Streszczenie Łukasz Matusz Kognitywne studium obelg Zjawiska

Streszczenie
Łukasz Matusz
Kognitywne studium obelg
Zjawiska niegrzeczności językowej, języka tabu i agresji werbalnej przez długi czas były
niedoceniane w głównym nurcie analizy językoznawczej. Jednakże w ostatnich latach
pojawienie się szeregu ważnych publikacji takich autorów jak Jay (1992; 2000), Allan i
Burridge (2006), Pinker (2008) i Bousfield (2008) spowodowało wzmożone zainteresowanie
językoznawców tą problematyką.
Celem niniejszej dysertacji jest kognitywna analiza obelg w języku angielskim. Twierdzę w
niej, że narzędzia językoznawstwa kognitywnego pozwalają na adekwatny i wyczerpujący
opis różnych kategorii wyrażeń obelżywych. Materiałem badawczym pracy jest korpus
złożony ze 130 scen wyselekcjonowanych ze współczesnych filmów anglojęzycznych, które
analizuję z czterech różnych perspektyw teoretycznych: koncepcji idealizowanych modeli
kognitywnych Lakoffa, kognitywnej teorii aktów mownych, modeli sieciowych Langackera i
teorii dynamiki siły Talmy’ego.
Praca podzielona jest na dwie części: cześć teoretyczna składa się z rozdziałów 1-4, część
badawcza przedstawiona jest w rozdziale 5. Rozdział 6 stanowi próbę omówienia
najważniejszych wniosków z przeprowadzonych badań oraz podsumowanie głównych
punktów dysertacji.
W rozdziale 1 skupiam się na krótkim opisie najważniejszych założeń autonomicznego
podejścia do języka, w opozycji do którego formułowane są główne zasady językoznawstwa
kognitywnego. Rozważam tu również tradycyjne podejście do semantyki językowej oparte na
logice formalnej i analizie składnikowej i wykazuję – za Lakoffem (1987) – że wywodzą się
one z obiektywistycznej teorii kategoryzacji.
Rozdział drugi opisuje najważniejsze założenia językoznawstwa kognitywnego i przedstawia
narzędzia teoretyczne użyte w praktycznej części pracy. Językoznawcy kognitywni stoją na
stanowisku, że język jest nieautonomiczną ludzką zdolnością i częścią ludzkiego systemu
pojęciowego.
Dlatego
też
różne
procesy
percepcji,
kategoryzacji,
schematów
wyobrażeniowych i pojmowania obecne w języku odnoszą się również do innych pól ludzkiej
działalności. W rozdziale drugim prezentuję również narzędzia analizy kognitywnej użyte w
części praktycznej dysertacji: teorię idealizowanych modeli kognitywnych, koncepcję modeli
sieciowych i kognitywną teorię dynamiki siły.
W rozdziale trzecim prezentowane są różne zjawiska pragmatyczne odnoszące się do
problemu agresji werbalnej. W szczególności skupiam się tu
na problematyce
(nie)grzeczności językowej i analizie aktów mownych. Podsumowanie różnych teorii
dotyczących grzeczności i niegrzeczności językowej ukazuje szerszą perspektywę
pragmatyczną omawianych zagadnień. W opisie teorii aktów mownych skupiam się na
teoretycznych podstawach tej teorii i jej aplikacji w ramach paradygmatu kognitywnego.
Przedstawiam również pracę Grzegorczykowej (1991), która proponuje cztery warunki aktu
mownego obelgi:
1. Wypowiedź X-a zawierająca sąd negatywny o Y-ku.
2. Intencja X-a wywołania w Y-ku poniżenia
3. Obecność słów nacechowanych ekspresją negatywną aksjologicznie i emocjonalnie
4. Perlokucja w postaci stanu psychicznego Y-ka: Y poczuł się zelżony
Kognitywna analiza tych warunków stanowi kolejną perspektywę teoretyczną użytą w
praktycznej analizie wyrażeń obraźliwych w niniejszej pracy.
Rozdział czwarty prezentuje szersze neurologiczne, psychologiczne i społeczno-kulturowe
uwarunkowania obelg. Poprzez dyskusję pojęcia tabu językowego, przeklinania i agresji
werbalnej wyrażenia obelżywe ukazane są jako złożone zjawisko o podłożu neurologicznym,
psychologicznym i społeczno-kulturowym. W rozdziale czwartym opisuję również
pięcioetapowy model agresji werbalnej Jay’a (2000):
ETAP 1: OBRAŹLIWE WYDARZENIE
ETAP 2: STOPIEŃ GNIEWU
ETAP 3: PRÓBY KONTROLI GNIEWU
ETAP 4: UTRATA KONTROLI
ETAP 5: UKARANIE SPRAWCY
Model Jay’a użyty jest w rozdziale piątym jako prototypowy scenariusz obelg.
Rozdział piąty stanowi praktyczną realizację teoretycznych wywodów prowadzonych w
poprzednich rozdziałach. W rozdziale tym opisuję analizę obelg w oparciu o korpus 130 scen
ze współczesnych filmów anglojęzycznych przy użyciu czterech narzędzi językoznawstwa
kognitywnego prezentowanych powyżej. Analiza agresji werbalnej w ramach teorii
idealizowanych modeli kognitywnych pozwala na wyłonienie szeregu prototypowych i
nieprototypowych kategorii obelg. Na podstawie powyższych rozważań definiuję
prototypowe wyrażenia obelżywe jako akty werbalne które wyczerpują model Jay’a. Do
nieprototypowych obelg wyszczególnionych w pracy należą kategorie nie-ludzkiego sprawcy,
nieobecnego sprawcy, odłożonej kary, obelgi odruchowej, obelgi przekierowanej, obelgi
intensyfikującej, łańcucha obelg, obelgi przypadkowej, auto-obelgi, pojedynku na obelgi,
przyjacielskiej obelgi, obelgi bez komponentu tabu językowego i obelgi niewerbalnej.
Praktyczna aplikacja kognitywnej teorii aktów mownych skupia się na studium
prototypowych i nieprototypowych aktów obelżywych pod kątem ich warunków
zaproponowanych przez Grzegorczykową. Warunki te, zgodnie z założeniami kognitywnej
teorii aktów mownych, ukazane są jako z natury prototypowe. Prezentacja obelg w ramach
modeli sieciowych ukazuje obszerną, lecz spójną perspektywę omawianych problemów.
Wreszcie analiza prototypowych i nieprototypowych kategorii wyrażeń obelżywych jako
modeli dynamiki siły ukazuje wzajemne oddziaływanie intra- i interpersonalnych czynników
odgrywających rolę w aktach agresji werbalnej.
W rozdziale szóstym prezentuję konkluzje płynące z części badawczej pracy przedstawionej
w rozdziale 5. Zjawisko obelgi jest nie-marginalną czynnością językową i jako taka powinna
być przedmiotem dalszych rozważań akademickich. Jestem przekonany, że teoretyczne
narzędzia językoznawstwa kognitywnego w sposób zadowalający i wyczerpujący opisują tą
problematykę. W rozdziale szóstym proponuje się również szereg zagadnień dotyczących
zjawisk niegrzeczności językowej, przeklinania i agresji werbalnej które mogą być
podejmowane przez autorów zainteresowanych tymi dziedzinami.