docKW 98sz.qxd - Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków
download 
Reklamacja Transkrypt
KW 98sz.qxd - Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków
CZYLI O KONKURSIE NA WSPÓŁCZESNY NAGROBEK Nr 117 LISTOPAD 2010 Wkomponowanie nowoczesnych form w historyczne otoczenie jest zawsze dużym wyzwaniem. Dotyczy to choćby nowoczesnych mebli miejskich w otoczeniu zabytkowych budowli, ale nie tylko. Ideą, jaka przyświecała organizatorom konkursu na wzornik współczesnego nagrobka zalecanego na zabytkowych cmentarzach, było zainspirowanie projektantów do stworzenia takiego nowoczesnego wzorca, który dobrze komponowałby się z klimatem i otoczeniem historycznych stołecznych nekropolii. Zamierzeniem organizatorów było również stworzenie katalogu projektów, z których w przyszłości mogliby korzystać za symboliczną opłatą wszyscy, którzy staną przed koniecznością zbudowania nowoczesnego nagrobka swoim bliskim w zabytkowym otoczeniu. Podsumowując wyniki konkursu, trzeba stwierdzić, że kształtowanie współczesnych, w pewnym sensie uniwersalnych, form nagrobków jest zadaniem bardzo trudnym. Oczywiste jest, że wyniki konkursu, jakkolwiek reprezentujące wysoki poziom artystyczny, nie wyczerpują tematu, a raczej stanowią przyczynek do dalszej dyskusji i do ostatecznego rozwiązania tego trudnego zadania konserwatorskiego. Ewa Nekanda-Trepka KONKURS NA PROJEKT WSPÓŁCZESNEGO NAGROBKA ZALECANEGO DLA CMENTARZY ZABYTKOWYCH Organizator Miasto Stołeczne Warszawa Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków Miejsce i termin rozstrzygnięcia Warszawa, 8 czerwca 2010 r. Sąd konkursowy Beata Bochińska – prezes Instytutu Wzornictwa Przemysłowego ks. Marek Gałęziewski – dyrektor Zarządu Cmentarza Powązkowskiego Jan Mazur – Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej Ewa Nekanda-Trepka – Stołeczny Konserwator Zabytków, przewodnicząca sądu Ksawery Piwocki – rektor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie Jakub Wacławek – prezes Oddziału Warszawskiego SARP 2 WSPÓŁCZESNY NAGROBEK NA ZABYTKOWYM CMENTARZU Spacery po zabytkowych cmentarzach mają wiele nastrojowego uroku. Dają również możliwość bezpośredniego obcowania z ciekawą formą kommemoratywnego przesłania, zawartego w kamiennej formie, jaką jest nagrobek. Coraz częściej nastrój ten zakłócany bywa dysonansem, widocznym szczególnie na starych cmentarzach, gdzie pomiędzy indywidualnymi realizacjami pojawiają się kompozycje „uniwersalne”, których forma i materiał nie nawiązują do wymogów otoczenia, lecz są rezultatem wyboru jednego spośród masowo produkowanych lub zamawianych internetowo, bezpośrednio w hurtowni, nagrobków. Powoduje to, iż zabytkowe otoczenie powoli zmienia się w przypadkową zbieraninę, prezentującą upodobania i możliwości lokalnych inwestorów. Z tych względów konieczny stał się nadzór służb konserwatorskich, które w porozumieniu z zarządami cmentarzy i organizacjami społecznymi od lat próbują zapanować nad chaosem form pojawiających się na zabytkowych cmentarzach. Liczne spory z inwestorami, prowadzone podczas komisji i oględzin tych zabytkowych terenów, sprowokowały potrzebę ustalenia rzeczywistych przyczyn, dla których na miejscu indywidualnych realizacji forsowana jest chęć czy wręcz żądanie usunięcia starego pomnika i zastąpienia go nowym, wybłyszczonym, w kształcie popularnej dziś fali z napisami malowanymi żółtozłotą farbą. Konieczne stało się ustalenie, co tak naprawdę wpływa na fakt, że na terenach zabytkowych stawiane są obiekty sztampowe, standardowe, nieuwzględniające możliwości koegzystencji z formą sąsiedniego, zabytkowego nagrobka. Od wielu już lat służby konserwatorskie próbują wypracować właściwą, rozsądną formę współpracy. Skutki tych działań są różne, w dużej mierze uzależnione od siły argumentacji przedstawiciela służb konserwatorskich i konsekwencji działań zarządów cmentarzy. W tych warunkach najczęściej dochodzi jedynie do przymusowego kompromisu, zawieranego pomiędzy oburzonym inwestorem a wyczerpanym emocjonalnym szantażem urzędnikiem. Obiegowa informacja, iż prace konserwatorskie przy obiekcie historycznym są kilkakrotnie droższe niż postawienie nowego, „solidnego nagrobka”, jak również kłamliwe stwierdzenie, iż w rzeczywistości bezpłatna konsultacja z komisją konserwatorską to dodatkowy koszt rzędu „następnego” 1000 zł, powodują, że wszyscy czują się osaczeni i niezdolni do logicznego myślenia, tym bardziej że decyzje o postawieniu, rozbudowaniu czy też remoncie nagrobka często idą w parze z emocjami związanymi z utratą ukochanej osoby. Wymienione wyżej problemy oraz fakt przynależności od 2007 r. Warszawy do Organizacji Znaczących Cmentarzy Europejskich (ASCE – Association of Significant Cemeteries in Europe), zrzeszającej instytucje sprawujące opiekę nad zabytkowymi nekropoliami, zobowiązały Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków do uporządkowania tych relacji. W pierwszej kolejności, widząc ogromne braki dobrych propozycji na rynku kamieniarskim, zdecydowano się wyjść naprzeciw realnym potrzebom, dostarczając zbiór propozycji nagrob- ków, które będą godnie prezentować tendencje stylistyczne przełomu XX i XXI w. W porozumieniu z warszawskimi kamieniarzami ustalono grupy cenowe, w których zawarto trzy kategorie nagrobków: pojedynczych, podwójnych oraz kaplicy. Podział cenowy stanowił jeden z głównych kryteriów ogłoszonego w czerwcu 2010 „Konkursu na projekt współczesnego nagrobka zalecanego dla cmentarzy zabytkowych”. Konkurs miał charakter otwarty, ale głównie adresowany był do studentów uczelni artystycznych z całego kraju. Jego idea to zainspirowanie projektantów do stworzenia nowoczesnego nagrobka, którego forma harmonizowałaby z otoczeniem starych, zabytkowych cmentarzy Warszawy. Zamierzeniem organizatorów konkursu – Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków oraz Stowarzyszenia Architektów Polskich – było stworzenie dobrych wzorów, z których w przyszłości mogliby korzystać wszyscy, którzy staną przed wyborem formy pomnika odpowiedniego dla historycznych cmentarzy. W regulaminie konkursu pojawił się podział na wspomniane kategorie cenowe: do 8000 zł., do 15 000 zł. oraz powyżej 15 000 zł. Nadesłane do organizatorów projekty uznane zostały jako „reprezentujące dobry poziom artystyczny i użytkowy”. Sąd konkursowy nagrodził po jednym projekcie w każdej kategorii. W każdej kategorii przyznano również wyróżnienia. Wszystkie nagrodzone oraz wyróżnione projekty zostały opublikowane we „Wzorniku współczesnych nagrobków, zalecanych dla cmentarzy o charakterze zabytkowym”, wydanym w październiku 2010 r., przez Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków. Zgodnie z intencjami, które przyświecały organizatorom i recenzentom konkursu, publikacja nagrodzonych i wyróżnionych nagrobków ma być powszechna i ogólnie dostępna. Skontaktowano się z zarządami zabytkowych warszawskich cmentarzy oraz właścicielami terenów z prośbą o udostępnianie przekazanych im bezpłatnie publikacji w celu szerszego i celowego propagowania współcześnie projektowanego nagrobka, którego forma dobrze koresponduje z stylistyką zabytkowych cmentarzy. Zachęcając do korzystania z propozycji zawartych w publikacji, Stołeczny Konserwator Zabytków Ewa Nekanda-Trepka nie ukrywała, iż liczy na zainteresowanie tematem także wśród firm kamieniarskich, które zgodnie z podpisaną z uczestnikami konkursu umową, mogą podobnie jak inwestor indywidualny, za symboliczną opłatą 50 zł, korzystać z zaprezentowanych tam propozycji. Wszystkim opisanym w tekście działaniom przyświeca jeden cel – przyczynić się do poprawienia stylistycznego chaosu, jaki wkradł się w melancholijny nastrój zabytkowych, warszawskich nekropolii. Agnieszka Kasprzak-Miler 3 KONKURS NA PROJEKT WSPÓŁCZESNEGO NAGROBKA ZALECANEGO DLA CMENTARZY ZABYTKOWYCH KATEGORIA DO 8000 TYS. ZŁ NAGRODA Praca 13131 Autor Dominika Falkowska 4 Opinia o pracy Praca nagrodzona ze względu na proste wyprowadzenie formy nagrobka z tradycyjnej ikonografii oraz propozycję wielorakiej możliwości wypełnienia tej formy. KONKURS NA PROJEKT WSPÓŁCZESNEGO NAGROBKA ZALECANEGO DLA CMENTARZY ZABYTKOWYCH KATEGORIA DO 15 000 TYS. ZŁ NAGRODA Praca 022408 Autor Grzegorz Kenig Opinia o pracy Praca nagrodzona ze względu na twórczą transpozycję tradycyjnych elementów pionowych współtworzących krajobraz zabytkowego cmentarza, a także za prostotę i oszczędność użytych środków. KONKURS NA PROJEKT WSPÓŁCZESNEGO NAGROBKA ZALECANEGO DLA CMENTARZY ZABYTKOWYCH KATEGORIA POWYŻEJ 15 000 TYS. ZŁ NAGRODA Praca 900084 Autor Piotr Tumidajski 6 Opinia o pracy Praca nagrodzona ze względu na próbę twórczej interpretacji formy sarkofagu przy użyciu prostych form. KONKURS NA PROJEKT WSPÓŁCZESNEGO NAGROBKA ZALECANEGO DLA CMENTARZY ZABYTKOWYCH WYRÓŻNIENIA Kategoria do 8000 zł Aleksandra Andrzejewska Marcin Kuliński Justyna Osiecka Marek Pazio Andrzej Stoksik Piotr Tumidajski (trzykrotnie) WYRÓŻNIENIE do 8000 zł Praca 001133 Autor Aleksandra Andrzejewska WYRÓŻNIENIE do 8000 zł Praca 616633 Autor Marcin Kuliński WYRÓŻNIENIE do 8000 zł Praca 601084 Autor Piotr Tumidajski Kategoria do 15 000 zł Marcin Gach Marcin Kuliński (dwukrotnie) Piotr Tumidajski (dwukrotnie) Kategoria powyżej 15 000 zł Szymon Bobrowicz Michał Pająkiewicz Opinia o pracy Praca wyróżniona ze względu na prostotę formy i zasadę użycia kontrastujących materiałów. Opinia o pracy Praca wyróżniona ze wzgledu na próbę uzyskania “modułowości”. Opinia o pracy Praca wyróżniona ze względu na czytelną formę i świadome operowanie fakturą kamienia. 7 KONKURS NA PROJEKT WSPÓŁCZESNEGO NAGROBKA ZALECANEGO DLA CMENTARZY ZABYTKOWYCH WYRÓŻNIENIA WYRÓŻNIENIE do 15 000 zł Praca 150380 Autor Mateusz Gach WYRÓŻNIENIE do 15 000 zł Praca 616136 Autor Marcin Kuliński WYRÓŻNIENIE do 15 000 zł Praca 336136 Autor Marcin Kuliński 8 Opinia o pracy Praca wyróżniona ze względu na walory użytkowe. Opinia o pracy Praca wyróżniona ze względu na oszczędność środków i nawiązanie do krajobrazu cmentarza. Opinia o pracy Praca wyróżniona ze względu na oszczędność środków i nawiązanie do krajobrazu cmentarza. KONKURS NA PROJEKT WSPÓŁCZESNEGO NAGROBKA ZALECANEGO DLA CMENTARZY ZABYTKOWYCH WYRÓŻNIENIA WYRÓŻNIENIE do 15 000 zł Praca 700084 Autor Piotr Tumidajski WYRÓŻNIENIE powyżej 15 000 zł Praca 100482 Autor Szymon Bobrowicz WYRÓŻNIENIE powyżej 15 000 zł Praca 198080 Autor Michał Pająkiewicz Opinia o pracy Praca wyróżniona ze względu na prostotę formy i świadome użycie faktury kamienia. Opinia o pracy Praca wyróżniona ze względu na próbę twórczej interpretacji formy kaplicy grobowej. Opinia o pracy Praca wyróżniona ze względu na walory plastyczne. 9 INWENTARYZACJA STARYCH POWĄZEK Z UDZIAŁEM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Od ponad roku na terenie najstarszej zabytkowej nekropolii Warszawy i jednej z najznamienitszych w Europie – Starych Powązkach – trwa szczegółowa inwentaryzacja nagrobków. W projekcie realizowanym przez Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków (BSKZ) biorą udział osoby niepełnosprawne. Cmentarz Powązkowski, zwany Starymi Powązkami, powstał w 1790 roku. Od tamtej pory pochowano na nim ponad 2,5 mln osób, wśród których znajduje się wielu znanych i zasłużonych Polaków, żołnierzy powstań narodowych, działaczy niepodległościowych, wybitnych pisarzy, poetów, uczonych i artystów. Wiele wystawionych na ich grobach pomników to nieprzeciętne dzieła sztuki, stanowiące nierozerwalną część naszego dziedzictwa narodowego, dlatego cały teren cmentarza objęty jest ścisłą ochroną konserwatorską. Często nie jest to jednak wystarczającym hamulcem dla złodziei cennych detali. Zdarzało się również, że w miejscu starych nagrobków pojawiały się nowe z błyszczącego granitu lub co gorsza z lastryko. Aby w przyszłości chronić zabytki sztuki sepulkralnej Powązek przed podobnymi incydentami, Stołeczny Konserwator Zabytków postanowił podjąć próbę przeprowadzenia szczegółowej inwentaryzacji, mającej objąć swym zasięgiem wszystkie znajdujące się na terenie tej nekropolii nagrobki. Projekt nosi nazwę „Gromadzenie danych dotyczących pomników nagrobnych występujących na terenie wpisanego do rejestru zabytków cmentarza Stare Powązki” i jest pierwszym w historii cmentarza przedsięwzięciem na taką skalę. Podejmowane do tej pory działania inwentarzowe prowadzone były wybiór- czo, obejmując jedynie wybrane przez przedstawicieli Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami im. Jerzego Waldorffa obiekty poświęcone osobom znanym lub ciekawe pod względem artystycznym. Dokumentacja taka nie daje jednak prawdziwej informacji o stanie faktycznym, co niejednokrotnie utrudnia służbom konserwatorskim prowadzenie bieżących prac. Należy także mieć na uwadze, że podczas II wojny światowej spłonęły księgi cmentarne, dlatego nie są znane dokładne dane o liczbie nagrobków i nazwiskach osób pochowanych na cmentarzu, trudno jest również prowadzić jakąkolwiek statystykę porównawczą. Celem projektu jest stworzenie elektronicznej bazy danych o stanie zachowania wszystkich nagrobków, uzupełnionej zdjęciami, wymiarami, treścią występujących inskrypcji oraz rodzajem materiału, z którego zostały wykonane. Specjalnie do tego celu powstał komputerowy program, który pozwala w prosty sposób archiwizować dane dotyczące obiektów na terenie Cmentarza Stare Powązki. Zadanie nie jest jednak proste – to praca na lata, wymagająca współpracy kilku jednostek organizacyjnych (Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków z Biurem Informatyki i Przetwarzania Danych oraz Biurem Geodezji i Katastru), a także zaangażowania osób, które wykonywałyby zarówno pracę w terenie, jak i prace biurowe związane już bezpośrednio z wpisem do bazy komputerowej. Za namową radnego Warszawy Andrzeja Golimonta do realizacji projektu, w ramach aktywizacji zawodowej, zatrudniono osoby niepełnosprawne. Nabór kandydatów odbył się za pośrednictwem Urzędu Pracy m.st. Warszawy. Zakwalifikowane zostały osoby z niewielkim stopniem niepełnosprawności, dla których praca w terenie czy obsługa komputera nie stanowi problemu. Aby w pełni sprostać postawionemu przed nimi zadaniu, osoby te otrzymały od Warszawskiego Centrum Pomocy Rodzinie dotacje na niezbędny sprzęt (komputery i telefony komórkowe z wbudowanym aparatem fotograficznym o dużej rozdzielczości). Ponadto przed podjęciem prac inwentaryzacyjnych grupa przeszła, zorganizowane przez BSKZ, specjalistyczne szkolenia z zakresu historii, materiałoznawstwa, fotografii oraz bhp. Podczas szkoleń rozwijane były umiejętności rozpoznawania i kwalifikowania materiałów, z jakich zbudowane są nagrobki oraz nazewnictwa ich poszczególnych części, a także podstawowych zasad fotografii dokumentalnej. Początki były trudne, pojawiało się wiele przeszkód zarówno technicznych, jak i zwykłych ludzkich błędów. Tych pierwszych niestety nie jesteśmy w stanie przewidzieć ani kontrolować, jednak te ostatnie, dzięki pełnemu zaangażowaniu ze strony uczestników projektu i wielomiesięcznej praktyce, udało się znacznie zminimalizować. Kilka osób odeszło – niektórzy znaleźli inną pracę, dostali stypendia naukowe, a niektórzy po prostu się nie sprawdzili. I tak z zebranej na początku 8-osobowej grupy zostały, pracujące do tej pory, cztery osoby. Praca ich jest bezpośrednio nadzorowana przez koordynatora zatrudnionego przez Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków. Polega na wypełnianiu, specjalnie do tego celu zaprojektowanych przez pracowników BSKZ, kart inwentaryzacyjnych. Metodą prób i błędów wypracowane zostały techniki odszyfrowywania zatartych, nieczytelnych inskrypcji bez szkód dla zabytkowej, kruchej materii kamienia, na którym były wykute. Na karcie obiektu odnotowywane są przypadki występowania na nagrobku rzeźb i płaskorzeźb z uwzględnieniem tematów przedstawień, rozmiarów oraz materiałów, z jakich zostały wykonane, a także innych elementów dekoracyjnych (słupki, pręty, antaby) oraz sygnatur i tabliczek znamionowych. Dodatkowo karta zawiera także uwagi dotyczące zagrożenia ze strony korzeni drzew, co w przyszłości może pozwolić na zaplanowanie prac pielęgnacyjnych przy zieleni zabytkowego cmentarza. Uzupełnieniem karty są zdjęcia, ukazujące zarówno cały nagrobek, jak i zbliżenia rzeźb oraz bardziej interesujących detali. Określana jest również prawdopodobna data powstania nagrobka. Przyjmuje się za nią najwcześniejszą datę występującą w inskrypcjach, co niestety nie zawsze pokrywa się z rzeczywistością, gdyż niekiedy nagrobki stawiane były dopiero kilka czy nawet kilkanaście lat po dokonaniu pierwszego pochówku lub w późniejszym okresie wymieniane na nowe, na które przekuwano tylko stare inskrypcje – takie spostrzeżenia również odnotowywane są w karcie inwentaryzacyjnej nagrobka. W celu weryfikacji i uzupełnienia pozyskanych w terenie informacji prowadzone są również badania w archiwum zarządu cmentarza, polegające na sprawdzeniu prawidłowej pisowni nazwisk, wielkości pól grobowych oraz przypisaniu nagrobkom anonimowym konkretnych nazwisk. Informacje o niektórych nagrobkach pojawiają się również w wielu publikacjach dotyczących Starych Powązek, dlatego równolegle do badań w archiwum prowadzone są poszukiwania bibliograficzne. Na koniec – już w biurze – wszystkie te dane wraz z fotografiami są porządkowane, a następnie przenoszone do systemu komputerowego, gdzie znajdują swoje miejsce w czterech zakładkach: informacje, inskrypcje, bibliografia i zdjęcia. Dodatkowo każda kwatera posiada oddzielną teczkę z dotyczącą jej dokumentacją papierową, zawierającą: karty inwentaryzacyjne, orientacyjne mapki kwater, analizę pozyskanego materiału oraz płytkę CD ze wszystkimi wykonanymi dla danej kwatery zdjęciami. Do tej pory zinwentaryzowanych zostało 50 kwater, z czego 40, na obszarze których znajduje się ponad pięć tysięcy nagrobków, jest już wprowadzonych do systemu komputerowego Jego baza połączona jest z ortofotomapą Warszawy zaopatrzoną w wyszukiwarkę, za pomocą której osoby zainteresowane będą mogły odnaleźć nagrobki swoich bliskich. Dzięki projektowi Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków udało się połączyć dwa ważne cele: gromadzenie dokumentacji, która służyć będzie dalszym pracom badawczym, typowaniu obiektów do prac konserwatorskich oraz wyszukiwaniu nazwisk osób pochowanych na Starych Powązkach, a także stworzeniu miejsc pracy i udostępnieniu osobom niepełnosprawnym narzędzi, dzięki którym uzyskają oni pozycję pracowników swobodnie poruszających się na rynku pracy. Ich udział w projekcie ma służyć stworzeniu warunków „równych szans”. W przyszłości planowane jest kontynuowanie prac inwentaryzacyjnych także na terenach innych warszawskich cmentarzach zabytkowych. Obecnie z efektami ponad rocznej pracy nad projektem można zapoznać się na oficjalnym serwisie mapowym Urzędu m.st. Warszawy, pod adresem HYPERLINK "http://www.mapa.um.warszawa.pl" www.mapa.um.warszawa.pl w zakładce Mapy cmentarzy. Aneta Łukasiewicz 11 SUMMARY Introducing modern forms into historical surroundings is always a major challenge. This even applies to modern urban furniture surrounded by historical buildings, but that is not all. The competition organizers’ guiding light for a contemporary tombstone as a keystone for historical cemeteries was to inspire designers to create a modern model that fits in with the climate and surroundings of the historical necropoleis of the capital city. It was also the intention of the organizers to create a catalogue of designs in the future—available for a symbolic fee— for everyone facing the need to erect a modern tombstone for loved ones in a historical environment. In summarizing the results of the competition, it must be stated that the molding of contemporary, albeit universal, forms of tombstones is a very difficult task. It is obvious that the competition results, although on a high artistic level, do not exhaust the topic, but rather serve as an introduction to further discussion and to the final solving of this difficult heritage protection question. Ewa Nekanda–Trepka projekt graficzny Zbyszek Gonciarz tłumaczenie Ryszard E.L. Nawrocki MAGAZYN URBANISTYCZNO-ARC HITEKTONICZNY Wydaje Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego Urzędu m.st. Warszawy Redakcja plac Defilad 1, PKiN XIII p. 00-901 Warszawa, tel. 22 6566589, fax 22 6566802 Redaguje zespół Małgorzata Zdancewicz – redaktor prowadząca, Marek Mikos – konsultacja merytoryczna, Katarzyna Niekrasz, Andrzej Śwital Redakcja zastrzega sobie prawo redagowania i skracania powierzonych tekstów e-mail: [email protected] http://um.warszawa.pl ISSN 1427-907X
