Anna Czaplicka

POJĘCIE NORMY
I NORMALNOŚCI
W KONTEKŚCIE
ZDROWIA
PSYCHICZNEGO
Anna Czaplicka, 2017
Podział znaczeniowy
pojęcia norma
NORMA
PRZEDMIOTOWA
NAKAZOWA
(WZORZEC)
OPISOWA
(OBSERWACYJNA)
TEORETYCZNA
STATYSTYCZNA
SPOŁECZNO KLINICZNA
PRAWNA
Paluchowski, W. J. (2001). Diagnoza psychologiczna. Podejście ilościowe i jakościowe, (95-103).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
ETYCZNA
Norma przedmiotowa
Norma statystyczna


Norma statystyczna – odnosi się do tego, co w populacji
występuje najczęściej, co jest średnie, przeciętne; opiera się na
założeniu matematycznym, że każde zjawisko występujące
w populacji ma rozkład normalny (tzw. krzywa Gausa), a normalne
jest to co przeciętne statystycznie i opisywane najczęściej jako
np. średnia, mediana, modalna
W tym podejściu, im bliżej średniej znajduje się wynik osoby, tym
za bardziej zdrową osobę się ją uważa.
Paluchowski, W. J. (2001). Diagnoza psychologiczna. Podejście ilościowe i jakościowe, (95-103).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Norma przedmiotowa
Norma statystyczna





Warto zwrócić uwagę, że „przeciętny” nie zawsze
oznacza „zdrowy”.
Dobrze ilustrują to przykłady:
Zdrowe są tylko niskie wartości cholesterolu
i bilirubiny z krańca krzywej.
Zdrowe są tylko wysokie wyniki w badaniu
wzroku.
Można przypuszczać, że również nie zawsze to,
co w danej społeczności powszechne jest
akceptowane, a to co nie jest powszechne jest
nienormalne.
Paluchowski, W. J. (2001). Diagnoza psychologiczna. Podejście ilościowe i jakościowe, (95-103).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Teoria społecznego naznaczenia
Powiązana z pojęciem normy statystycznej teoria społecznego
naznaczenia mówi, iż samo zachowanie nie jest obiektywnie
pozytywne lub negatywne, a staje się „dewiacyjnym” lub „normalnym”,
gdy za takie zostaje uznane przez społeczeństwo.
„Teoria naznaczania społecznego - teoria powstawania dewiacji
społecznych upatrująca ich zasadniczą genezę nie tyle w
jednostkowych cechach biologiczno-osobowościowych, co raczej
w konsekwencjach przypisywania jednostce przez otoczenie
społeczne roli dewianta i wynikających z tej sytuacji sankcjach;
dewiantem staje się więc człowiek, któremu została przypisana
etykieta dewianta.”
Olechnicki, K., Załęcki, P. (1997). Słownik socjologiczny. Toruń: Graffiti BC.
Teoria społecznego naznaczenia


Naznaczenie nie jest przyczyną chorobą,
ale czynnikiem modyfikującym, który sprzyja
sytuacjom, w którym rozwijają się zachowania
dewiacyjne.
Uznanie jednostki za nienormalną skutkuje
szeregiem konsekwencji (np. utrata pracy,
utrata znajomych), które zwiększają jej
dewiację.
Paluchowski, W. J. (2001). Diagnoza psychologiczna. Podejście ilościowe i jakościowe, (95-103).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Pasjonaci –
dewiacja czy normalność?
Przykład naznaczenia społecznego został
przedstawiony w artykule „Pasjonaci: dewianci,
dziwacy, „normalsi”, czyli o roszczeniu uznania
normalności”, w którym autor zwraca uwagę na
problem stygmatyzacji osób z pasją, która nie
zawsze (np. zbieranie etykiet) postrzegana jest
jako społecznie użyteczna bądź przynosząca
korzyści. Osoby te są społecznie naznaczone
jako „nienormalne”, ponieważ ich działania nie
przystają do oczekiwań osób bliskich.
Dymarczyk, W. (2011). Pasjonaci: dewianci, dziwacy, „normalsi”, czyli o roszczeniu uznania normalności. Przegląd Socjologii
Jakościowej, t. VII (1). Pozyskano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume15/PSJ_7_1_Dymarczyk.pdf
Kim jest pasjonata?






Według autora artykułu pasjonaci określani są jego osoby
realizujące z zaangażowaniem różnego typu
zainteresowania. Pasjonat:
Odczuwa satysfakcję z faktu realizowania określonych
aktywności, miewa poczucie misji
Ma silny stosunek emocjonalny do przedmiotu swoich
zainteresowań
Jest świadomy kosztów (finansowych, czasowych,
emocjonalnych) i godzi się je ponosić
Posiada lub dąży do uzyskania specjalistycznej wiedzy i
umiejętności w zakresie przedmiotu swoich zainteresowań
Jest postrzegana przez innych jako pasjonat i sam siebie
postrzega jako pasjonatę
Często postrzegany jest jako odmieniec, dziwak, dewiant
Dymarczyk, W. (2011). Pasjonaci: dewianci, dziwacy, „normalsi”, czyli o roszczeniu uznania normalności. Przegląd Socjologii
Jakościowej, t. VII (1). Pozyskano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume15/PSJ_7_1_Dymarczyk.pdf
Przykładowe wypowiedzi
pasjonatów
„Mniej więcej wygląda to tak, że przychodzę do
pracy na 9.00 i nie wiem o której wyjdę (…) jeśli mój
materiał ma być do 15.00, no to muszę się wyrobić
(…) a może jeszcze jakąś muzykę podłożyć, no i
wtedy się kończy tak, że wychodzi się o 21.00 albo i
o 22.00, no i mój rekord to jest 4.00 w nocy, gdzie
następnego dnia znowu musiałam być o 9.00. (…)
Myślę, że do dzisiaj, jakbym miała wybór – czy
umyć okna przed świętami w „Żaku”, czy w domu –
to chyba bym wybrała „Żaka” [N14 (Reporterka
radiowa – praca społeczna)].”
Dymarczyk, W. (2011). Pasjonaci: dewianci, dziwacy, „normalsi”, czyli o roszczeniu uznania normalności. Przegląd Socjologii
Jakościowej, t. VII (1). Pozyskano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume15/PSJ_7_1_Dymarczyk.pdf
Przykładowe wypowiedzi
pasjonatów
„Na przykład pierwszy raz znalazłem kolekcję,
przywiozłem kolekcję 700 winyli (…) i jak przyjechałem,
to nie spałem przez tydzień… było tylko jointy, kawa i
bity (…) jak pojechałem do Marka to nagrywać, to Marek
pierwsze co zobaczył, to się przeżegnał i mówi: „Kurde,
człowieku, jak ty wyglądasz, ty nie spałeś chyba od
wczoraj.” Ja mówię: „Nie stary, ja nie spałem od kurde…
od piątku zeszłego tygodnia.” (…) pasja powoduje to
(…) o śniadaniu mogę zapomnieć, o obiedzie zapomnę,
o kolacji zapomnę, nawet zdarza mi się o swoim synu i o
żonie zapomnieć… ale, kurde, o muzyce (…) to jest jak
trzecia nerka .[Kolekcjoner płyt winylowych]”
Dymarczyk, W. (2011). Pasjonaci: dewianci, dziwacy, „normalsi”, czyli o roszczeniu uznania normalności. Przegląd Socjologii
Jakościowej, t. VII (1). Pozyskano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume15/PSJ_7_1_Dymarczyk.pdf
Pasja – odstępstwo od normy
W wielu przypadkach realizowanie własnych zainteresowań nie
przynosi pasjonatom kosztów finansowych. Taka sytuacja
postrzegana jest jako znaczące odstępstwo od normy.
Według konsensu społecznego dorosły człowiek nie może
trwonić czasu na rzeczy zbędne albo takie, które nie dodają
prestiżu.
Pasjonaci postrzegani są jako jednostki niedostosowane do
realiów świata zewnętrznego, niedojrzałe społecznie
i emocjonalnie. Osoby te są etykietowane
i stygmatyzowane.
Pomocna w zniesieniu stygmatyzacji może być
profesjonalizacja pasji. Uczynienie z pasji zarobku zmienia
relacje pasjonata z środowiskiem społecznym.
Jednak w przypadku wielu rodzajów aktywności nie jest to
możliwe.
Dymarczyk, W. (2011). Pasjonaci: dewianci, dziwacy, „normalsi”, czyli o roszczeniu uznania normalności. Przegląd Socjologii
Jakościowej, t. VII (1). Pozyskano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume15/PSJ_7_1_Dymarczyk.pdf
Pasjonaci –
dewiacja czy normalność?
Wypowiedzi rozmówców:
„Już człowiek nie ma siły, jest gorąco, do budynku się wchodzi
na czworaka, w ogóle ludzie na to patrzą jak na jakichś pajaców
[N9 (Strażak)]. Jak ludzie reagują… No zazwyczaj jest to
reakcja i negatywna i zarazem zainteresowanie, gdyż ludzie
głównie patrzą na to pod kątem dziwactwa. Jakiegoś zboczenia,
na co ci to, po co metal nosisz, po co w ogóle się tym
interesujesz [N33 („Replikant” uzbrojenia)].
„No więc normalni ludzie tak nie robią. Moi bracia, że
powinienem się leczyć. Że każdą wolną chwilę i kupę forsy
pakuję w te moje góry, w te wyprawy. To tylko, tylko skrajny
wariat może tak żyć. No, normalni (podkr. badacza) ludzie tak
na pewno nie robią [N35 (Przewodnik górski)].
Dymarczyk, W. (2011). Pasjonaci: dewianci, dziwacy, „normalsi”, czyli o roszczeniu uznania normalności. Przegląd Socjologii
Jakościowej, t. VII (1). Pozyskano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume15/PSJ_7_1_Dymarczyk.pdf
Strategie pasjonatów
Autor wymienia także strategie radzenia sobie z tą sytuacją
przez pasjonatów. Jest to:
profesjonalizacja pasji,
„rzeczowe” zaprzeczenie stereotypowym poglądom,
podkreślanie różnic między „normalnymi” pasjonatami
a pasjonatami „dewiantami”,
zaprzeczanie własnym (postrzeganym i komunikowanym
przez innych) szczególnym cechom (np. moralnym, np.
gotowości poświęcenia życia),
spektakularne podkreślanie swej wyjątkowości
(dramatyzacja) w celu uzyskania akceptacji,
posługiwanie się humorem (drwina i sarkazm),
odejście się od własnego świata społecznego (do którego
należą jako pasjonaci).
Dymarczyk, W. (2011). Pasjonaci: dewianci, dziwacy, „normalsi”, czyli o roszczeniu uznania normalności. Przegląd Socjologii
Jakościowej, t. VII (1). Pozyskano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume15/PSJ_7_1_Dymarczyk.pdf
Roszczenie uznania normalności
Wszystkie strategie stosowane przez pasjonatów
określane są mianem „roszczenia uznania
normalności”. Autor tekstu podkreśla, że osoby te
charakteryzuje potrzeba akceptacji.
W przedstawionym przykładzie można zauważyć
mechanizm naznaczenia społecznego, w którym to
pasjonaci uznani są przez społeczeństwo za
nienormalnych. Zachowania społeczeństwa wobec
nich pociągają dalsze konsekwencje.
W dalszej części prezentacji na podstawie 7 modeli
empirycznych zdrowia psychicznego według G.E.
Vaillanta, spróbujemy odpowiedzieć czy roszczenia te
można by uznać za słuszne.
Zasady definiowania
pojęcia normalność
Vaillant postuluje, że definiując pojęcie zdrowia psychicznego należy:

uwzględnić różnice międzykulturowe

pamiętać, że przeciętny to nie zawsze oznacza zdrowy

ustalić co jest przedmiotem definicji – cecha czy stan

uwzględnić kontekst (m. in. geograficzny)
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
7 modeli empirycznych zdrowia
psychicznego wg G.E. Vaillanta
Zdrowie psychiczne jako:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Stan powyżej normy (>80pkt GAF)
Obecność mocnych stron, a nie brak słabości
Dojrzałość
Przewaga emocji pozytywnych
Wysoki poziom inteligencji społeczno – emocjonalnej
Subiektywny dobrostan
Sprężystość psychiczna
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
Zdrowie psychiczne jako stan
przewyższający normę



GAFS (ang. Global Assessment of Functioning Scale)
– Skala Globalnej Ocena Funkcjonowania to
stupunktowa skala zdrowia – choroby.
Według tego modelu, zdrowiem psychicznym jest uzyskanie
w skali GAF:
 >80 pkt. i więcej (oznacza pozytywne zdrowie psychiczne),
 95-100 pkt. (oznacza idealny stan całkowitej integracji).
Model skonstruowany przez psychiatrów.
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
Zdrowie psychiczne jako
występowanie wielu mocnych stron



Model skonstruowany przez psychologów.
C. Peterson, M. Seligman wyodrębnili cztery składowe
pozytywnego zdrowia psychicznego:
 talenty – wrodzone, genetyczne (np. wysoki IQ), niepodatne na
interwencje,
 czynniki sprzyjające – korzystne warunki społeczne (np. silna
rodzina),
 mocne strony – cechy charakteru (np. życzliwość, łatwość
wybaczania, ciekawość, uczciwość) odzwierciedlające te aspekty
zdrowia psychicznego, które są podatne na zmiany,
 wyniki – zmienne zależne (np. poprawa relacji społecznych).
Według tego modelu miarą zdrowia psychicznego jest
występowanie wielu mocnych stron
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
Zdrowie psychiczne jako dojrzałość


Mózg ludzki, a więc i ośrodkowy układ nerwowy rozwija się przez
całe życie. Zdrowie psychiczne człowieka dorosłego odzwierciedla
nieustanny proces dojrzewania, rozwoju i postępującej
mielinizacji mózgu aż do 60 r. ż.
Zdrowie psychiczne w tym modelu pojmowane jest jako
dojrzałość, przejawiająca się jako:
 zdolność do miłości,
 brak stereotypowych sposobów rozwiązywania problemów,
 realistyczna akceptacja przeznaczenia, która człowiekowi
narzuca jego czas i miejsce na świecie, odpowiednie dla siebie
oczekiwania i cele,
 zdolność do nadziei.
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
Zdrowie psychiczne jako dojrzałość
Model Eriksona zakłada, że
dojrzałość osiąga się poprzez
osiągnięcie czterech kolejnych
zadań rozwojowych
Vaillant dodaje do modelu Eriksona
jeszcze dwa osiągnięcia
tożsamość
tożsamość
intymność
intymność
konsolidacja kariery zawodowej
generatywność
generatywność
strażnik znaczenia
integralność
integralność
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
Zdrowie psychiczne jako
emocje pozytywne




W tym ujęciu zdrowie psychiczne przejawia się
poprzez doświadczanie emocji pozytywnych.
Istotną rolę odgrywa układ limbiczny, a zwłaszcza
okolica nadoczodołowa płata czołowego.
Ważne dla zdrowia psychicznego emocje pozytywne
to: miłość, nadzieja, radość, wybaczenie, współczucie,
wiara, aspekt, podziw, wdzięczność,
Emocje pozytywne wpływają przez przywspółczulny
układ nerwowy na obniżenie podstawowego
metabolizmu, ciśnienia krwi, tętna, częstości oddechu
oraz napięcia mięśniowego.
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
Zdrowie psychiczne jako
inteligencja społeczno-emocjonalna

Inteligencja społeczno – emocjonalna charakteryzuje
się:





trafnym, świadomym spostrzeganiem i monitorowaniem
własnych emocji,
modyfikowaniem emocji w celu poprawnego wyrażania,
trafnym rozpoznawaniem i właściwym reagowaniem na
emocje innych,
zdolnością skupiania emocji na pożądanym celu.
Według tego modelu o ponadprzeciętnym zdrowiu
psychicznym świadczy wysoki poziom inteligencji
społeczno-emocjonalnej.
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
Zdrowie psychiczne jako
subiektywny dobrostan

Według tego modelu przejawem zdrowia
psychicznego jest szczęście pochodzące z:
 radości
lub niesamolubnej miłości,
 samokontroli i poczucia własnej skuteczności,
 zabawy i głębokiego zaangażowania bez wysiłku.

Subiektywne poczucie szczęścia może mieć
jednak charakter nieprzystosowawczy.
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
Zdrowie psychiczne jako
sprężystość psychiczna

Istnieją 3 klasy radzenia sobie ze stresem:



Poszukiwanie wsparcia społecznego
Strategie poznawcze
Mechanizmy obronne (niezależne od woli)





zaprzeczenie
zniekształcenie rzeczywistości
wyparcie, intelektualizacja, reakcje upozorowane, przemieszczenie
„dojrzałe obrony”
Według tego modelu zdrowie psychiczne charakteryzuje
stosowanie przez człowieka mechanizmów radzenia sobie ze
stresem należących do kategorii „dojrzałych obron”, tj.
takich, które nadal zniekształcają, ale osiągają te zmiany
w sposób elastyczny, poprzez: altruizm, tłumienie,
antycypacja, poczucie humoru, sublimacja. Te ostatnie
uważane są za składniki zdrowia psychicznego.
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja międzykulturowa?
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).
Roszczenia normalności przez
pasjonatów– czy słuszne?
Spróbujmy określić czy roszczenia uznania normalności przez pasjonatów są
słuszne. Warto podkreślić, że oszacowanie to jest poglądowe i wymagałoby
gruntownych badań i diagnozy z przedstawicielami tej grupy.
Model
Oszacowanie
Stan powyżej normy
niemożliwe do określenia
Obecność mocnych stron
Tak
Dojrzałość
Nie
Przewaga emocji pozytywnych
Tak
Wysoki poziom inteligencji społeczno
– emocjonalnej
Nie
Subiektywny dobrostan
Tak
Sprężystość psychiczna
Nie
Podsumowanie
Powyższe oszacowanie na temat tego czy sposób
funkcjonowania pasjonatów zostałby określony normą
(zdrowiem psychicznym) na podstawie
zaprezentowanych 7 modeli, uzmysławia problem
wieloznaczności normy, a także jest przykładem
mechanizmu społecznego naznaczenia.
Z punktu widzenia diagnozy psychologicznej jest to
niezwykle istotne. Zaklasyfikowanie jednostki do
kategorii „zdrowie”, „choroba” lub „normalność,
„nienormalność” mają poważne konsekwencje dla ich
funkcjonowania.
Bibliografia




Dymarczyk, W. (2011). Pasjonaci: dewianci, dziwacy, „normalsi”, czyli o roszczeniu
uznania normalności. Przegląd Socjologii Jakościowej, t. VII (1). Pozyskano z:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume15/PSJ_7_1_Dymarczyk.pdf.
Olechnicki, K., Załęcki, P. (1997). Słownik socjologiczny. Toruń: Graffiti BC.
Paluchowski, W. J. (2001). Diagnoza psychologiczna. Podejście ilościowe i
jakościowe, (95-103). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Vaillant, G.E. (2012). Pozytywne zdrowie psychiczne: czy istnieje definicja
międzykulturowa? Postępy Psychiatrii i Neurologii, 21(4), (s. 229-250).