pobierz

Acta Haematologica Polonica 2011, 42, Nr 4, str. 709–715
PRACA KAZUISTYCZNA – Case Report
KRZYSZTOF JAMROZIAK1, OLGA GRZYBOWSKA-IZYDORCZYK1,
KUPNICKA2, EWA KALINKA-WARZOCHA3, TADEUSZ ROBAK1
DOROTA
JESIONEK-
Chłoniak Hodgkina jako wariant zespołu Richtera w przewlekłej białaczce
limfocytowej: opis serii przypadków
Hodgkin lymphoma variant of Richter’s syndrome: case series
1
Klinika Hematologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Zakład Patologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
3
Oddział Chorób Rozrostowych Szpital im. M. Kopernika w Łodzi
2
STRESZCZENIE
Transformacja przewlekłej białaczki limfocytowej (PBL) we wtórnego chłoniaka o wysokim stopniu złośliwości jest
nazywana zespołem Richtera (ZR). Najczęstszym typem histologicznym ZR jest rozlany chłoniak z duŜych limfocytów B (diffuse large B-cell lymphoma, DLBCL) występujący u około 2-10% chorych na PBL. W ostatnich latach ten
typ ZR został stosunkowo dobrze scharakteryzowany pod względem biologicznym, klinicznym i rokowniczym. Natomiast znacznie mniej wiadomo na temat rzadszej transformacji PBL w chłoniaka Hodgkina, która jest określana
mianem wariantu hodgkinowskiego ZR (HwZR). W pracy przedstawiono obraz kliniczny i przebieg HwZR u trzech
pacjentów z PBL leczonych wcześniej za pomocą schematów chemioterapii zawierającej kladrybinę. Dokonano równieŜ przeglądu wybranych danych z piśmiennictwa na temat epidemiologii, patofizjologii i terapii HwZR.
SŁOWA KLUCZOWE: Zespół Richtera – Chłoniak Hodgkina – Przewlekła białaczka limfocytowa
SUMMARY
Transformation of chronic lymphocytic leukemia (CLL) into secondary high-grade lymphoma is known as Richter’s
syndrome (RS). The most common histological type of RS is a diffuse large B-cell lymphoma (DLBCL) occurring in
around 2-10% of patients with CLL. During recent years, biology, clinical features and prognosis of this type of RS
have been relatively well characterized. However, less is known on rarer transformation of CLL into Hodgkin lymphoma, also called Hodgkin variant of Richter’s syndrome (HvRS). In this study we describe HvRS clinical picture
and disease course in three patients with CLL treated previously with cladribine-based chemotherapy. Furthermore,
we review selected literature on epidemiology and pathophysiology of HvRS as well as potential therapeutic strategies.
KEY WORDS: Richter’s syndrome – Hodgkin lymphoma – Chronic lymphocytic leukemia
WSTĘP
Przewlekła białaczka limfocytowa (PBL) jest monoklonalną chorobą limfoproliferacyjną, która charakteryzuje się postępującym gromadzeniem dojrzałych morfologicznie, ale niesprawnych czynnościowo, limfocytów B we krwi obwodowej, szpiku kostnym i narządach limfatycznych [1]. Limfocyty PBL
wywodzące się prawdopodobnie z doświadczonych kontaktem z antygenem komórek pamięci i posiadają unikalny immunofenotyp z charakterystyczną koekspresją powierzchniowych antygenów Bkomórkowych oraz antygenu CD5. Przebieg kliniczny PBL jest bardzo heteregenny. U około jednej
trzeciej chorych PBL nie wymaga leczenia i nie wpływa na oczekiwany czas Ŝycia, natomiast u podobnego odsetka pacjentów PBL charakteryzuje się agresywnym przebiegiem prowadzącym do zgonu
w czasie przeciętnie 2–3 lat od momentu rozpoznania [1].
710
K. JAMROZIAK i wsp.
Jednym z powikłań znacznie pogarszających rokowanie w PBL jest transformacja we wtórnego
chłoniaka o wyŜszym stopniu złośliwości, która jest nazywana zespołem Richtera (ZR) od nazwiska
autora pierwszego opisu [2]. Najczęstszym typem histologicznym ZR jest chłoniak rozlany z duŜych
limfocytów B (diffuse large B-cell lymphoma, DLBCL) [3]. Ten typ transformacji (dalej określany
skrótem DLBCL-ZR) stanowi około 60–70% wszystkich rozpoznań ZR i występuje łącznie u około 5–
10% chorych na PBL [3]. DLBCL-ZR jest równieŜ najlepiej scharakteryzowanym pod względem biologicznym, klinicznym i rokowniczym typem ZR. Co interesujące, wykazano, Ŝe wtórny DLBCL moŜe
wywodzić się z pierwotnego klonu PBL lub powstawać z niezaleŜnego klonu limfocytarnego [4, 5].
Klinicznie u chorych z DLBCL-ZR zazwyczaj obserwuje się szybko postępującą miejscowe lub uogólnione powiększenie węzłów chłonnych lub zmian pozawęzłowych, któremu często towarzysza objawy
systemowe, a często równieŜ progresja PBL [3]. DLBCL-ZR charakteryzuje się zwykle agresywnym
przebiegiem, znaczną opornością na chemioterapię i złym rokowaniem, z medianą czasu przeŜycia
zbliŜoną do 6–12 miesięcy od momentu rozpoznania transformacji [3].
Z uwagi na niŜszą częstość występowania ZR o innej histologii niŜ DLBCL wiedza na ten temat
jest ograniczona i pochodzi głównie z opisów pojedynczych przypadków lub niewielkich serii pacjentów. Drugim pod względem częstości typem ZR jest transformacja PBL w chłoniaka Hodgkina, określana równieŜ jako wariant hodgkinowski ZR (Hodgkin variant of Richter syndrome, HwZR) [6]. Obraz
histologiczny w ZR-HL cechuje występowanie obszarów z naciekami klasycznego chłoniaka Hodgkina
z obecnością komórek Hodgkina i Reed-Stenberga o typowym immunofenotypie, przy czym najczęściej występuje typ mieszanokomórkowy (mixed cellurarity, MC) [6]. Dostępne dane wskazują, Ŝe
HwZR występuje głównie u starszych męŜczyzn, obejmuje około 15% rozpoznań ZR w PBL, co stanowi około 0,5–2,3% ogółu pacjentów z PBL [7–10]. W pracy przedstawiono obraz kliniczny i przebieg HwZR u trzech pacjentów, u których we wcześniejszym leczeniu PBL stosowano kladrybinę. Ponadto, dokonano przeglądu wybranych danych z piśmiennictwa dotyczących epidemiologii, patofizjologii i moŜliwości terapeutycznych HwZR u chorych na PBL.
Przypadek 1
54-letni męŜczyzna pozostawał pod opieką Poradni i Kliniki Hematologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi z powodu rozpoznania PBL, które postawiono w listopadzie 2004 roku. W chwili rozpoznania określono zaawansowanie PBL jako 3 stadium według klasyfikacji Rai’a i zdecydowano o konieczności rozpoczęcia chemioterapii. Ze względu na znaczną limfadenopatię pacjent otrzymał początkowo trzy cykle chemioterapii według schematu CHOP (cyklofosfamid, doksorubicyna, winkrystyna,
prednizon), po ktorych uzyskano częściową odpowiedź (partial response, PR). Następnie podano dwa
cykle immunochemioterapii według programu RCC (rytuksymab, kladrybina, cyklofosfamid), jednak
nie uzyskano całkowitej odpowiedzi (complete response, CR), a odpowiedź określono jako stabilizacja
choroby. W grudniu 2005 roku pacjent zgłosił się do Poradni Hematologicznej z powodu utrzymujących się stanów gorączkowych, nocnych potów oraz postępującego spadku masy ciała. W badaniu
przedmiotowym oraz badaniach obrazowych stwierdzono obecność obwodowej limfadenopatii oraz
patologicznej masy węzłowej w śródpiersiu. Wykonano biopsję chirurgiczną węzła chłonnego i na podstawie badania histopatologicznego uzyskanego materiału postawiono rozpoznanie wtórnego chłoniaka
Hodgkina, podtyp MC. Badanie immunohistochemiczne bioptatu węzła chłonnego wykazało następujący immunofenotyp komórek Hodgkina i Reed-Sternberga: CD30+, CD15+, EMA-, CD20+. Zgodnie
z klasyfikacją z Ann Arbor określono stopień zaawansowania choroby jako stadium IIIB. W terapii
HwZR zastosowano początkowo jeden cykl chemioterapii według programu CHOP, a następnie trzy
kursy chemioterapii według schematu ABVD (doksorubicyna, bleomycyna, winblastyna, dakarbazyna).
WdroŜone leczenie pozwoliło na osiągnięcie PR. W marcu 2006 roku chory zgłosił się do Kliniki Hematologii z objawami uporczywego kaszlu, utrzymujących się stanów gorączkowych i ogólnego osłabienia. Wykonane badania obrazowe potwierdziły obustronne zapalenie płuc. Pomimo zastosowania
Chłoniak Hodgkina jako wariant zespołu Richtera
711
szerokowidmowej antybiotykoterapii oraz leczenia przeciwgrzybicznego chory zmarł z powodu zapalenia płuc wśród objawów niewydolności krąŜeniowo-oddechowej.
Przypadek 2
68-letni męŜczyzna został skierowany do Kliniki Hematologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
w celu rozpoczęcia leczenia rozpoznanej w marcu 2005 roku PBL. W chwili rozpoznania określono
zaawansowanie PBL na 3 stadium według klasyfikacji Rai’a. W leczeniu pierwszoliniowym u chorego
zastosowaniu 6 cykli chemioterapii według schematu CC (kladrybina + cyklofosfamid), po których
uzyskano PR. W listopadzie 2006 roku u chorego wystąpiły stany gorączkowe i osłabienie. W związku
z podejrzeniem progresji PBL przeprowadzono diagnostykę obrazową, która wykazała obecność patologicznych mas węzłowych w obrębie śródpiersia i jamy brzusznej. Na podstawie obecności komórek
Hodgkina i Reed-Sternberga w materiale uzyskanym drogą biopsji cienkoigłowej węzła chłonnego
rozpoznano transformację PBL w chłoniaka Hodgkina. U chorego nie wykonano badania histopatologicznego. Stan zaawansowania klinicznego HwZR określono, jako stadium IIIB według klasyfikacji
z Ann Arbor. Chory otrzymał 6 kursów chemioterapii według programu ABVD nie uzyskując jednak
odpowiedzi na leczenie (no response, NR). Następnie u pacjenta przeprowadzono paliatywną radioterapię głównych mas węzłowych. Pomimo zastosowanego leczenia pacjent zmarł w grudniu 2007 roku
z powodu progresji HwZR.
Przypadek 3
71-letni męŜczyzna pozostawał pod opieką Poradni i Oddziału Chorób Rozrostowych Szpitala
im. M. Kopernika w Łodzi od października 2006 roku w związku z rozpoznaniem w tym okresie PBL
w 2 stopniu zaawansowania według klasyfikacji Rai’a. W leczeniu pierwszej linii zastosowano 3 cykle
chemioterapii według programu CC uzyskując CR. Po nawrocie PBL, w drugiej linii leczenia podano
3 kursy kladrybiny w monoterapii. W lipcu 2009 roku pacjent zgłosił się do Poradni Hematologicznej
z powodu ogólnego osłabienia, stanów gorączkowych oraz utraty masy ciała. W badaniu przedmiotowym stwierdzono limfadenopatię obwodową oraz splenomegalię. W związku z podejrzeniem transformacji PBL i w celu dalszej oceny zaawansowania wykonano równieŜ trepanobiopsję szpiku kostnego.
Badanie histopatologiczne bioptatu szpiku kostnego wykazało obecność nacieku chłoniaka Hodgkina
z cechami włóknienia. W badaniach immunohistochemicznych określono fenotyp komórek Hodgkina
i Reed-Sternberga jako CD30+, LCA–, CD43–, CD20–, CD61–, CD23–, CD34–, CKAE– oraz MPO+
w nielicznych komórkach. Z uwagi na zajęcie szpiku i objawy systemowe określono stadium kliniczne
HwZR jako IVB według klasyfikacji z Ann Arbor. Ze względu na zły stan ogólny i cytopenie we krwi
obwodowej u chorego odstąpiono od intensywnej chemioterapii. Zastosowano paliatywną terapię wysokimi dawkami glikokortykosteroidów (prednizon) oraz winkrystyną nie uzyskując jednak odpowiedzi
klinicznej. Chory zmarł w sierpniu 2009 z powodu progresji HwZR wśród objawów niewydolności
nerek.
DYSKUSJA
ZR naleŜy do najpowaŜniejszych powikłań PBL, znacznie zwiększających ryzyko zgonu. Według
ostatnich danych częstość ZR rośnie o około 1% rocznie, co moŜe częściowo wynikać z poprawy diagnostyki, ale równieŜ ze stosowania bardziej immunosupresyjnego leczenia PBL [3]. U większości
pacjentów rozpoznaje się DLBCL-ZR, który charakteryzuje się agresywnym przebiegiem, znaczną
opornością na chemioterapię i zwykle doprowadza do zgonu w okresie od kilku do kilkunastu miesięcy
od rozpoznania [3]. Natomiast dość powszechnie uwaŜano, Ŝe rzadziej występujący HwZR moŜe cechować się lepszym rokowaniem niŜ DLBCL-ZR, co odpowiadałoby róŜnicy pomiędzy wynikami leczenia pierwotnego chłoniaka Hodgkina i pierwotnego DLBCL. Za prawdziwością tej tezy mogłyby
712
K. JAMROZIAK i wsp.
przemawiać nieliczne obserwacje świadczące o dobrej odpowiedzi HwZR na schematy chemioterapii
stosowane w leczeniu pierwotnego chłoniaka Hodgkina (najczęściej ABVD i COPP) [11, 12].
Jednak zarówno przypadki kliniczne opisane w tej pracy jak i większość innych opublikowanych
przypadków klinicznych i serii przypadków wydają się przemawiać za złym rokowaniem w HwZR,
przynajmniej u chorych leczonych uprzednio za pomocą analogów puryn [13]. U wszystkich trzech
opisanych w tej pracy chorych, którzy byli wcześniej leczeni kladrybiną z powodu PBL, przebieg kliniczny HwZR był agresywny z zaawansowanym stadium klinicznym i obecnością objawów ogólnych
w chwili rozpoznania. U Ŝadnego z dwóch chorych leczonych według schematu ABVD terapia ta nie
doprowadziła do uzyskania CR (1 PR i 1 NR), natomiast trzeci chory był leczony paliatywnie ze
względu na zły stan ogólny. Ponadto, HwZR u tych pacjentów charakteryzował się bardzo krótkim
czasem przeŜycia; pacjenci zmarli po 2, 3 i 13 miesiącach od momentu rozpoznania. RównieŜ wcześniej opisany przez nas chory, u którego HwZR wystąpił na podłoŜu rodzinnej PBL leczonej za pomocą
schematu z kladrybiną, zmarł po 16 miesiącach od chwili rozpoznania transformacji [8]. Obserwacje te
są zgodne z wnioskami z ostatnio przeprowadzonej retrospektywnej analizy wszystkich 86 opisanych
dotychczas pacjentów z HwZR [13]. W tej pracy Bockborny i wsp. [13] stwierdzili, Ŝe chorzy, u których HwZR wystąpił na tle PBL leczonej za pomocą fludarabiny, mają istotnie krótszy czas przeŜycia
(około 8 miesięcy) niŜ pozostali pacjenci [13]. TakŜe w największej analizie retrospektywnej pochodzącej z pojedynczego ośrodka, obejmującej 18 chorych z HwZR leczonych w znanym ośrodku amerykańskim MD Anderson Cancer Center w Houston, mediana czasu przeŜycia pacjentów wynosiła około
10 miesięcy [10]. Obserwacje te wskazują, Ŝe DLBCL-ZR i HwZR charakteryzują się podobnie złym
rokowaniem, szczególnie gdy do transformacji w HwZR dochodzi u chorego leczonego uprzednio za
pomocą analogów puryn, fludarabiny lub kladrybiny [8, 10, 13].
Patomechanizm powstawania HwZR nie został wyjaśniony. Sugeruje się udział takich czynników
transformujących jak infekcja wirusem Epsteina-Barr (EBV) lub immunosupresja związana z leczeniem
analogami puryn [14–16]. Natomiast więcej opublikowanych danych na temat czynników prognostycznych, patofizjologii i heterogenności klinicznej dotyczy DLBCL-ZR [17–21]. Ostatnio opublikowano
interesującą pracę określającą kliniczne i biologiczne czynniki ryzyka wystąpienia DLBCL-ZR [17].
Do parametrów prognostycznych korelujących z wystąpieniem DLBCL-ZR Rossi i wsp. [17] zaliczyli
między innymi wysoką ekspresję antygenu CD38, niewystępowanie delecji 13q14, obecność węzłów
chłonnych o średnicy przekraczająca 3 cm, a takŜe nowo zidentyfikowane czynniki molekularne, w tym
genotyp w zakresie polimorfizmu genu CD38, długość telomerów w komórkach PBL, występowanie
stereotypowych receptorów limfocytów B oraz uŜycie określonych genów regionu zmiennego łańcucha
cięŜkiego immunoglobulin (IGHV4-39). Czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia ZR jest równieŜ występowanie stereotypowych receptorów limfocytów B w PBL [21]. W innych badaniach wykazano, Ŝe pewne rodzaje zaburzeń molekularnych, szczególnie dotyczące genów zaangaŜowanych
w kontrolę cyklu komórkowego, odgrywają kluczową rolę w procesie transformacji PBL [18, 19].
Ponadto, opublikowane ostatnio doniesienia zwracają uwagę na biologiczne podłoŜe heterogenności
DLBCL-ZR [20, 21]. W bardzo interesującej molekularnej analizie duŜej serii 86 pacjentów z ZRDLBCL stwierdzono miedzy innymi wysoką częstość (47%) defektu genu TP53 (delecji i/lub mutacji)
u chorych z ZR [20]. MoŜe to wskazywać z jednej strony na prawdopodobną rolę selekcji klonalnej
w powstawaniu ZR, a z drugiej strony tłumaczyć często obserwowaną oporność ZR na klasyczne chemioterapeutyki (20). Drugą pod względem częstości grupę anomalii genetycznych stanowiły translokacje i amplifikacje obejmujące onkogen C-MYC, natomiast częstość typowych dla pierwotnego DLBCL
anomalii genetycznych była niska [20]. Dodatkowo, stwierdzono, Ŝe chorzy z ZR powstałym w wyniku
ewolucji klonu PBL, którzy stanowili 80% badanej grupy, charakteryzowali się innym profilem zaburzeń molekularnych niŜ pacjenci, u których DLBCL powstał z innego klonu limfocytów B, w tym
znacznie częstszym występowaniem anomalii genu TP53 i stereotypowych receptorów limfocytów B
[20, 21]. Co najistotniejsze, grupy te róŜniły się znacznie pod względem rokowniczym. Mediana czasu
przeŜycia chorych z ZR klonalnie związanym z PBL wynosiła tylko 14 miesięcy w porównaniu z medianą przeŜycia równą 62 miesiące w pozostałej grupie chorych [20]. PoniewaŜ w pracy analizowano
Chłoniak Hodgkina jako wariant zespołu Richtera
713
wyłącznie przypadki DLBCL-ZR, nie jest pewne czy podobne róŜnice rokowania występują w innych
typach ZR, w tym HwZR. Na podstawie małych badań moŜna jednak wysunąć hipotezę, ze równieŜ
ZR-HL dzieli się na dwie grupy róŜniące się pod względem ewentualnego pochodzenia od klonu PBL.
Jak wykazały badania klonalności z zastosowaniem mikrodyssekcji komórek Hodgkina i ReedStenberga, przypadki z obecnością antygenów wirusa EBV są najczęściej niezwiązane z klonem PBL
i mogą mieć związek etiologiczny z wcześniejszą terapią analogami puryn [22]. Z tego względu rutynowa analiza klonalności mogłaby teoretycznie przynosić waŜne informacje prognostyczne i wpływać
na wybór leczenia o odpowiedniej intensywności w DLBCL-ZR i być moŜe równieŜ HwZR [20].
Najistotniejszym klinicznie zagadnieniem pozostaje opracowanie skutecznej terapii HwZR. Dotychczas nie ustalono standardowego leczenia HwZR. Z pracy przeglądowej Bockborny’ego i wsp.
[13], a takŜe opisanych w tej pracy przypadków wynika, Ŝe najczęściej w pierwszej linii leczenia
HwZR stosowana jest chemioterapia podobna do uŜywanej w pierwotnym chłoniaku Hodgkina (np.
schemat ABVD). Uzyskiwane odsetki odpowiedzi oraz czasy przeŜycia chorych wyraźnie wskazują, ze
nie jest to postępowanie optymalne [13]. Fakt ten szczególnie dotyczy HwZR na tle PBL leczonej analogami puryn, który charakteryzuje się wyjątkowo złym rokowaniem. Niesatysfakcjonujące wyniki
leczenia HwZR mogą częściowo wynikać z faktu, Ŝe transformacji często towarzyszy progresja PBL,
w której leczenie typu ABVD ma prawdopodobnie ograniczoną skuteczność. Z drugiej strony, nie naleŜy zapominać, ze HwZR w przebiegu PBL dotyczy najczęściej pacjentów starszych, często w złym
stanie ogólnym i licznymi chorobami towarzyszącymi, a takŜe wcześniej leczonych kilkoma liniami
chemioterapii z powodu PBL, co znacznie ogranicza moŜliwość stosowania intensywnego leczenia.
Próby terapii ZR intensywnymi schematami chemioterapii, w tym zawierającymi wysokie dawki metotreksatu, arabinozydu cytozyny lub cis-platyny przyniosły zróŜnicowane efekty i charakteryzowały się
znaczną toksycznością [24, 25]. W rzadkich wyselekcjonowanych przypadkach, u chorych młodszych
i bez powaŜnych czynników obciąŜających, moŜna rozwaŜyć allogeniczną transplantację komórek macierzystych [26].
W związku z ograniczeniami moŜliwości intensyfikacji terapii klasycznymi cytostatykami nadzieję
budzi immunoterapia. Wiadomo, ze komórki Hodgkina i Reed-Sternberga w części przypadków wykazują ekspresję CD20 (w naszej serii jeden z dwóch zbadanych pod tym kątem chorych), a więc są potencjalnie wraŜliwe na rytuksymab [10, 13]. W związku z tym podejmowano próby leczenia schematami z rytuksymabem, np. R-CHOP, ale niewielka liczba przypadków i stosowanie róŜnych schematów
immunoterapii nie pozwala na jednoznaczną ocenę skuteczności takiego postępowania [10, 13]. DuŜa
częstość defektu genu TP53 w DLBCL-ZR sugeruje, Ŝe istnieją wskazania do rozwaŜenia terapii alemtuzumabem [20]. Jednak z uwagi na typową dla ZR masywna limfadenopatię konieczna jest wtedy terapia kombinowana z cytostatykami lub steroidami. Dodatkową nadzieję budzą obiecujące wyniki terapii opornego i nawrotowego chłoniaka Hodgkina i chłoniaka anaplastycznego z duŜych komórek za
pomocą brentuksymabu vedotinu (SGN-35), chimerycznego przeciwciała monoklonalnego skierowanego przeciwko antygenowi CD30 połączonego z lekiem antymitotycznym MMAE (pochodną auristatyny E) [27]. W związku z powszechną ekspresją CD30 na komórkach Hodgkina i Reed-Sternberga
w HwZR moŜe to być potencjalnie efektywna terapia równieŜ u chorych z tym rozpoznaniem. Zgodnie
z naszą wiedzą nie opublikowano dotychczas prób leczenia HwZR za pomocą brentuksymabu vedotinu.
W podsumowaniu naleŜy stwierdzić, Ŝe przebieg kliniczny HwZR u opisanych w tej pracy chorych
oraz dane z piśmiennictwa wskazują, Ŝe transformacja w chłoniaka Hodgkina jest stosunkowo rzadkim,
ale bardzo źle rokującym powikłaniem PBL, szczególnie, gdy dochodzi do niej u chorych leczonych
wcześniej analogami puryn. Dotychczas nie opracowano standardowego postępowania w HwZR, ale
powszechnie stosowana chemioterapia podobna do tej podawanej chorym z pierwotnym chłoniakiem
Hodgkina nie daje zadowalających efektów. Rozwój immunoterapii, w tym skierowanej przeciwko
antygenowi CD30, moŜe potencjalnie przynieść nowe metody lecznicze, które poprawią rokowanie
w HwZR.
714
K. JAMROZIAK i wsp.
Praca finansowana ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego jako projekt badawczy nr N N402 178334
PIŚMIENNICTWO
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Chiorazzi N, Rai, KR, Ferrarini M. Chronic lymphocytic leukemia. The New England Journal of Medicine 2005; 352:
804–815.
Richter MN. Generalized reticular cell sarcoma of lymph nodes associated with lymphatic leukemia. Am J Pathol 1928; 4:
285–292.
Tsimberidou AM, Keating MJ. Richter syndrome: biology, incidence, and therapeutic strategies. Cancer 2005; 103: 216228
Cherepakhin V, Baird SM, Meisenholder GW, Kipps TJ. Common clonal origin of chronic lymphocytic leukemia and
high-grade lymphoma of Richter's syndrome. Blood 1993; 82: 3141–3147.
Matolcsy A, Inghirami G, Knowles DM. Molecular genetic demonstration of the diverse evolution of Richter's syndrome
(chronic lymphocytic leukemia and subsequent large cell lymphoma). Blood 1994; 83: 1363–1372.
Brecher M, Banks PM. Hodgkin's disease variant of Richter's syndrome. Report of eight cases. Am J ClinPathol 1990; 93:
333–339.
Weisenberg E, Anastasi J, Adeyanju M, Variakojis D, Vardiman JW. Hodgkin's disease associated with chronic
lymphocytic leukemia. Eight additional cases, including two of the nodular lymphocyte predominant type. Am J Clin
Pathol 1995; 103: 479-484.
Robak T, Szmigielska-Kaplon A, Smolewski P i wsp. Hodgkin's type of Richter's syndrome in familial chronic
lymphocytic leukemia treated with cladribine and cyclophosphamide. Leuk Lymphoma 2003; 44: 859–866.
Juneja S, Carney D, Ellis D, Januszewicz EH, Wolf M, Prince HM. Hodgkin's disease type of Richter's syndrome in
chronic lymphocytic leukemia. Leukemia 1999; 13: 826–827.
Tsimberidou AM, O'Brien S, Kantarjian HM, i wsp. Hodgkin transformation of chronic lymphocytic leukemia: the M. D.
Anderson Cancer Center experience. Cancer. 2006; 107: 1294-1302.
Alliot C, Tabuteau S, Desablens B. Hodgkin's disease variant of Richter's syndrome: complete remission of the both
malignancies after 14 years. Hematology 2003; 8: 229–231.
Serratrice De Roux C, Coso D, Bouabdallah R, Serratrice J, Disdier P, Weiller PJ. Chronic lymphocytic leukemia and
Hodgkin's disease. Clinicopathologic study of three cases with good prognosis. Haematologica 2000; 85: 878-879.
Bockorny B, Codreanu I, Dasanu CA. Hodgkin lymphoma as Richter transformationin chronic lymphocytic leukaemia: a
retrospective analysis of world literature. Br J Haematol. 2011 (e-pub).
Petrella T, Yaziji N, Collin F i wsp. Implication of the Epstein-Barr virus in the progression of chronic lymphocytic
leukaemia/small lymphocytic lymphoma to Hodgkin-like lymphomas. Anticancer Res 1997; 17: 3907–3913.
Ansell SM, Li CY, Lloyd RV, Phyliky RL. Epstein-Barr virus infection in Richter's transformation. Am J Hematol 1999;
60: 99–104.
Fong D, Kaiser A, Spizzo G, Gastl G, Tzankov A. Hodgkin's disease variant of Richter's syndrome in chronic
lymphocytic leukaemia patients previously treated with fludarabine. Br J Haematol 2005; 129: 199-205.
Rossi D, Cerri M, Capello D i wsp. Biological and clinical risk factors of chronic lymphocytic leukaemia transformation
to Richter syndrome. Br J Haematol 2008; 142: 202-215.
Qian L, Gong J, Liu J, Broome JD, Koduru PR. Cyclin D2 promoter disrupted by t(12;22)(p13;q11.2) during
transformation of chronic lymphocytic leukaemia to non-Hodgkin's lymphoma. Br J Haematol 1999; 106: 477–485.
Dierlamm J, Michaux L, Criel A i wsp. Multiple cell cycle regulator alterations in Richter's transformation of chronic
lymphocytic leukemia. Leukemia 2002; 16: 1028–1034.
Rossi D, Spina V, Deambrogi C i wsp. The genetics of Richter syndrome reveals disease heterogeneity and predicts
survival post-transformation. Blood 2011; 117: 3391-3401.
Rossi D, Spina V, Cerri M i wsp. Stereotyped B-cell receptor is an independent risk factor of chronic lymphocytic
leukemia transformation to Richter syndrome. Clin Cancer Res 2009; 15: 4415-4422
de Leval L, Vivario M, De Prijck B i wsp. Distinct clonal origin in two cases of Hodgkin's lymphoma variant of Richter's
syndrome associated With EBV infection. Am J Surg Pathol 2004; 28: 679-686.
Tsimberidou AM, Kantarjian HM, Cortes J i wsp. Fractionated cyclophosphamide, vincristine, liposomal daunorubicin,
and dexamethasone plus rituximab and granulocyte-macrophage-colony stimulating factor alternating with methotrexate
and cytarabine plus rituximab and GM-CSF in patients with Richter syndrome or fludarabine-refractory chronic
lymphocytic leukemia. Cancer 2003; 97: 1711–1720.
Tsimberidou AM, O'Brien SM, Cortes JE i wsp. Phase II study of fludarabine, cytarabine, cyclophosphamide, cisplatin
and GM-CSF in patients with Richter's syndrome or refractory lymphoproliferative disorders. Leuk Lymphoma 2002; 43:
767–772.
Dabaja BS, O'Brien SM, Kantarjian HM i wsp. Fractionated cyclophosphamide, vincristine, liposomal daunorubicin, and
dexamethasone regimen in Richter's syndrome. Leuk Lymphoma 2001; 42: 329–337.
Chłoniak Hodgkina jako wariant zespołu Richtera
715
26. Rodriguez J, Keating MJ, O'Brien S, Champlin RE, Khouri IF. Allogeneic haematopoietic transplantation for Richter's
syndrome. Br J Haematol 2000; 110: 897–899.
27. Younes A, Bartlett NL, Leonard JP, Kennedy DA, Lynch CM, Sievers EL,,Forero-Torres A. Brentuximab vedotin (SGN35) for relapsed CD30-positive lymphomas. N Engl J Med. 2010; 363: 1812-1821.
Praca wpłynęła do Redakcji 31.10.2011 r. i została zakwalifikowana do druku 22.11.2011 r.
Adres Autorów:
Klinika Hematologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Ul. Ciołkowskiego 2
93-510 Łódź
Tel. +48 42 6895191
Fax +48 42 6895192
e-mail: [email protected]