Pobierz plik

MURRAY N. ROTHBARD
(1926-1995)1
David Gordon
Na wolnym rynku wszyscy zarabiają
proporcjonalnie do swych zdolności zaspokajania potrzeb innych ludzi. W warunkach
państwowej redystrybucji wszyscy zarabiają proporcjonalnie do zagrabionego mienia
producentów.
Murray N. Rothbard, Interwencjonizm,
czyli władza a rynek
222
M
urray N. Rothbard był uczonym
o nieprawdopodobnie szerokim
zakresie zainteresowań. Przyczynił się do rozwoju ekonomii, historii, filozofii
politycznej oraz teorii prawa. Rozwinął i spopularyzował teorię austriackiej szkoły ekonomii Ludwiga von Misesa, na którego seminariach pojawiał się regularnie przez wiele
lat. W drugiej połowie XX wieku ugruntował
swoją pozycję czołowego austriackiego teoretyka. Przeprowadzał analizy zagadnień
historycznych, takich jak wielki kryzys z 1929
roku czy dzieje amerykańskiej bankowości,
z punktu widzenia austriackiej teorii.
Rothbard stronił od oderwanych od rzeczywistości akademickich dysput. Zamiast
tego łączył austriacką teorię ekonomii z żarliwym oddaniem dla wolności jednostki. Zdołał
stworzyć syntezę łączącą idee dziewiętnasto-
wiecznych amerykańskich indywidualistów,
takich jak Lysander Spooner czy Benjamin
Tucker, z austriacką szkołą ekonomii. W rezultacie zrodziła się nowa filozofia polityki. Rothbard poświęcał jej swą niezwykłą intelektualną energię przez ponad 45 lat. Z czasem stał
się czołowym intelektualistą Ameryki.
Murray Rothbard, syn Dawida i Raei
Rothbardów, urodził się 2 marca 1926 roku.
Już jako uczeń przejawiał wyjątkowe zdolności intelektualne, a studiując matematykę
i ekonomię na Columbia University, osiągał
wprost olśniewające wyniki. Jednak na tej
uczelni nie dowiedział się niczego o austriackiej ekonomii, a Mises pozostał dla niego tylko jednym z nazwisk słynnych ekonomistów.
Jedynie na wykładzie dotyczącym teorii cen
prowadzonym przez George’a Stiglera zapoznał się z argumentami przeciw popularnym
wtedy działaniom, takim jak na przykład kontrola cen czy czynszów. Argumenty te wręcz
go urzekły. Postanowił skontaktować się
z wydawcą pamfletów, w których Stigler
wraz z Miltonem Friedmanem krytykowali
restrykcje dotyczące wysokości czynszów.
Wydawcą tym była Fundation for Economic Education. To właśnie wizycie w siedzibie
tej fundacji Rothbard zawdzięcza spotkanie
z Ludwigiem von Misesem. Rothbard szybko
zainteresował się wolnorynkową ekonomią
Misesa, a wydanie w 1949 Ludzkiego działania
jeszcze pogłębiło tę fascynację. Tak oto wstąpił
na ścieżkę prakseologii. W publikacjach Misesa
odnalazł długo poszukiwaną przez siebie ścisłą
i spójną obronę wolnego rynku. Szybko stał się
aktywnym uczestnikiem seminariów Misesa
na New York University. W tym samym czasie
kontynuował studia doktoranckie na Columbia University. Jego promotorem był historyk
ekonomii Joseph Dorfman. Rothbard otrzymał
stopień doktorski w 1956 roku, po napisaniu
rozprawy naukowej zatytułowanej The panic of
1819, która do dziś pozostaje lekturą obowiązkową dla studentów historii ekonomii.
Gdy pogłębiał wiedzę na temat ekonomii,
zrodziły się w nim wątpliwości. Skoro wolny
rynek jest w stanie dostarczyć lepiej wszystkie
potrzebne dobra i usługi, to czy kwestie bezpieczeństwa i obronności powinny pozostawać
w gestii państwowego monopolisty? Rothbard
zdał sobie sprawę, że albo przestanie popierać
wolny rynek, albo stanie się zwolennikiem indy-
Zdał sobie sprawę, że albo przestanie popierać wolny rynek,
albo stanie się zwolennikiem indywidualistycznej anarchii.
widualistycznej anarchii. Decyzja zapadła zimą
w 1949 roku i nie była ona trudna.
Rothbard skupił na sobie uwagę Fundacji
Williama Volkera, czołowej organizacji wspierającej badaczy klasycznego liberalizmu
w latach 50. i 60. Rozpoczął prace nad książką opisującą aspekty Ludzkiego działania
w formie przystępnej dla studentów. Próbny rozdział traktujący o pieniądzu i kredycie
zdobył uznanie samego Misesa. Ukończona
w 1962 roku książka Ekonomia wolnego rynku
stała się kluczową pracą dla austriackiej teorii ekonomii.
Rothbard bezgranicznie popierał Misesa
w jego wysiłkach na rzecz dedukcji aspektów
ekonomii z aksjomatu działania, uzupełnionego kilkoma pomocniczymi założeniami.
Przeprowadzał dedukcję z jeszcze większym
naciskiem na detale, niż robił to Mises, co
z czasem doprowadziło go do sformułowania przełomowych teorii w prakseologii. Wykazał, że argumentacja dowodząca niemożliwości ekonomicznej kalkulacji w socjalizmie
nie dotyczy tylko gospodarki sterowanej
przez rząd, ale także pojedynczej, prywatnej
firmy władającej całym rynkiem. Rothbard
zdołał także scalić teorię renty Franka Fettera z austriacką teorią kapitału; wykazał również, że cena monopolistyczna nie ma prawa
zaistnieć w warunkach wolnego rynku. Co
więcej, poddał przenikliwej krytyce keynesowską ekonomię, uprzedzając teorię racjonalnych oczekiwań, za którą Robert Lucas
otrzymał nagrodę Nobla.
Rothbard zamierzał dołączyć do Ekonomii wolnego rynku rozdział będący obszerną
klasyfikacją i analizą form rządowych interwencji. Miała to być także miażdżąca krytyka
kanonów sprawiedliwości opodatkowania −
wspaniała rozprawa obalająca antyrynkowe
tezy oparte na „szczęśliwym trafie”, które
w późniejszym czasie wywarły wielki wpływ
na prace Johna Rawlsa i jego następców. Niestety, tę część książki w pierwszym wydaniu
opublikowano w bardzo okrojonej formie.
Rozdział ten, w pełnej wersji, opublikowano
dopiero w 1972 roku pod tytułem Interwencjonizm, czyli władza a rynek. Książka Ekonomia wolnego rynku w kształcie, jaki Roth-
Idee Rothbarda
223
224
bard pierwotnie zaplanował, ukazała się na
szczęście później i jest dostępna na rynku
księgarskim.
To mistrzowskie dzieło bynajmniej nie
wyczerpało zapału Rothbarda związanego
z teorią ekonomii. W często cytowanym artykule Toward a reconstruction of utility and
welfare economics (1956) dowiódł on, że użyteczność ma jedynie charakter porządkowy,
a nie kardynalny. Uważał, że na tej podstawie można odrzucić antyrynkowe poglądy
większości współczesnych lewicowych ekonomistów. Ścisłe zastosowanie (teorii) ujawnionych preferencji pozwala stwierdzić, że
uczestnicy dobrowolnej wymiany oczekują
ex ante polepszenia swojej sytuacji. Jednak
powstrzymując się od wartościujących sądów, nie można wyciągnąć żadnych dalszych
wniosków. Jego najważniejsze teksty traktujące o teorii ekonomii zostały zebrane w wydanym pośmiertnie, dwutomowym zbiorze
The Logic of Action (1997).
Rothbard poświęcał wiele uwagi teorii
monetarnej. Podkreślał zalety klasycznego
standardu złota oraz popierał stuprocentową rezerwę bankową. System ten, jego
zdaniem, przeciwdziałałby ekspansji kredytowej, która zgodnie z austriacką teorią cykli
koniunkturalnych sformułowaną przez Misesa oraz Hayeka prowadzi do nieuniknionej
depresji. Swoje poglądy udostępnił szerokiej
publiczności w często wznawianym pamflecie Złoto, banki, ludzie (1964) i w książce Tajniki bankowości (1983).
W Wielkim kryzysie w Ameryce (1963)
Rothbard, opierając się na austriackiej teorii,
rzuca nowe światło na historię ekonomii. Depresja z 1929 roku nie była dowodem porażki nieregulowanego kapitalizmu, była raczej
ilustracją tego, czym kończy się wtrącanie
rządu w gospodarkę. Zapaść gospodarki
była konieczną korektą sztucznego boomu
wzbudzonego za pomocą ekspansji kredytowej FED-u w latach dwudziestych. Rządowe
próby ratowania gospodarki jedynie pogorszyły sytuację.
Formułując tę tezę, Rothbard stał się pionierem w dziedzinie rewizji poglądów Herberta Hoovera. Hoover, wbrew temu co sam
twierdził, nie był przeciwny wielkiemu rządowi. Wręcz przeciwnie, gospodarcze plany „inżyniera w polityce” zmierzały ku New
Deal. Poglądy Rothbarda na temat Hoovera
są dziś powszechnie akceptowane.
Dla Rothbarda polityka bankowa była kluczem do historii amerykańskiej ekonomii. Tak
jak Michelet, wierzył że historia jest zmartwychwstaniem ciał, a jej dysputy nie są jedynie suchą prezentacją statystyk. Zawsze skupiał się na zidentyfikowaniu poszczególnych
aktorów i interesów stojących za historycznymi decyzjami. Zmagania pomiędzy konkurencyjnymi bankami Morganów i Rockefellerów często pojawiały się w jego artykułach
zebranych ostatecznie w A History of Money
and Banking in the United States (1999).
Rothbard w swych pracach historycznych
sięgał daleko poza ekonomię. W czterotomowej pracy Conceived in Liberty (1975-1979)
szczegółowo przedstawił historię amerykańskiego kolonializmu, ze szczególnym podkreśleniem roli libertariańskich protoplastów
rewolucji amerykańskiej. Jak zwykle przeciwstawiał się ogólnie przyjętej wersji wydarzeń. Za nic miał nowoangielski purytanizm,
a wirtuozeria i militarne zdolności przywódcze Georga Washingtona nie robiły na nim
wrażenia. Nie uważał, żeby Artykuły Konfederacji były dokumentem, który powoływał
do życia bezsilny centralny rząd. Konstytucja
Stanów Zjednoczonych nie była reakcją na
deficyt centralizacji, to już Artykuły wprowadziły proces centralizacji na zbyt dużą skalę.
Choć Rothbard zazwyczaj zgadzał się
z Misesem, w jednej kwestii zajął odmienne stanowisko. Mises twierdził, że etyczne
oceny są subiektywne, a ostateczne cele nie
podlegają racjonalnej ocenie. Rothbard z ko-
lei utrzymywał, że obiektywna etyka może
być zbudowana na wymogach ludzkiej natury. Swoje poglądy, oparte na filozofii arytstotelejskiej i tomistycznej, spisał w swym
najważniejszym studium filozofii politycznej
zatytułowanym Etyka wolności (1982).
W jego systemie etyki politycznej samoposiadanie jest podstawowym założeniem.
Jeśli uznamy koncepcję samoposiadania,
monopol przymusowego rządu w usługach
obronnych jest bezprawny. Rothbard zatem
udowadnia błędność argumentów zwolenników minimalnego państwa z przewodzącym
im Robertem Nozickiem. Rozwiewa wątpliwości związane z libertariańską teorią prawa,
takie jak natura kontraktów i odpowiedni wymiar kary. Wyjaśnia dlaczego pragmatyczne
argumenty Misesa nie odnoszą pełni sukcesu, choć on sam bardzo je ceni. Poddaje także drobiazgowej krytyce hayekowskie poglądy na rządy prawa.
Rothbard sparafrazował powiedzenie
Marksa, mawiając: „mam nadzieję zrozumieć
i zmienić świat”. Czynił starania, by przenieść
osiągnięcia swych prac teoretycznych na
grunt bieżącej sytuacji politycznej oraz zwrócić uwagę szerokiej publiczności na poglądy
libertarian. Sprawa pokoju była dla niego najistotniejsza. Zgadzał się z Randolphem Bournem, że wojna jest zdrowa dla państwa −
i dlatego żarliwie sprzeciwiał się agresywnej
polityce zagranicznej.
Dzięki jednoznacznemu poparciu nieinterwencyjnej polityki stał się liderem konserwatywnej frakcji tzw. starej prawicy. John
T. Flynn, Garet Garrett i inni przedwojenni
„izolacjoniści” podzielali wiarę Rothbarda
w nierozerwalną więź łączącą władzę rządową z wojowniczą polityką zagraniczną.
Po drugiej wojnie konserwatyzm gwałtownie zmienił kierunek. Rothbard, pomimo początkowej współpracy z magazynem
„National Review”, sprzeciwił się nawoływaniom do zimnej wojny jego wydawcy Wil-
liama Buckleya i publicystów: Jamesa Burnhama i Franka S. Meyera. Zerwał stosunki
z tymi samozwańczymi konserwatystami
Podążał pragmatyczną drogą
zawierania sojuszy z każdym,
kto w danym momencie sprzeciwiał się militaryzmowi.
i z czasem stał się ich największym przeciwnikiem. Z tych samych względów potępiał
ich neokonserwatywnych następców. Podążał pragmatyczną drogą zawierania sojuszy
z każdym, kto w danym momencie sprzeciwiał się militaryzmowi i zagranicznym wojażom. Swe poglądy zawarł w eseju Left and
Right: The Prospects for Liberty. Został on
opublikowany w „Left and Right” — znanym
czasopiśmie naukowym, które sam założył.
Pismo w latach 1965-1968 publikowało najważniejsze eseje dotyczące rewizjonistycznej wizji historii i polityki zagranicznej, niestety później upadło.
W celu dalszego propagowania myśli libertariańskiej w kręgach naukowych, Rothbard ufundował „Journal of Libertarian
Studies” w 1977 roku. Periodyk rozpoczął
funkcjonowanie na sympozjum poświęconym minarchistycznej książce Roberta Nozicka Anarchia, państwo, utopia. Do dziś pismo
to jest najważniejszym libertariańskim wydawnictwem.
W 1987 roku Rothbard założył kolejne czasopismo, „Review of Austrian Economics”,
w celu zapewnienia materiałów edukacyjnych ekonomistom i innym zainteresowanym
austriacką szkołą ekonomii. Dziś, z tytułem
zmienionym w 1997 roku na „Quarterly Journal of Austrian Economics”, jest głównym
czasopismem w tej dziedzinie.
W swych komentarzach na temat bieżących wydarzeń Rothbard wykazywał niezwykłą umiejętność przyswajania ogromnych
ilości informacji na każdy temat, jaki go inte-
Idee Rothbarda
225
226
resował. Zapytany na przykład o zwalczające
się frakcje w Afganistanie albo o inwestycje
w ropę naftową na Bliskim Wschodzie zawsze
przytaczał aktualne dane. Przykłady jego felietonów napisanych dla „Rockwell Rothbard
Report” są dostępne w książce The Irrepressible Rothbard (2000). W innym magazynie,
który ufundował, „The Libertarian Forum”,
zebrano jego komentarze z lat 1969-1984.
W książce O nową wolność. Manifest libertariański (1973) wyczerpująco omawia aspekty
libertarianizmu.
Ostatni akademicki triumf Rothbarda przypadł niestety po jego śmierci. W dwóch obszernych pracach Economic Thought Before Adam
Smith oraz Classical Economics (1995) z wielką
dbałością o szczegóły przedstawił historię teorii ekonomii. Adam Smith, wbrew temu w co
się powszechnie wierzy, nie był twórcą współczesnej myśli ekonomicznej. Jego obrona teorii wartości opartej na pracy, zmodyfikowana
i kontynuowana przez ricardiańskich następców, skierowała naukę ekonomii na złe tory.
Większym autorytetem u Rothbarda cieszyli
się hiszpańscy scholastycy, którzy na długo
przed Smithem sformułowali subiektywną teorię wartości, oraz późniejsi teoretycy tacy jak
Cantillon, Turgot czy Say. Rothbard rozłożył
na czynniki pierwsze idee herezji religijnych,
które poprzedzały marksizm, oraz dokonał
uszczypliwej charakterystyki osobowości i filozofii Johna Stuarta Milla.
Rothbard był blisko związany z Ludwig
von Mises Institute od momentu jego założenia w 1982 roku przez Llewellyna H. Rockwella
juniora. Organizacja ta stała się główną plat-
Niezastąpioną podporą życia
tego geniusza i erudyty była
jego ukochana żona.
formą promocji idei Rothbarda, a on sam pełnił funkcję jej akademickiego wiceprezesa.
Wykładał na Brooklyn Polytechnic Institute od połowy lat 60. do połowy lat 80. Od
1986 roku aż do śmierci 7 stycznia 1995 roku
był honorowym profesorem ekonomii na
University of Nevada w Las Vegas.
Niezastąpioną podporą życia tego geniusza i erudyty była jego ukochana żona JoAnn
Rothbard. Próżno szukać osoby z tak wielkim
dorobkiem akademickim oraz równie zaangażowanej w obronę wolności jak Murray
N. Rothbard.
Przełożył Łukasz Buczek
Przypisy:
1. D. Gordon, Biography of Murray N. Rothbard (1926-1995), Ludwig von Mises Institute, mises.org.
Co dalej?
Wiesz, że Murray N. Rothbard był kiedyś
w Polsce? Przeczytaj zamieszczone obok
wspomnienie z 1986 roku.
PODRÓŻ DO POLSKI1
Murray N. Rothbard
J
eden z tygodni marca 1986 roku spędziłem niezwykle ciekawie, uczestnicząc
w konferencji, która odbywała się w hotelu w Mrągowie na pojezierzu w północnej
części Polski (w dawnych Prusach Wschodnich). Konferencja, a właściwie sympozjum
poświęcone szerokiemu wachlarzowi zagadnień ujętych w tytule Ekonomia a przemiany społeczne, została zorganizowana przez
Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jej sponsorem była grupa angielskich
naukowców o przekonaniach konserwatywnych i wolnorynkowych.
Chociaż pod względem gospodarczym
– jak zauważył jeden z zachodnich uczestników konferencji – Polska jest „jednym wielkim slumsem” z podupadłymi obszarami
wiejskimi, walącymi się miasteczkami i zniszczonymi miastami, to pod względem intelektualnym ten mężny naród cieszy się największą wolnością w całym bloku wschodnim.
W żadnym innym państwie należącym do
strefy wpływów sowieckich taka konferencja
nie mogłaby się odbyć.
Jedynym nałożonym na uczestników
ograniczeniem był warunek, żeby tytuły
zgłoszonych wystąpień były neutralne pod
względem ideologicznym. Gdy wymaganie to zostało spełnione i władze zezwoliły
na zjazd, każdy mógł już mówić, co chciał
– i wszyscy korzystali z tej możliwości.
(W moim wypadku autocenzura polegała
na pominięciu trzech ostatnich słów w ty-
tule wystąpienia, który pierwotnie brzmiał:
Concepts of the Role of Intellectuals in Social
Change Towards Laissez-Faire, ale treść wykładu pozostała niezmieniona).
Pierwszy odczyt wygłosił wybitny filozof
angielski, profesor Antony Flew, któremu nic
nie sprawia większej przyjemności niż dokładanie lewicy. Flew, nie owijając w bawełnę,
wskazał na znaczenie i konieczność prawa
własności oraz wolnego rynku. Fascynująca
była reakcja słuchaczy ze strony polskiej: nie
uniosła się ani jedna brew, nie oburzył się żaden naukowiec. Wręcz przeciwnie. Niezwykle
budujące było to, że dwudziestu kilku polskich
naukowców jak jeden mąż występowało przeciwko rządowi. A dla nikogo nie ulegało wątpliwości, że obradom bacznie się przysłuchuje
przysłany przez rząd agent. (Agent – przewodnik i kierownik wycieczki – był niewątpliwie
bardzo inteligentny i doskonale zdawał sobie
sprawę z tego, co się dzieje).
Wśród Polaków byli zarówno libertarianie, zwolennicy trzeciej drogi, jak i dysydenci marksistowscy. Było jednak wyraźnie
widoczne, że w żadnej z tych grup nie było
nikogo, kto widziałby jakąś przyszłość dla
komunistycznego reżimu. Biorący udział
w konferencji polscy naukowcy byli nie tylko
przeciwnikami komunizmu, ale nie widzieli
specjalnej potrzeby istnienia jakiegokolwiek
rządu. Jeden z nich powiedział mi: „To oczywiste, że każde działanie rządu ma na celu
zwiększenie potęgi i bogactwa urzędników,
Idee Rothbarda
227