(Kusiak-Obora Beata (rec. dr))

Gdańsk, 2016-11-28
prof. nadzw. dr hab. Mariusz Lipowski
Zakład Psychologii Zdrowia
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku
Recenzja
rozprawy doktorskiej mgr Beaty Kusiak-Obory pt.
Wpływ zajęć sportowych na wybrane postawy i zachowania młodzieży
niedostosowanej społecznie
promotor: dr hab. Jan Blecharz prof. nadzw.
Otrzymana do recenzji dysertacja jest ciekawym studium na temat wpływu aktywności
fizycznej na postawy i zachowania młodzieży niedostosowanej społecznie. Ważnym elementem
pracy jest docenienie wartości budowania poczucia odpowiedzialności za swoje czyny u młodych
osób przebywających w zakładach poprawczych.
Młodzież, która weszła w konflikt z prawem przejawia często tendencje społecznie
negatywne, odwraca zainteresowania od powszechnie uznawanych wartości i przejawia chęć
wyżycia się w działaniach społecznie destruktywnych. Poszukuje podziwu i zainteresowania dla
tzw. złych czynów, co niejednokrotnie skojarzone jest z cynizmem i brawurą. Młodzież ta
przejawia nieżyczliwy stosunek do człowieka, cudzego mienia, regulaminów. Wykazuje się też
niechęcią do pracy i nauki, czy brakiem poczucia odpowiedzialności za swoje czyny. Dzieci te
żyją chwilą, przygodą, awanturą, czemu towarzyszy duża wyobraźnia, brak hamulców i
krytycyzmu. Brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej wywołuje nieumiejętność wyjścia z trudnej
sytuacji, ale też brak wiary w taką możliwość.
Do dyskusji nad problematyką możliwości wpływu aktywności fizycznej na postawy i
zachowania młodzieży niedostosowanej społecznie włącza się mgr Beata Kusiak-Obora.
Przedstawiona do oceny rozprawa doktorska jest interesującym i zarazem twórczym pomysłem
badawczym. Co ważne: Doktorantka przeprowadziła eksperyment, a nie jest to łatwa metoda
badawcza – głównie ze względu na wielość zmiennych niekontrolowanych, czy zakłócających.
Praca liczy 214 stron i składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy poświęcony został analizie
literatury przedmiotu, gdzie Doktorantka opisuje kluczowe dla tematu zagadnienia. Najpierw
przedstawia specyfikę zaburzeń w zachowaniu w zestawieniu z samym niedostosowaniem
społecznym młodzieży. Znajdują się tu treści dotyczące zagadnienia dostosowania i
1
niedostosowania społecznego młodzieży, przybliżone zostały też przyczyny oraz uwarunkowania
tego procesu. W dalszej części dokonuje charakterystyki pracy z nieletnim niedostosowanym
społecznie, gdzie najpierw podaje koncepcje ograniczania opisywanego zjawiska młodzieży, a
kolejno znaczenie kultury fizycznej jako narzędzia edukacji. W ostatnim podrozdziale tej części
pracy Doktorantka omawia wychowawcze aspekty kultury fizycznej. Rozdział drugi został
poświęcony metodologii badań własnych. Mgr Beata Kusiak-Obora przedstawia cel pracy, stawia
pytania badawcze oraz hipotezy. Kolejny fragment to przedstawienie zmiennych i ich
operacjonalizacji oraz opis zastosowanych narzędzi badawczych. Po tym opisuje procedurę
badawczą oraz charakteryzuje teren badań i grupę badaną. Rozdział trzeci stanowi prezentację
wyników przeprowadzonych badań. Tu Doktorantka przedstawia szczegółowe wyniki z badań,
oraz poddaje analizie kolejno: prezentowane systemy wartości, poziom kompetencji społecznych
postawy wobec kultury fizycznej oraz procesu resocjalizacji, poczucie własnej skuteczności
poziom agresji, zachowania internalizacyjne i eksternalizacyjne. Rozdział czwarty to dyskusja, w
którym zweryfikowane zostają hipotezy badawcze. Na podstawie uzyskanych wyników w
podsumowaniu Doktorantka formułuje wioski ogólne oraz wskazuje dalsze kierunki badań. Na
końcu pracy Autorka zamieszcza piśmiennictwo i załączniki. Taka struktura pracy jest zgodna z
wymaganymi standardami. Ustosunkuję się zatem do poszczególnych części pracy, a z obowiązku
recenzenta nakreślę swoje uwagi krytyczne. Mam nadzieję, że krytyka ta przyczyni się do
udoskonalenia warsztatu badawczego Doktorantki.
We Wstępie z pewnością nie brakuje wprowadzenia dotyczącego motywu podejmowania
tego typu badań. Doktorantka podkreśla walor aplikacyjny swoich badań, jak i to, że w ramach
konstrukcji projektu badawczego przeprowadziła badania pilotażowe. Pilotaż potwierdził
zasadność przeprowadzenia dalszych eksperymentów, przy eliminacji popełnionych błędów
metodologicznych oraz wprowadzeniu koniecznych modyfikacji. Ponadto wyniki badań
wstępnych pozwoliły stwierdzić, że zmiany zachowań i postaw młodzieży niedostosowanej
społecznie są uwarunkowane zarówno osobowościowo, jak i sytuacyjnie.
Treści zawarte w pierwszym teoretycznym rozdziale to wszechstronna analiza literatury
związanej z podjętym tematem. Doktorantka sięga po najnowsze pozycje polskie i światowe, ale
też powołuje się na źródła klasyczne. Można jednak zadać pytanie, czy prace z lat 60-tych
zawierają aktualną wiedzę? …w końcu minęło ponad półwieku. Wówczas w zakresie
resocjalizacji, czy socjalizacji panowały w Polsce inne warunki, co więcej ustrój socjalistyczny
narzucał też inny sposób myślenia o młodzieży niedostosowanej społecznie. Sądzę, że pominięcie
prac z tamtego okresu nie umniejszyłoby wartości dysertacji. Innym, moim zdaniem,
mankamentem tego rozdziału są powołania „z drugiej ręki” – nie powinno się tak postępować w
2
sytuacjach, gdy dostęp do danych źródłowych jest możliwy. Poza tymi uwagami można tę część
pracy, liczącej 55 stron, uznać za udaną. Jest pisana, jak mawiają klasycy „lekkim piórem” i
przyjemnie się ją czyta.
Po rozdziale teoretycznym mgr Beata Kusiak-Obora przechodzi do warstwy empirycznej
pracy. Rozdział Metodologia badań rozpoczyna podrozdział Cel pracy, pytania i hipotezy
badawcze, gdzie Doktorantka już w pierwszym akapicie formułuje cel pracy. Nie mam
wątpliwości, że jest on osadzony dobrze metodologicznie. Spodziewałem się jednak wcześniej
pewnej podbudowy teoretycznej modelu badawczego. Ewentualnie można by założony proces
badawczy osadzić w jakimś nurcie, czy koncepcji. Tego również brakowało mi podczas czytania
wstępu. Kolejnymi krokami w procesie badawczym Doktorantki jest podanie pytań i hipotez
badawczych, które są sformułowane prawidłowo. Moim zdaniem jednak struktura tego fragmentu
pracy byłaby dużo bardziej przejrzysta, gdyby spróbować takiej konstrukcji: problem, cel, a
następnie: pytanie – uzasadnienie – hipoteza, i tak kolejne pytania i hipotezy. Jednak wymagało
by to pewnej korekty, gdyż pytań jest sześć, zaś hipotez siedem.
W kolejnym rozdziale pt. Metodyka i procedura badań Doktorantka opisuje zmienne
niezależne i zależne, szczegółowo je definiując. Należy pochwalić za ten zabieg, dzięki któremu
czytelnik orientuje się, co tak naprawdę jest badane. Rozdział ten jest cenny, gdyż porządkuje
dalsze rozważania. Brakuje mi jednak tutaj wyraźnego podkreślenia, że jest to eksperyment. A na
dodatek badania mają dużą wartość diagnostyczną i są wyjątkowe – w Polsce jest mało tkich
opracowań. To zaś wyjaśnione jest w rozdziale o tytule Schemat badań, procedura badawcza,
który znajduje się kilka stron dalej.
W rozdziale Metody badawcze Doktorantka szczegółowo opisuje bogaty i zróżnicowany
zestaw narzędzi badawczych i precyzyjnie podkreśla, że są to testy o wysokiej rzetelności i
trafności. Jednak opisuje tu narzędzia badawcze, a nie, jakby to sugerował tytuł, metody. Brakuje
mi uzasadnienia, co do wyboru takich a nie innych narzędzi badawczych, a dalej zmiennych, które
badają. To mogłoby znaleźć się w rozdziale Cel pracy, pytania i hipotezy badawcze.
W części dalszej opisane zostały grupy badane. Ten fragment jest bardzo czytelny i stanowi
dowód na dokładne przemyślenia w konstruowaniu projektu. Grupy na wstępie były starannie
przebadane, by potem precyzyjnie przypisać poszczególne osoby do grupy eksperymentalnej i
kontrolnej. Dalej przy opisie pomiaru pierwszego i drugiego brakuje mi uzasadnienia, dlaczego
nie wszystkie zmienne były mierzone dwukrotnie. Rozumiem, że niektóre cechy nie mają prawa
się zmienić przez okres sześciu tygodni (bo są w miarę stabilne w życiu), ale warto byłoby to
napisać. Nie zostało również wyjaśnione, dlaczego eksperyment miał trwać sześć tygodni, jak
również dlaczego w tym czasie mają odbywać się (zaledwie!) dwa zajęcia aktywności fizycznej
3
po 90 min? Nadmienię, że zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia dzieci i
adolescenci (do 18 roku życia) powinni uczestniczyć w aktywności fizycznej minimum 60 minut
codziennie. Można zadać pytanie, jak bardzo dyrekcja ośrodków, w których były przeprowadzane
badania nie respektuje tych wytycznych? Poza powyższym grupy zostały przez Doktorantkę
starannie opisane. Brakuje mi podkreślenia, że są to grupy trudnego dostępu, gdyż w każdej
placówce penitencjarnej, czy w ośrodkach resocjalizacyjnych należy uzyskać szereg zgód na
badania. Samo badanie też nastręcza wielu problemów ze względu na specyfikę grupy.
Kolejny fragment pracy dotyczy Prezentacji wyników. W każdym z poszczególnych
podrozdziałów przedstawiane są kolejne analizy: systemu wartości, kompetencji społecznych,
postaw wobec kultury fizycznej, postaw wobec resocjalizacji, poczucia skuteczności, agresji, oraz
zachowań internalizacyjnych i eksternalizacyjnych. Wyniki przedstawiane są jasno i klarownie, a
czytelnik nie ma wątpliwości, jak przeprowadzane były analizy statystyczne. Doktorantka sięga
raczej do podstawowych analiz statystycznych. Jasny jest dla mnie podział na grupy
eksperymentalną i kontrolną, lecz nie rozumiem dodatkowego podziału ze względu na ośrodek,
skoro w rozdziale dotyczącym Prezentacji terenu badań i badanych grup doktorantka opisuje
grupy z obu ośrodków jako jednorodne. Pod koniec każdego z rozdziałów weryfikowana jest
hipoteza – myślę, że to powinno mieć miejsce w dyskusji. Warto przed oddaniem pracy, w całości
lub fragmentach, ujednolicić zapisy statystyk, np. liczbę miejsc po przecinku.
W rozdziale Dyskusja wyników, wnioski i implikacje praktyczne, Doktorantka prowadzi
prawdziwą dyskusję, co jest niestety w wielu pracach rzadkością, gdzie swoje wyniki porównuje
do prac innych autorów. Dyskusja jest dojrzała i świadczy o dobrej znajomości tematu. Tu
również, jak w poprzednim rozdziale, dobrze ułożona jest struktura, a Doktorantka prowadzi
wywód zgodnie z kolejno postawionymi hipotezami. Niepotrzebnie jednak, moim zdaniem, są
podawane procedury badań własnych – to już było przecież wcześniej omówione. Potem następuje
podsumowanie, w którym zabrakło mi refleksji Doktorantki na temat przeprowadzonej przez nią
badań. To jednak znaleźć można w kolejnym fragmencie o tytule Słabości i ograniczenia
przeprowadzonych badań oraz propozycje kolejnych eksperymentów. Tu po raz kolejny mgr Beata
Kusiak-Obora daje dowód swojej dojrzałości naukowej, gdyż potrafi krytycznie odnieść się do
zaproponowanego eksperymentu. Dowodzi też jak można wykorzystać zajęcia z zakresu kultury
fizycznej w wychowaniu dzieci i młodzieży, a w szczególności kształtowaniu ich postaw i zachowań.
Wiedza ta może być pomocna w pracy z młodzieżą trudną, a aktywność fizyczna może w tym procesie
służyć jako skuteczne narzędzie.
Pracę kończy Bibliografia, a po niej Aneks. Bibliografia jest dobrze dobrana i liczy 107
pozycji. Jest ona przygotowana w miarę jednolicie, lecz należałoby zwrócić uwagę, by na
4
wszystkie prace w niej zawarte były powołania w tekście pracy. Niestety pojawiają się też
powołania w pracy a brakuje ich odniesienia w bibliografii. Należałoby również uzupełnić numery
stron, na których umieszczone są artykuły w czasopismach, czy pracach pod redakcją.
Reasumując stwierdzam, że przedłożona mi do recenzji dysertacja mgr Beaty Kusiak-Obory
pt. Wpływ zajęć sportowych na wybrane postawy i zachowania młodzieży niedostosowanej
społecznie – napisana pod kierunkiem dra hab. Jana Blecharza prof. nadzw. – spełnia wymogi
stawiane pracom doktorskim zgodnie z Ustawą o tytułach i stopniach naukowych z 2011 r. i
wnioskuję o dopuszczenie mgr Beaty Kusiak-Obory do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
5