Wydrukuj tekst - Kultura i Edukacja

252
Kinga Majchrzak: Ogólnopolska konferencja naukowa „Edukacja regionalna.
Żydzi w regionie kujawsko-pomorskim.
Historia – dziedzictwo – kultura” z perspektywy pedagogiki miejsca
Szczególne zadania dla edukacji regionalnej
wynikają z obserwowanego współcześnie
procesu unifikacji kulturowej. Jednocześnie
mamy do czynienia z izolowaniem się lokalnych społeczności, co prowadzi do „[…]
podejrzliwości w stosunku do obcych, braku tolerancji wobec inności, niechęci do
cudzoziemców […]”1. To utrudnia współdziałanie osób wywodzących się z polimorficznych kręgów kulturowych, dlatego też
niezwykle cenne wydają się wszelkie przedsięwzięcia zmierzające do popularyzacji
wiedzy na temat heterogenicznego dziedzictwa kulturowego Polski i Polaków.
Problematyce regionalnego pluralizmu
kulturowego poświęcona była ogólnopolska
konferencja naukowa „Edukacja regionalna. Żydzi w regionie kujawsko-pomorskim.
Historia – dziedzictwo – kultura”, zorganizowana przez Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu oraz Muzeum Etnograficzne im. Marii
Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu
w dniu 13 października 2011 roku w siedzibie muzeum. Konferencja była współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w związku z realizacją programu „Edukacja regionalna
drogą do umocnienia tożsamości regional1
Z. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000, s. 58.
RECENZJE–SPRAWOZDANIA
nej i marki województwa kujawsko-pomorskiego”2.
Celem konferencji było propagowanie
wiedzy dotyczącej bogatej historii i kultury
społeczności żydowskich na terenie dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego
oraz ukazanie roli wieloetniczności dla rozwoju regionalnego, mając na uwadze słowa
Czesława Miłosza: „Co jest wymówione,
wzmacnia się, / Co nie jest wymówione
zmierza do nieistnienia”3. Konferencja ta
była również okazją do zaprezentowania
publikacji Katalog zabytków kultury żydowskiej w województwie kujawsko-pomorskim4.
W sposób pośredni i bezpośredni odniesiono się w czasie trwania konferencji do
kategorii miejsca pamięci i jego edukacyjnego potencjału, co stanowić będzie tło interpretacyjne niniejszego sprawozdania.
Uroczystego otwarcia konferencji dokonał rektor Wyższej Szkoły Filologii Hebrajskiej w Toruniu o. dr. Maksymilian Marek
Tandek. Następnie dr Hubert Czachowski,
dyrektor Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu,
2
W ramach tego programu odbyły się już
dwie konferencje: naukowa „Dzieje regionu kujawsko-pomorskiego. Życie codzienne” 29 września 2011 r. oraz metodyczna „Nauczanie historii
na miarę XXI wieku. Innowacyjność w edukacji
historycznej i w promocji dziedzictwa kulturowego regionu” 27 października 2011 r.
3
J.A. Kłoczkowski, Paul Tillich – teolog „troski ostatecznej” [w:] Rzeczpospolita wielu wyznań.
Materiały z międzynarodowej konferencji. Kraków
18–20 listopada 2002, A. Kaźmierczyk (red.), Kraków 2004, s. 327.
4
Katalog zabytków kultury żydowskiej
w województwie kujawsko-pomorskim, H. Czachowski, J. Słomska-Nowak (red.), Toruń 2011.
RECENZJE–SPRAWOZDANIA
przedstawił uczestnikom konferencji Katalog zabytków kultury żydowskiej w województwie kujawsko-pomorskim, który jest
pierwszym przewodnikiem po judaicach na
wskazanym w tytule terenie. Dr H. Czachowski wyraził również nadzieję, iż to bogato ilustrowane wydawnictwo, kierowane
do szerokiego grona odbiorców – w tym
nauczycieli stanie się impulsem do dalszych
poszukiwań na temat multikulturowości
regionu oraz zachętą do tworzenia nowych
programów edukacyjnych opartych na idei
tolerancji i wzajemnego szacunku.
Kolejnym punktem programu konferencji była prezentacja filmu – dopełniającego treść wystąpienia dr. H. Czachowskiego – poświęconego miejscom przypominającym o obecności Żydów na terenie dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego. W filmie przedstawiona został stan
rozsianych po regionie cmentarzy i synagog, które są obecnie albo w stanie zupełnej
ruiny, albo na skutek przebudowy diametralnie zmieniły swoje przeznaczenie, np.
bożnica w Osięcinach została przekształcona w obiekt handlowy. W prezentowanym
materiale była też mowa o starym kirkucie
w Koronowie, na którym znajdują się jeszcze macewy, oraz o rozpoczęciu remontu
synagogi na bydgoskim Fordonie.
Trzecim prelegentem był dr Tomasz Kowalski z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, który wygłosił referat pt. „Historia i kultura społeczności żydowskich w województwie kujawsko-pomorskim”. Badacz, który
współtworzył część merytoryczną Katalogu
zabytków kultury żydowskiej w województwie
kujawsko-pomorskim, zwrócił uwagę na to, że
253
terytorium obecnego województwa kujawsko-pomorskiego, pełniącego w przeszłości
rolę pogranicza politycznego i kulturalnego,
zamieszkiwały dwie grupy Żydów. Obszar
znajdujący się w okresie zaborów pod pruską jurysdykcją zasiedlali głównie Żydzi komunikujący się po niemiecku i będący pod
silnym wpływem kultury niemieckiej. Zaś
we wschodniej części Kujaw i na ziemi dobrzyńskiej, które stanowiły część zaboru rosyjskiego, wyznawcy judaizmu byli mniej
zasymilowani i posługiwali się językiem jidysz.
„Między dwoma światami. Żydzi w polskiej kulturze ludowej” to temat wystąpienia
dr Ewy Banasiewicz-Ossowskiej z Uniwersytetu Wrocławskiego. Autorka podkreśliła,
że Żydzi, którzy pełnili funkcję wytwórców,
pośredników, jak i odbiorców, rzutowali na
polskie rzemiosło i sztukę ludową. Mieli
wpływ na rozwój garncarstwa, budownictwa, stolarstwa meblowego, druku na płótnie czy też rzeźbiarstwa. Podsumowując
swoje rozważania, prelegentka stwierdziła,
że nie sposób podważyć oddziaływania Żydów na kształtowanie się polskiej kultury
ludowej. Należy jednakże mieć na uwadze,
iż wzmiankowane oddziaływanie było zróżnicowane w zależności od regionu, czasu
i nasilenia.
Następnie głos ponownie zabrał dr
H. Czachowski, który otworzył wystawę fotograficzną „Zabytki kultury żydowskiej
w województwie kujawsko-pomorskim”
Daniela Pacha – autora zdjęć zamieszczonych w katalogu.
Po obejrzeniu wystawy uczestnicy konferencji mieli okazję wysłuchać koncertu
254
Urszuli Makosz z zespołem Di kapelje fun
Kroke. Muzycy wykonali trzy tradycyjne
pieśni żydowskie pt. „Saposzkelech”, „Szabes
kojdesz” oraz „Hobn mir a nigndl”.
Na zakończenie konferencji uczniowie
Gimnazjum im. I. Działyńskiego w Golubiu-Dobrzyniu wraz ze swoją opiekunką –
Marią Starostą – zaprezentowali projekt
edukacyjny „Wieczór Kultury Żydowskiej
– Kochali to miasto, jak my kochamy…,
czyli jak wskrzesić pamięć o wielokulturowych i wielonarodowych korzeniach miasta?”, który zdobył I nagrodę na Kujawsko-Pomorskim Festiwalu Gimnazjalnych Projektów Edukacyjnych. Wykonane przez
uczniów utwory muzyczne i układy taneczne, a także opowiedziane przez nich żarty
znakomicie oddały koloryt kultury żydowskiej.
Konferencja wpisała się w idee krzewienia wiedzy na temat mniejszości etnicznych
w Polsce. Jej formuła, która wykroczyła poza tradycyjną sesję plenarną, umożliwiła
uczestnikom wieloaspektowe zapoznanie
się z historią i dziedzictwem społeczności
żydowskiej zamieszkującej tereny Rzeczypospolitej. Natomiast ukazany uczestnikom
konferencji Katalog zabytków kultury żydowskiej w województwie kujawsko-pomorskim prezentuje miejsca pamięci, które mogą być wykorzystane w rozwijaniu kompetencji obywatelskich.
Edukacyjny potencjał miejsc pamięci
(narodowej) wynika z immanentnych własności miejsca, które według Henryki
Kwiatkowskiej „[…] jest uporządkowaną
strukturą znaczeń. Mówiąc inaczej »miejsca
nie są neutralnymi i obiektywnymi segmen-
RECENZJE–SPRAWOZDANIA
tami przestrzeni fizycznej, lecz terenem
specyficznie ludzkiego zaangażowania«.
[…] Miejsca są darem, azylem zwłaszcza na
trudny czas, są źródłem sensu”5. Miejsce
posiada zatem wykraczający poza empirię
wymiar semiotyczny 6, który umożliwia
wzajemne oddziaływanie na siebie miejsc
i jednostek7. Pozwala to według Marii Mendel rozumieć miejsce w sposób podmiotowy, przypisać mu rolę wychowawcy „[…]
i mówić o »miejscu wychowującym«”8.
Definicje miejsca pamięci (narodowej)
w literaturze historycznej łączą rozumienie
miejsca jako symbolu utrwalonego w pamięci zbiorowej i kulturowej oraz spoiwa
danej społeczności 9. Według Tomasza
Kranza miejsce pamięci jest nośnikiem
przeszłości, komponentem kultury pamięci,
podmiotem komunikacji historycznej oraz
ośrodkiem oddziaływania społecznego10.
5
H. Kwiatkowska, Czas, miejsce, przestrzeń
– zaniedbane kategorie pedagogiczne [w:] Pedagogika u progu trzeciego tysiąclecia, A. Nalaskowski,
K. Rubacha (red.), Toruń 2001, s. 64.
6
S.R. Jayanandhan, John Dewey and a Pedagogy of Place, „Philosophical Studies in Education” 2009, No. 40, s. 104.
7
E.T. Hall, Ukryty wymiar, Warszawa 1978,
s. 148; M. Mendel, Wstęp [w:] Pedagogika miejsca,
M. Mendel (red.), Wrocław 2006, s. 9–10; I. Sagan,
Ludzie i ich miejsca w geografii postmodernistycznej [w:] Różnica, tożsamość, edukacja. Szkice z pogranicza, T. Szkudlarek (red.), Kraków 1995,
s. 147.
8
M. Mendel, Pedagogika miejsca i animacja
na miejsce wrażliwa [w:] Pedagogika miejsca,
M. Mendel (red.), Wrocław 2006, s. 26.
9
S. Roszak, O miejscach pamięci [w:] Miejsca
pamięci w edukacji historycznej, S. Roszak, M. Strzelecka, A. Wieczorek (red.), Toruń 2009, s. 7.
10
T. Kranz, Edukacja historyczna w miejscach pamięci. Zarys problematyki, Lublin 2009,
RECENZJE–SPRAWOZDANIA
Natomiast Dorota Barwińska podkreśla, iż
zajmowanie się problematyką edukacyjnego
potencjału miejsc pamięci „oznacza konieczność wiązania wiedzy historycznej,
społecznej, etycznej dotyczącej tego, co było,
jest i co może być, mówienia o świecie wartości i antywartości, refleksji nad przyszłością, z zarazem działaniem na rzecz przyszłości, zajmowania się przedstawicielami
różnych narodów, religii i tradycji. Kształcenie w miejscach pamięci związane jest z ściśle z przeszłością, od której nie sposób uciec,
która okazać się może jednak pomocna. Ta
pomoc, wyjaśnia, »skąd przychodzimy i dokąd zmierzamy«, ale także mówi o tym jakie
są bariery i przeszkody na tej drodze i co
ułatwia ich pokonywanie”11.
Zatem miejsca pamięci nie tylko umożliwiają bezpośrednie odczuwanie i spotkanie z historią, kulturą i szeroko rozumianym Innym12 – co uczy tolerancji i empatii,
ale również pozwalają na odniesienia do
rodzimego/lokalnego dziedzictwa, które
parafrazując słowa Jana Pawła II nie musi
ograniczać, ale może ułatwić rozumienie
s. 38; idem, Miejsca pamięci czy pamięć miejsca?
Rozważania o roli upamiętniania w przekazie społeczno-historycznym, „Przeszłość i Pamięć” 2000,
nr 1(14), s. 58; idem, Muzea – miejsca pamięci
w wymiarze społeczno-politycznym, „Przeszłość
i Pamięć” 1998, nr 3(18), s. 6–12.
11
D. Barwińska, Kształcenie w miejscach pamięci a społeczeństwo wiedzy. Pedagogika miejsc
pamięci (Gedenkstättenpädagogik) [w:] Nauczyciel andragog w społeczeństwie wiedzy, W. Horyń,
J. Maciejewski (red.), Wrocław 2007, s. 267.
12
W. Panas, Brama [w:] Pamięć. Miejsce.
Obecność. Współczesne refleksje nad kulturą i ich
implikacje pedagogiczne, J.P. Hudzik, J. Mizińska
(red.), Lublin 1997, s. 22.
255
i akceptację innych, torować drogę do
uczestnictwa „[…] w sytuacji wielkiej rodziny ludzkości”13. Miejsca pamięci mogą
stanowić impuls do międzykulturowego
dialogu wolnego od uprzedzeń i stereotypów etnicznych, opartego na zasadach wymiany wartości i gotowości do zaakceptowania odmienności14. Natomiast rozumienie miejsc pamięci, bazujące na wiedzy historycznej i związanie z poznaniem racjonalnym, uczy szacunku do prawdy, który
powinien stanowić fundamentalną wartość
w procesie budowania społeczeństwa obywatelskiego15.
W kontekście pedagogiki miejsca Katalog zabytków kultury żydowskiej w województwie kujawsko-pomorskim może być
inspiracją do tworzenia ścieżek edukacji
regionalnej, jako odpowiedzi na zjawisko
stereotypowego postrzegania mniejszości
etnicznych. Akt edukacyjny umiejscowiony
w przestrzeni związanej z kulturą i historią
narodu żydowskiego może pomóc w kształtowaniu otwartej postawy bazującej na formułowaniu sądów o przedstawicielach innych narodów na podstawie racjonalnych
przesłanek, a nie „[…] powierzchownej,
uproszczonej wiedzy nabytej z przekazu,
a nie z autopsji”16.
13
Cyt. za: K. Maliszewski, Z dziejów staropolskiej kultury i cywilizacji, Lublin 2010, s. 24.
14
T. Kranz, op.cit., s. 62; W. Theiss, Góra
Kalwaria/Ger: pejzaż asocjacyjny (studium pamięci kulturowej miejsca) [w:] Pedagogika miejsca, M. Mendel (red.), Wrocław 2006, s. 71.
15
B. Siemieniecki, Wstęp do pedagogiki kognitywistycznej, Toruń 2010, s. 8.
16
T. Herzog, op.cit., s. 111.
256
Potencjał edukacyjny drzemiący w miejscach upamiętniających Żydów na terenie
województwa kujawsko-pomorskiego powinien być umiejętnie wykorzystany. Prowadzony w nich proces edukacyjny nastawiony na uczenie się, cechujący się epizodycznością i emocjonalnością, stwarza
możliwość aktywnego i samodzielnego
zmierzenia się z przeszłością w celu kształ-
RECENZJE–SPRAWOZDANIA
towania postaw, które wspomagają efektywne funkcjonowanie we współczesnym świecie. Bazując na metodach aktywizujących
i uczeniu się w działaniu, może on wyznaczyć kierunek rozwoju osobowego jednostki, który sprzyjałby kształtowaniu odpowiedzialności za dobro wspólne i akceptacji
wobec szeroko rozumianej odmienności.
Kinga Majchrzak
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu