku. Dokumenty i materiały. Redakcja zbioru: Remigiusz Bierzanek i Józef Kukułka. Tom 3 opracowali: część I, II i III – Remigiusz Bierzanek, aneks i indeks – Maria Safianowska. Warszawa 1968, s. 399.
Tom trzeci dokumentów i materiałów przygotowany do druku przez Zakład
Historii Stosunków Międzynarodowych Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, zamyka serię publikacji źródeł, poświęconą przedstawieniu zasadniczych
problemów międzynarodowych, politycznych i społeczno-ekonomicznych związanych z kształtowaniem się odrodzonego po pierwszej wojnie światowej państwa
polskiego.
W dwóch pierwszych tomach zgromadzono dokumenty dotyczące problematyki polskiej na paryskiej konferencji pokojowej w roku 1919, ustalenia granicy
polsko-niemieckiej, stosunków polsko-czeskich, polityki polskiej wobec Rosji Radzieckiej oraz stosunków polsko-ukraińskich i polsko-litewskich *.
Tom 3 zawierający 152 dokumenty z okresu październik 1918 – styczeń 1920
składa się z trzech części: I – Sprawy gospodarcze i ogólna sytuacja w kraju, II –
Odszkodowania wojenne i sprawy likwidacyjne, III – Międzynarodowa ochrona
mniejszości narodowych.
W części pierwszej zgromadzono 55 dokumentów, które dotyczą trzech kategorii zagadnień będących przedmiotem zainteresowania organów konferencji pokojowej i strony polskiej. Najliczniejszą grupę stanowią dokumenty przedstawiające
sytuację gospodarczą i społeczną, a częściowo także polityczną w Polsce. Na uwagę
Dwa pierwsze tomy omówiono w Biuletynie Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1,
1969, s. 178–179.
*
153
zasługują depesze i sprawozdania oraz protokóły posiedzeń Komisji Międzysojuszniczej w Polsce, organu mocarstw zachodnich mającego na celu zbadanie sytuacji
w Polsce i informowanie w tym zakresie Konferencji Pokojowej. Wyróżnić należy
także memorandum członka Misji Amerykańskiej Pomocy Żywnościowej w Polsce,
płka W.R. Grove'a w sprawie ogólnego położenia w kraju, depesze, pisma, układy
i sprawozdania dotyczące pomocy żywnościowej dla Polski oraz memoriał delegacji
polskiej na konferencję pokojową omawiający sytuację gospodarczą odrodzonego
państwa polskiego i konieczność zaspokojenia jego najpilniejszych potrzeb w tej
dziedzinie.
Druga grupa dokumentów dotyczy prac przygotowawczych związanych
z projektowanym przez państwa zachodnie wprowadzeniem klauzul ekonomicznych
i komunikacyjnych do traktatu, który został zawarty między Głównymi Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Polską w dniu 28 czerwca 1919 r.
Państwa zachodnie wykorzystując artykuł 93 traktatu umożliwiający nałożenie na
Polskę licznych zobowiązań starały się zabezpieczyć własne interesy w dziedzinie
handlu, przemysłu i komunikacji. Na wyróżnienie zasługuje notatka Huberta Llevellyn Smitha zawierająca propozycje narzucenia Polsce zobowiązań natury gospodarczej oraz odpowiedź delegacji polskiej na projekty klauzul ekonomicznych do traktatu z Polską.
Trzecią grupę tworzą dokumenty dotyczące zarządzeń komunikacyjnych:
umiędzynarodowienia Wisły, Odry i Niemna, spraw związanych z dowozem żywności i innych artykułów do Polski drogą przez Gdańsk, taboru kolejowego oraz
spraw transportowych w stosunkach między Polską a Niemcami i Austrią.
Część druga tomu zawiera 55 dokumentów przedstawiających głównie zabiegi delegacji polskiej w celu zabezpieczenia roszczeń odszkodowawczych oraz ograniczenia udziału Polski w długach państw zaborczych z tytułu przejęcia części ich
terytoriów. Występują tu opracowania, sporządzone przez organa państwowe i osoby prywatne, określające zakres i różnorodny charakter strat wojennych w Polsce
oraz materiały zawierające argumentację delegacji polskiej na rzecz udziału Polski
w odszkodowaniach uzyskanych od Niemiec na tych samych zasadach, co państwa
sprzymierzone i stowarzyszone. Na uwagę zasługują memoriały strony polskiej
w sprawie odszkodowań w naturze, udziału Polski w podziale handlowej marynarki
niemieckiej, ogólnych zasad odszkodowań strat wojennych, a także lista strat wojennych Polski przedstawiona przez K. Olszowskiego Komisji Odszkodowań.
154
W części tej zawarte są również dokumenty umożliwiające prześledzenie
przebiegu dyskusji i podejmowania decyzji przez Wielkie Mocarstwa w sprawie
roszczeń polskich, m.in. memorandum F.L. Warrina w sprawie udziału państw Europy Wschodniej w odszkodowaniach wojennych, notatki i protokóły z posiedzeń
Rady Czterech, Rady Dziesięciu, szefów Delegacji Pięciu Wielkich Mocarstw
i Komisji Odszkodowań oraz komentarz J.F. Dullesa do uwag niemieckich w sprawie reparacji wojennych.
W części trzeciej zgromadzono materiały źródłowe dotyczące spraw związanych z międzynarodową ochroną mniejszości narodowych. Zamieszczone dokumenty
odzwierciedlają przebieg prac przygotowawczych nad traktatem zawartym z. Polską
oraz negatywne stanowisko delegacji polskiej w kwestii traktatowej ochrony mniejszości narodowych. Narzucony państwu polskiemu traktat oceniano jako akt dyskryminacji wobec Polski, która została zobowiązana do ochrony mniejszości pod gwarancją międzynarodową, podczas gdy mniejszość polska w Niemczech miała być pozbawiona tego rodzaju gwarancji. Spośród 42 dokumentów wyróżnić należy memoriały i projekty w sprawie ochrony mniejszości narodowych (m.in. projekt memorandum
delegacji polskiej), sprawozdania Komisji Państw Nowych i Ochrony Mniejszości,
projekty paktu Ligi Narodów, projekt traktatu między Głównymi Mocarstwami
Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Polską, raport J. Ciechanowskiego zawierający ocenę traktatu mniejszościowego oraz notatki z posiedzeń Rady Czterech.
Tom 3, podobnie jak i dwa poprzednie, zawiera jedynie najważniejsze materiały źródłowe dotyczące omawianej problematyki. Opublikowane dokumenty pochodzą z Archiwum Akt Nowych oraz z wcześniejszych publikacji polskich i obcych. Poszczególne części tomu zostały poprzedzone wstępami merytorycznymi, na
końcu zaś zamieszczono aneks przedstawiający, organizację Konferencji Pokojowej
w Paryżu, wykaz skrótów, indeks osób (do tomów 1–3) oraz spis dokumentów.
II Zjazd Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (19 IX – 2 X 1923). Protokóły obrad i uchwały. Przygotowali do druku i wstępem opatrzyli:
Gereon Iwański, Henryk Malinowski i Franciszka
Świetlikowa. Warszawa 1968, s. 694.
Opublikowane protokóły obrad i uchwały II Zjazdu PKRP stanowią kolejną
pozycję z cyklu wydawnictw materiałów źródłowych do dziejów Komunistycznej
Partii Polski.
155
Drugi Zjazd KPRP obradujący w okresie od 19 września do 2 października
1923 r. w miejscowości Bolszewo pod Moskwą odegrał doniosłą rolę w dziejach
polskiego ruchu robotniczego, jako wyraz ewolucji ideologicznej dokonanej przez
partię w latach 1921–1923. W Zjeździe uczestniczyli delegaci ze wszystkich okręgów KPRP, z wyjątkiem krakowskiego, poznańskiego i płockiego, w liczbie 40,
a ponadto członkowie KC KPRP, przedstawiciele Międzynarodówki Komunistycznej i niektórych partii komunistycznych oraz zaproszeni goście. Ogółem odbyło się
19 posiedzeń plenarnych podsumowujących i omawiających prace komisji zjazdowych. Twórcza i krytyczna analiza działalności KPRP dokonana na Zjeździe oraz
wyciągnięcie wniosków z walk polityczno-społecznych w kraju pozwoliło na opracowanie węzłowych zagadnień programowych, taktycznych i strategicznych najbardziej odpowiadających żywotnym interesom mas robotniczo-chłopskich. Nakreślona
na II Zjeździe KPRP nowa linia programowa w kwestii narodowej, chłopskiej i jednolitego frontu klasy robotniczej stanowi trwały dorobek polskiego ruchu robotniczego. Uchwały Zjazdu oparte na zasadach strategii leninowskiej umożliwiły KPRP
zacieśnienie więzi z masami pracującymi i realizowanie polityki sojuszu robotniczochłopskiego. Ewolucja poglądów uczestników Zjazdu kształtowała się w oparciu
o ocenę przyczyn niepowodzeń KPRP w latach 1918–1920 oraz w związku z uświadomieniem sobie konieczności dostosowania programu partii do aktualnej sytuacji
istniejącej w Polsce.
Omawiane wydawnictwo zawiera wszystkie materiały, jakie zdołano zebrać
i zidentyfikować, a więc: protokóły posiedzeń, referaty, koreferaty, teksty rezolucji,
uchwał i odezw. Protokóły pochodzą z Archiwum Instytutu Marksizmu-Leninizmu
w Moskwie (mikrofilmy protokółów, znajdują się w Archiwum Zakładu Historii
Partii przy KC PZPR), uchwały i rezolucje opublikowano na podstawie unikalnych
już wydawnictw KC KPRP.
Opublikowane protokóły umożliwiają poznanie treści większości zasadniczych referatów wygłoszonych podczas trwania obrad oraz pozwalają na prześledzenie szerokiej dyskusji, w której znalazły odzwierciedlenie stanowiska poszczególnych delegatów wobec linii ideologicznej i programowej II Zjazdu PKRP. Na
szczególną uwagę zasługują referaty Marii Koszutskiej-Kostrzewy „Partia komunistyczna jako kierowniczy sztab rewolucji”, Henryka Lauera-Branda „O sytuacji
politycznej i taktycznej partii”, Adolfa Warskiego „5 lat KPRP” i Karola Radka
„O kwestii narodowościowej”. Ponadto wymienić należy sprawozdania polityczne:
KC wygłoszone przez Władysława Stein-Krajewskiego oraz 156 delegatów o sytu156
acji partii w poszczególnych okręgach. Interesujące są również liczne wystąpienia
dyskutantów zwłaszcza w kwestiach jednolitego frontu, narodowościowej i rolnej.
Ponadto w wydawnictwie zamieszczono teksty uchwał (m.in. „Sytuacja polityczna
i taktyka partii”, w sprawie narodowościowej – „Za naszą i waszą wolność”), rezolucji (m.in. „W sprawie sojuszu robotniczo-chłopskiego”) i odezw (m.in. „Do emigracji zarobkowej”) oraz statut KPRP, tezy w sprawie Związków Zawodowych
i manifest II Zjazdu do ludu pracującego Polski.
W aneksie podano luźne notatki Ostapa Dłuskiego związane z referatem Marii
Koszutskiej-Kostrzewy o polityce organizacyjnej partii oraz „Tezy agrarne” omawiane na III konferencji KPRP w roku 1922 i zatwierdzone przez II Zjazd jako dokument wytyczający politykę rolną partii. Publikacja zawiera wykaz Uczestników
zjazdu wraz z krótkimi danymi biograficznymi, wykaz skrótów oraz, indeksy nazwisk, miejscowości, organizacji politycznych i społecznych.
Dokumenty Komunistycznej Partii Polski 1935–
1938. Opracowali: Seweryn Ajzher, Zbigniew
Szczygielski. Pod redakcją Zbigniewa Szczygielskiego. Warszawa 1968, s. 341.
Dokumenty prezentowane w zbiorze pochodzą z okresu styczeń 1935 – czerwiec 1938 i stanowią oficjalny wykładnik stanowiska KPP wobec najistotniejszych
problemów politycznych, społecznych, gospodarczych Polski oraz ważniejszych
wydarzeń międzynarodowych. Charakterystyczną cechą okresu historycznego,
z którego pochodzą publikowane źródła była walka sił postępu i demokracji całej
Europy z siłami faszyzmu i reakcji. Na czele tej walki stanęli komuniści, którzy
dążąc konsekwentnie do zahamowania ofensywy faszyzmu podjęli wysiłki w celu
skupienia pod hasłami antyfaszystowskimi wszystkich sił demokratycznych. Również komuniści polscy, dostrzegając niebezpieczeństwo grożące ze strony hitlerowskiej III Rzeszy, podjęli walkę o utworzenie ogólnonarodowego frontu ludowego.
Publikowane dokumenty ukazują wysiłki KPP zmierzające do zjednoczenia obozu
demokracji, zmiany systemu rządów, poprawy bytu mas pracujących oraz do umocnienia pozycji Polski w Europie poprzez zmianę zasad i kierunków polityki zagranicznej.
Zawarte w tomie, przygotowanym do druku przez Zakład Historii Partii przy
KC PZPR, materiały źródłowe pozwalają na prześledzenie ewolucji poglądów, tak-
157
tyki i polityki KPP w stosunku do instytucji burżuazyjno-demokratycznych, kwestii
narodowej, ruchu ludowego oraz stronnictw drobnomieszczańskich. Zmiany, jakie
zaszły w polityce i działalności komunistów polskich w latach 1935–1938 stanowiły, poważny krok naprzód w pojmowaniu roli partii rewolucyjnej jako organizatora
i przywódcy szerokich rzesz narodu obejmujących robotników, chłopów, inteligencję i spauperyzowane drobnomieszczaństwo.
Charakter dokumentów zamieszczonych w zbiorze jest bardzo różnorodny;
występują tam uchwały, okólniki, deklaracje, oświadczenia, rezolucje, listy otwarte
i odezwy. Najliczniejsza grupa materiałów dotyczy walki z reżymem sanacyjnym
i utworzenia frontu ludowego z udziałem wszystkich partii niefaszystowskich. Na
wyróżnienie zasługują listy otwarte KC KPP do kierownictw centralnych m.in. PPS,
Bundu, Ukraińskiej Socjaldemokratycznej Partii, Ukraińskiej Socjalno-Radykalnej
Partii, Niezależnej Socjalistycznej Partii Pracy, SL, OM TUR, ZMW „Wici” i Komisji Centralnej Związków Zawodowych wzywające do wspólnej akcji przeciwko
konstytucji kwietniowej, ograniczeniu praw obywatelskich i nowej ordynacji wyborczej, do bojkotu wyborów, zawarcia porozumienia przeciw faszyzmowi
i w obronie pokoju, zjednoczenia sil demokratycznych przeciwko reżymowi sanacyjnemu oraz utworzenia rządu ocalenia Polski. Podobny charakter mają oświadczenia proponujące partiom socjalistycznym, SL, Chrześcijańskiej Demokracji
i Narodowej Partii Robotniczej podjęcie wspólnej akcji w celu obalenia reżymu
sanacyjnego na zasadzie szerokiej platformy ogólnodemokratycznej. Wymienić
należy ponadto uchwały, rezolucje i deklaracje w sprawie rozszerzenia i utrwalenia
jednolitego frontu antyfaszystowskiego.
W zbiorze zamieszczono również wiele odezw do robotników, chłopów
i rzemieślników – wzywających do masowej akcji protestacyjnej przeciwko nowej
konstytucji i ordynacji wyborczej, do strajków i demonstracji pod hasłami jednolitego frontu oraz do walki przeciwko programowi hitleryzacji Polski. Niektóre odezwy
zawierają protesty w sprawie antylitewskiej polityki rządu i polsko-niemieckiej
współpracy skierowanej przeciwko Czechosłowacji. Z innych dokumentów poświęconych zagadnieniom społeczno-politycznym należy wymienić odezwy i listy
otwarte występujące przeciwko antysemityzmowi oraz w sprawie poprawy bytu mas
pracujących, a także okólniki i uchwały dotyczące zjednoczenia związków zawodowych.
Jeżeli chodzi o wydarzenia międzynarodowe, to w latach 1936–1938 najwięcej uwagi poświęca KPP sprawom walki ludu hiszpańskiego z rebelią faszystowską.
158
Opublikowane w zbiorze odezwy i listy wzywają do okazywania pomocy walczącej
Hiszpanii, solidaryzują się z walką komunistów hiszpańskich w obronie Republiki
oraz wyrażają protest przeciwko pozbawieniu obywatelstwa polskiego Polaków
walczących, w szeregach hiszpańskiej armii republikańskiej.
Z innych przekazów źródłowych na uwagę zasługują: okólnik z lipca 1936 r.
w sprawie kampanii przygotowawczej do Światowego Kongresu Pokoju w Brukseli,
uchwała V Plenum „O podstawowych brakach partii” oraz deklaracja KC KPP pt.
„Przeciw zaborowi Gdańska przez bandy hitlerowskie”.
Większość (45 spośród 63) zamieszczonych w zbiorze dokumentów pochodzi
z Archiwum Zakładu Historii Partii przy KC PZPR; część to przedruki z prasy
i wydawnictw KPP.
Wydawnictwo zaopatrzone zostało w wykaz najczęściej występujących
w tekście skrótów, indeks nazwisk oraz indeks partii i organizacji.
Udział Polaków w szturmie Berlina 24 kwietnia –
2 maja 1945 roku. Wybór relacji i dokumentów.
Zebrali i opracowali: relacje – Juliusz Jerzy Malczewski i Waldemar Strzałkowski, dokumenty – Juliusz Jerzy Malczewski. Dobór zdjęć – Wincenty
Romanowski i Waldemar Strzałkowski. Wojskowy
Instytut Historyczny i Centralne Archiwum Wojskowe. Seria: Wojna Wyzwoleńcza Narodu Polskiego. Warszawa 1969, s. 469 + zdjęcia.
Opublikowane w tomie materiały archiwalne dzielą się na trzy części: relacje,
dokumenty aktowe i dokumenty fotograficzne. Najobszerniejsza jest część pierwsza
zawierająca relacje.
Zbiór, przechowywany w Centralnym Archiwum Wojskowym, powstał dzięki
akcji odszukiwania uczestników walk ulicznych w Berlinie, których w 20 rocznicę
powstania ludowego Wojska Polskiego Rada Państwa odznaczyła medalem pamiątkowym „Za Berlin”. Na podstawie źródeł ustalono początkowo przeszło 25 000
nazwisk osób, które pełniły służbę w jednostkach uczestniczących w szturmie Berlina. Po sprawdzeniu w Centralnym Biurze Adresowym uzyskano aktualne adresy
6300 byłych żołnierzy i uzupełniono je około 400 adresami żołnierzy pełniących do
dziś zawodową służbę wojskową. Niewiele (ponad 5000 osób odpowiedziało na
159
pismo zawierające prośbę o wspomnienia i fotografie, a około 3000 nadesłało swoje
relacje. Spośród nich wybrano właśnie 204 wyjątki, które znalazły się ostatecznie
w omawianym wydawnictwie.
W publikacji przyjęto układ według jednostek – dowództwo 1 armii WP,
1 dywizja piechoty i jej jednostki, 1 samodzielna brygada moździerzy i jej pułki,
2 brygada artylerii haubic ze swoimi trzema pułkami, wreszcie 6 zmotoryzowany
batalion pontonowo-mostowy i żołnierze innych jednostek, jacy znaleźli się
w owym czasie w Berlinie. Wewnątrz poszczególnych jednostek relacje ułożono
zgodnie z ówczesnym schematem organizacyjnym: dowództwo, jednostki ochrony,
bataliony (dywizjony) i jednostki pomocnicze oraz pododdziały zaopatrzenia. Taki
układ ułatwia posługiwanie cię relacjami dla ewentualnych prac analitycznych
i badawczych. Na początku każdej relacji znajdują się fotografie ich autorów. Starano się publikować zdjęcia osób z okresu walki w Berlinie, tylko w pojedynczych
przypadkach umieszczono współczesne.
Część drugą tomu, stanowią dokumenty. Opublikowano łącznie 67 przekazów
źródłowych, to jest wszystkie do jakich zdołano dotrzeć w chwili przygotowywania
tomu do druku. Stanowią je rozkazy, plany, meldunki i sprawozdania jednostek
biorących udział, w szturmie Berlina od szczebla pułku wzwyż. Dokumenty ułożono
chronologicznie. Zdecydowana większość – to źródła przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym, trzy pochodzą ze zbiorów Wojskowego Instytutu Historycznego, pięć stanowi tłumaczenie fragmentów dokumentów przechowywanych
w archiwach radzieckich.
Trzecia część zawiera dokumentację wizualną. Umieszczono tutaj 117 fotografii, które pochodzą ze zbiorów: Centralnego Archiwum Wojskowego, Wojskowej
Agencji Fotograficznej, Wojskowego Instytutu Historycznego, Wytwórni Filmów
Dokumentalnych, Wytwórni Filmowej „Czołówka” oraz zbioru osób prywatnych,
które nadesłały swoje zdjęcia wraz z relacjami.
Wśród załączników znajdują się: imienny wykaz żołnierzy ludowego Wojska
Polskiego poległych w Berlinie oraz wykaz byłych uczestników szturmu Berlina,
których fragmenty relacji umieszczono w zbiorze wraz z aktualnymi adresami.
Fragment końcowy stanowią indeksy. nazwisk i nazw geograficznych oraz wykaz
dokumentacji fotograficznej.
Całość wydawnictwa poprzedza wstęp pióra pika dypl. Stanisława Komornickiego oraz fotokopia radzieckiego planu Berlina, a ściślej dzielnic, w których walczyli Polacy (niestety – mało czytelna).
160