klaipėdos problemos sprendimo galimybės lenkijos

KLAIPĖDOS
PROBLEMOS
SPRENDIMO
GALIMYBĖS
RESPUBLIKOS
DIPLOMATŲ
AKIMIS
LENKIJOS
Alvydas
Nikzentaitis
Klaipėdos krašto atskyrimas nuo Vokietijos po Versalio sutarties Klaipėdos krašto klausimą
padarė atvirą. XX a. 3-iojo dešimtmečio pradžioje niekas negalėjo tiksliai planuoti, kaip toliau
klostysis Klaipėdos krašto likimas. Pretendentų, o tiksliau - suinteresuotųjų vienokiu ar kitokiu
Klaipėdos krašto sprendimu buvo ne tiek jau mažai. Klaipėdos krašto likimas nedavė ramybės
Vokietijai, kaip buvusiai šio krašto savininkei, tačiau ne vien jai. Iškart po Klaipėdos krašto
atskyrimo nuo Vokietijos teritorines pretenzijas visų pirma į Klaipėdos uostą pareiškė naujai
susikūrusi Lietuvos Respublika, savo įtaką sustiprinti Klaipėdos krašte siekė ir Lenkija. Norint
geriau suvokti ir įvertinti Klaipėdos krašto tolesnes politines galimybes, reikia susipažinti su visų
Klaipėdos krašto likimu suinteresuotų valstybių siekiais. Tai atlikti geriausiai leidžia žvilgsnis į tuo
metu kurtus įvairių šalių planus Klaipėdos atžvilgiu, lig šių dienų saugomus įvairių šalių archyvų
saugyklose.
Šįkart skaitytojų dėmesiui norima pristatyti 1921 m. du lenkų dokumentus, susijusius su
Klaipėda. Pirmasis jų - Lenkijos užsienio reikalų ministerijos instrukcija dėl Lenkijos požiūrio į
Klaipėdos miesto kaip laisvojo miesto (freištadto) ateitį, antrasis - Lenkijos delegacijos, veikusios
Klaipėdos krašte iki Klaipėdos krašto galutinio prijungimo prie Lietuvos, pranešimas Lenkijos
užsienio reikalų ministerijai apie situaciją Klaipėdoje ir Klaipėdos krašte. Jie yra įdomūs dar ir tuo,
kad atskleidžia skirtingus lenkų diplomatų požiūrius į Klaipėdos krašto ateitį.
Istoriografijoje dominuoja bendra nuomonė, kad Lenkijos vyriausybė palaikė Klaipėdos kaip
laisvojo miesto idėją ir visokeriopai ją rėmė, tikėdamasi vaidinti didesnį vaidmenį visų pirma
Klaipėdos uoste . Tokių planų realų egzistavimą patvirtina pirmasis dokumentas „Instrukcija dėl
Klaipėdos kaip laisvojo miesto būsimos santvarkos". Iš instrukcijos, pasiųstos ir Lenkijos
delegacijai Klaipėdoje, aiškėjo Lenkijos vyriausybės esamos situacijos vertinimas, ir Lenkijos
ateities tikslai Klaipėdoje. Pažymėtina, kad jau 1921 m. spalio mėnesį Lenkijos užsienio reikalų
ministerija laikė Lenkijos - Lietuvos federacijos planus nerealiais ir dėl to planavo savo įtaką
Klaipėdoje plėsti padedant Prancūzijai. Svarbiausias Lenkijos interesas buvo susijęs su Klaipėdos
uostu, kurio valdyboje, remdamiesi lenkų parengta Klaipėdos konstitucija, jie planavo turėti 2
atstovus iš 6, kitus 4 turėjo skirti suformuota Klaipėdos direktorija ir Lietuvos vyriausybė.
Tačiau ne vien dėl Lenkijos kėslų Klaipėdoje analizės yra įdomus pirmasis dokumentas. Nors
ir iš užuominų, galima suvokti, per kokius gyventojų sluoksnius Klaipėdoje Lenkija ketino plėtoti
savo įtaką. 1921 m. pabaigoje Lenkijos užsienio reikalų ministerija tikėjosi rimtos paramos iš
Klaipėdos miesto gyventojų ir ypač bijojo Klaipėdos krašto gyventojų įtakos padidėjimo Klaipėdos
mieste. Tokių samprotavimų logika buvo paprasta. Lenkų kalkuliacijos rėmėsi visų pirma tautine
Klaipėdos miesto ir krašto gyventojų sudėtimi. Nematydami esminių skirtumų tarp didlietuvių ir
mažlietuvių, Varšuvos biurokratai iš esmės darė tą pačią klaidą kaip ir Kauno vyriausybė.
Šiame kontekste yra daug įdomesnė Lenkijos delegacijos reakcija į Užsienio reikalų
ministerijos instrukciją. Analizuodami situaciją Klaipėdos krašte, jie priėjo prie visiškai kitokios
išvados, o būtent pasisakė už Klaipėdos krašto perdavimą Lietuvai. Tokią poziciją jie grindė šiais
argumentais:
1) paremdama Lietuvos pozicijas Klaipėdoje, Varšuva ateityje gali tikėtis švelnesnių
Lietuvos pozicijų Vilniaus klausimu;
1
6
2)
Lenkija turi mąstyti strategiškai ir siekdama geresnių santykių su Lietuva prisidėti prie
savo rytinių sienų saugumo;
3) trečias ne mažiau svarbus argumentas išplaukė iš konkrečios situacijos analizės. Lenkų
delegacija tiesiogiai kritikavo Užsienio reikalų ministerijos planus remtis Klaipėdos
vokiečiais, laikydama juos nerealia opcija. Pateikdama Gdansko pavyzdį, ji, atrodo,
pagrįstai konstatavo, kad Klaipėda, likusi vokišku miestu, tikrai neparems Lenkijos
didesnių konfliktų metu.
Žinoma, pagaliau nugalėjo centrinė Varšuvos pozicija, neatsižvelgusi į jų delegacijos
Klaipėdoje rekomendacijas. Lenkijos pozicija Klaipėdos atžvilgiu liko nepakitusi, o kartu nebuvo
išnaudotas bent teorinis šansas pagerinti Lenkijos ir Lietuvos tarpvalstybinius santykius.
Žemiau spausdinami dokumentai saugomi Naujųjų aktų archyve Varšuvoje (Archiwum akt
nowych).
Išnaša
1
Pig. Mikulicz S. Kłajpeda w polityce europejskiej. Warszawa, 1976. S. 54 - 65; Žostautaitė P. Klaipėdos kraštas 1923
- 1939. Vilnius, 1992. P. 1 9 - 2 0 ; Žalys V. Kodėl Lietuvai nesisekė Klaipėdoje tarp 1923 - 1939 m. Lüneburg, 1993.
P. 18.
7
Koszulką
o
aktu:
Rok 1 9 2 1
P
6 9 3
3
Archiwum
Ak? Nowych
•
: Instrukcja
v/ s p r a w i e p r z y s z ł e j
Referent:
Do a p r o b a t y p . M i n i s t r a .
njowania
Przed
do w y d z i a Z u :
Vidi (-)
7/lo
ZaZaczyć do e k s p e d y c j i l
mieckiego
z dn.17
WyekspedjowaZ
strona
['/
/
:
7/x.
Nacz.
Wydz.
B.E.
Vidi
p.Verdinger
D.Б.D.
Roiner
projekt
i
o d p i s memorjaZu
zaopi-
nie­
Konstytucji.
WielogEowska
(-)
koszulłi:
Polskiej
•'E)
"
D e l e g a t a Rządu w KZäjpedzie,
3)
"
Odpis
w Paryżu,
do P o s e l s t w a R z e c z y p o s p o l i t e j
4) Delegacja
2
i
W.Kwapiszewski
D.III:
i
wolnego
a p r o b a t a do w i a d o m o ś c i
2 załączniki
czerwca
organizacji
Komarnicki
1 ) Do P o s e l s t w a R z e c z y p o s p o l i t e j
5)
. . /
Lį'-i
8,
miasta Kłajpedy.
2-ga
1
• MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH
WydziaZ D . V .
Sprawa
ł
Polska przy Lidze
Polskiej
w Lon­
dynie .
Narodów.
kopje.
Sprawa Kłajpedy
stanie
niewątpliwie
v/ n a j b l i ż s z y m
czasie
n a p o r z ą d k u dziennym Rady N a j w y ż s z e j . D o t y c h c z a s n i e z n a n e
nam b l i ż e j
chcą
zasady,
oprezć
organizację
autoryzowane
Eepart.Dypi
Wydz.D.v
Kłajpeda
nowego p r o j e k t u
5eda Litwie,
portu
oraz
tego
gZÓwne m o c a r s t w a
terytorjum,
(vide
księga
Polsce
żeglugi na Niemnie,
jaZu wojennego.
- Podobne
wZaczaJ^c w to
nie
redakcji)
) Jak
suwerenności
J e d y n i e prawo
rozwiązanie
Hymansa,
(w n o w e j
amaranżowa s t r . 1 0 5
ida wkierunku nadania
pozostawiając
sprzymierzone
Projekty
p r z e z Mocarstwa zarówno a r t . 1 4
dawnego p r o j e k t u
M-S.Z.
na których
sa
nad
art.11
KZaj-
używalności
transport
zadawala
mater-
bynajmniej
Тош I
R, Ц
Polski
znych
U.B.
8
wobec n i e m o ż n o ś c i
w obecnym momencie u s t a l e n i a
stosunków z Litw* i nie
daje
bynajmniej
żadnych
przyja­
gwarancji
Archiwum
Akt Nowych
- 2 istotnego
d o s t ę p u do m o r z a .
tywna o r g a n i z a c j a Kłajpedy
po r o z w i ą z a n i u
prowizoryczny
nej
dla Kłajpedy,
mógłby być p o d s u n i ę t y
przeniknięcie
p i e r a koncepcję
tewskiego,
nie
iż
przyjmuje
ludności
te
pożądane
otworzenie
(strefa
wolnego
ze
ności
statutem
pożądanym
tak
zatym z
3)
sobie
z Polgka i
i
li­
wrogo
pogłębienie,
Polsce
(żegluga
odpowiedniego
na
oparcia
p o l s k a w wolnym p o r c i e , u d z i a ł
к
chcą
te
oprzeć
zasady,
na Jakich
organizację
Handelskammer
oświadczyć,
przedstawiciele
wolnego m i a s t a .
w d n i u 17
Zasady
ozerwca
i różnych warstw
lud­
Wo 1 )
Budowa o r g a n ó w n a c z e l n y c h w o l n e g o m i a s t a K ł a j p e d y
opierać
Budowa
państwa
chęć zapewnienia
przez Kłajpedę
Kłajpeda
następujących
niepodległego
utrzymanie
po­
zbu­
i Litwy.
w y m i e n i o n y c h p u n k t ó w P o l s k a może
przez przedstawicieli
(Załącznik
się
wobeo
Rzad P o l s k i
Polski
b y ł y p o d a n e Wysokiemu K o m i s a r z o w i P e t i s n e
r.b.
gdyż
portu).
w zupełności
Kłajpedy
2)
ekonomicznej
kłajpedzkim
Co d o w y ż e j
o Francję,
v/ ż a d n y m z w i ą z k u
w Kłajpedzie;
Jak i przez
administracji
istnienie
pozostającego
ekspansji
nieoficjal­
Kłajpedy.
winna wychodzić
faktyczne
wpływów f r a n c u s k i c h
Niemnie),
do
statut
sprzymierzonym,
n i e wydaje
poddana i n g e r e n c j i
ustusunkowanego;
możności
zupełnie'
porozumienia polsko-litewskiego
prowizorycznego
: 1)
w porcie
angielskiej,
wolnego m i a s t a Kłajpedy
a b y v/ r a z i e
przesłanek
ku niej
tu oczywiście
uważa
pewien
postawy Litwy Kowieńskiej,
mogła być c a ł k o w i c i e
statutu
przygotować
który w drodze
wpływów a n g i e l s k i c h
Wobec w r o g i e j
dowanym,
teraz
defini­
dopiero
Rzad P o l s k i
głównym mocarstwom
chodzi
obecnego k u r s u p o l i t y k i
źe
b ę d z i e mogła być u s t a l o n a
aby już
w pierwszym r z ę d z i e
y
Wychodząc z z a ł o ż e n i a ,
sporu polsko-litewskiego,
Jednak za k o n i e c z n e ,
/ )y
U u
się na następujących
leży niedopuszczenie
założeniach
do z m a j o r y z o w a n i a
: w interesie
winna
Polski
ludnośol miejskiej
przez
9
/ h"!
- з wieś
ze względu n a
zwłaszcza wśród
zwoju p o r t u
litewska
raczej
do
to,
jej
będa
że w ł a ś n i e
etnograficznie
w stosunku
wnienia przeważającego
z t y c h motywów,
rzone
do P o l s k i
portu kłajpedzkiego
Stad
skłoniły
całego
kurjalnej
echaftu,
odpowiedni
System t e n
starej
Jest
dobrze
ordynacji
systemie
która
i
głos
zresztą
się
zape­
wynika
na­
sprzymie­
(znaczenie
Dlatego
wyborczej
ludności
Y/ieś
stosunku
od N i e m i e c
ordynacji
do
byłoby
Burger-
miejskiej.
wschodnio-pruskieJ.dzięki
pruskiej,
zrosło
w
ro­
zawsze
główne mocarsstwa
znany l u d n o ś c i
wyborczej
kurjalnym
obojętne
systemu Niemiec).
wskazanym wprowadzenie
zapewniającej
dla Polski.
stanowisko
okręgu kłajpedzkiego
dla
miejskiej,-
wynika k o n i e c z n o ś ć
wpływu m i a s t a ,
jakie
do o d d z i e l e n i a
i
1
w ekonomicznym
przychylne
zajmowała
portu kłajpedzkiego.
BOZWOJU
wet
żywioły
będzie
:
, у" *'/
wśród l u d n o ś c i
warstw zainteresowanych
istniały
niechętne
Archiwum
opierającej
z nim p o c z u c i e
się
właśnie
prawne
na
mieszkań­
ców.
Co d o s p o s o b u u c h w a l e n i a k o n s t y t u c j i ,
na paragrafie
r z o n e mają
przedtym
nia
prawa
formie
praw tego
konstytucji
państwa,
ewentualnie
prawa
i
jej
gwarantem
względów n e i
kompetentne
projektem
notablów,
w szczegółach,
suwerenne
i które
konstytucji.
Jest konieczne,
tymbardziej
Projekt
nas
aby
francuskie.
uwagę,
takie
konstytucji,
na rzecz którego
czynniki
do K e m l a ,
które
się
główne mocarstwa
było
sprzymie
jakie
decydowa­
J a k a . K ł a j p e d a ma p r z y j ą ć .
mógł by być p r z e z
ale natomiast
się
nad
opierając
a zatym maja prawo również
ustrojowej,
zgromadzenie
opracowanie
w stosunku
Niemcy,
aby do d e b a t y
specjalne
Wersalskiego
suwerenne
posiadały
o tej
możliwe
99 T r a k t a t u
to
Jest
powołane
miałoby powierzone
nie
dotykając
sobie
w niczym
główne mocarstwa
przelałyby
byłoby opiekunem
Kłajpedy
niniejszy
oficjalnie
zapoznały
Na p o u f n o ś ć
że w przeciwnym
razie
ze
zrozumiałych
przedstawiony,
się
z nim
zwłaszcza
niniejszego
powyższy
zwraca
punkt
-
mógłby
być przedstawiony
skierowane
dzie,
do
opracowania
interesie
opieki
leży,
aby
(udział
aby F r a n c j a
komisarz
aby
będzie
tutaj
była
przedstewicielstwo
francuski
jednak
Narodów F r a n c u z a ,
do
zatym,
w ogolnopanstv/ov/ym
uzyskać
oficjalny
szły
o
oraz
mandat
maksimum k o n c e s j i ,
jak
to
dyplomatyczne
i
Jakie
rezy­
atrybucjach
radzie
do K ł a j p e d y
się
jaknajdalej.
aby w K ł a j p e d z i e
prawodawstwie
podobnie
w naszym
gwarantem
jaknajszerszych
naznaczenie
wpraw­
Francji
n a d wolnym m i a s t e m , J e d n a k o w o ż
sprawowała Francja,
Prawdopodobnie
Francji
otrzymała
swem
Jest
międzynarodową.
leży
Kłajpedy,
stale
sytuację
litev/skim.
Francji
konstytucji
miasta
aspiracjom
w założeniu
uprawnienia
polskim
dował
zamierzenie
aby Francja
W interesie
wolnego
jako
obecna
do p o m y ś l e n i a
Archiwum
AM Nowych
-
p r z e c i w narodowym
ze względu n a
trudne
4
portu).
udałoby
się
Komisarza
ma w G d a ń s k u w
tu
bigi
stosunku
Anglji.
Załączony
Jasności
Jedynie
przy
w 9 zasadniczych
punkt
wyjścia
zainteresowanemi
Kłajpedy
niniejszym
punktach,
do d y s k u s j i
w przyszłym
(Załącznik
No
projekt
Konstytucji,
winien
stanowić
nieoficjalnej
z
ujęty
jednak
czynnikami
państwowym u k s z t a ł t o w a n i u
2).Minister:
(-)
Skirmunt
dla
się
Archiwum
į J/j
Akt Nowyr.?
G ł ó w n e
p u n k t y
U
k o n s t y t u c j i
1
K ł a j p e d
1.
Terytorjum
państwo
wolnego m i a s t a Kłajpedy
pod o p i e k a
i gwarancja
stanowi
samodzielne
Francji.
2.
Zmiana k o n s t y t u c j i
może n a s t ą p i ć
oraz
cesja
części
Jedynie w porozumieniu
terytorjum
z Francja
Kłajpedy
jako
państwem
opiekuńczym.
3.
Przedstawicielstwo
Francja,jednak
ciel
będzie
dyplomatyczne
rezydował
dyplomatyczny P o l s k i ,
j a t u wolnego m i a s t a
w Kłajpedzie
akredytowany
sokim Komisarzu Francuskim,
M i a s t a w Warszawie będzie
stele
wolnego m i a s t a
sprawuje
przedstawi­
jednocześnie
przy
oraz przy Dyrektorjacie
rezydował
Wy­
Wolnego
przedstawiciel
Dyrektor-
Kłajpedy.
4.
Ż a d n a umowa m i ę d z y n a r o d o w a d o t y c z ą c a
być
zawarta
bez
zgody Wysokiego
Kłajpedy
nie
może
Komisarza-
5.
Władza prawodawcza n a l e ż y
J atu
(Landes Oberdirektorium)
(Bürgerschaft),
i
do W y s o k i e g o
Komisarza,Dyrektor
Zgromadzenia
Obywatelskiego
w ł a d z a wykonawcza do D y r e k t o r J a t u ,
dowa do o d p o w i e d n i c h
i m i e n i u wolnego
organów sadowych
władza
odprawiających
sa­
wyroki
w
miasta.
6.
Dyrektorjat
(Landes Oberdirektorium)
wyznaczonych p r z e z
Wysokiego Komisarza,
przez
Obywatelskie,
kurji.
się
Zgromadzenie
po
oraz
Jednej
Z pomiędzy t y c h 6 osób przynajmniej
z przedstawicieli
przemysłu
i
składa
handlu.
się
3 osób
z każdych
z 3
osób
wybieranych
trzech
połowa winna
składać
- 2 -
Archiwum
Aid Nowych
/ V /
Ö С/
7.
Zgromadzenie o b y w a t e l i
jest
w następujący
przez
sposób
Izbę Handlowa.
wybierane
: 1. kur ja handlu i przemysłu
2. k u r j a
Miejska miasta Kłajpedy,
s k ł a d a s i ę z 90 o s ó b i
samorządów 15 osób
15 przez
powszechnego glosowania w
30
osób
przez-Radę
samorządy g m i n n e , 3 .
Kurja
pięcioprzymiotnikowego
prawa
wyborczego.
8.
Będzie utworzona w p o r c i e klajpedzkim wolna
dująca
s i ę pod k o n t r o l a Rady P o r t u .
będzie w następujący
jat,
Rada P o r t u
strefa,znaj­
zorganizowana
s p o s ó b : 2 osoby wyznaczone p r z e z
2 osoby p r z e z Rzad R z e c z y p o s p o l i t e j
Polskiej,
2
p r z e z Rzad L i t w y K o w i e ń s k i e j . W o b r a d a c h b ę d z i e b r a ó
przedstawiciel
towej
Wysokiego Komisarza.
Wysoki K o m i s a r z k a ż e
Dyrektorosoby
udział
P r z e c i w uchwałom Rady
zgłosić protest w ciągu dni
Por­
14.
9.
Obywatelami wolnego m i a s t a Kłajpedy
na terytorjum Kłajpedy
tam s t a ł e m i e j s c e
Osoby t e
tracą
i
zamieszkali
w dniu uchwalenia Konstytucji,
z a m i e s z k a n i a i centrum swoich
wolnego m i a s t a Kłajpedy przez
złożenie
odpowiedniej
mający
interesów.
tyra samym o b y w a t e l s t w o w i n n y c h k r a j a c h .
nabyć obywatelstwo
zamieszkanie
są wszyscy
Można
pięcioletnie
deklaracji.
13
,
i ,
_Pel|fi*o3«
p
°ls^a
Archiwum
^
* Memlu.
T T r 1. l99ll//TT// 1 9 2 1 .
.
L
Raport
£s(j
Nowych
U
e
m
ö
l
d
» *ia
15.października"1921.
.....
polityczny.
'•'• O t £ S Z S ä i ä l
D.III.
D.
V
V.
\
Do
Ministerstwa
Spraw
Zagranicznych
W a r s z a w i e
Po o s t a t e c z n y m z a ł a t w i e n i u k w e s t j i GÖrnego
seba spodziewać s i ę
^Harodów i
^ į / ^ A / ^ ^ a k i
~'"
J
Rady Ambasadorów k w e s t j i
"będzie
zmuszony z a j ą ć
sprawach,
zawierający
nikającej
r
efer
z tego możliwości
du względem k w e e t j i
±Jį)vĄ$\,
а г
Р *М
^
n a
L i
twie
1
rfllfl '''
»(^•^ubinjukae '/,
taa/,
/
.
Jltf^M
S
14
skiego
Jest
partja
wpływową o b e c n i e
a
4 *
U 7 a s
i zwalczana przez
#
t f ' s t e r u n i e mając
i
partję
"Pazangf"
stoi
politycz-'
nieprzejednanego
szowini-
i dr.Drangelisa /prawica/.
socjaldemokratów,
~BBlsas/
rzą-
chrzescjańsko-demokratyczna
"ludowych s o c j a l i s t ó w "
i Banajtisa
i o wy­
MemelskleJ.
Krupowicza / l e w i o a /
przez
tych
zmianach,
zmiany stanowiska naszego
" L a i s v e " / prowadzona przez
7
o niektórych
Pol-
niniej-
rządzących w Litwie
Niezawodnie najwięcej
n
Ligi
i Uemla. Rząd
p r z e s ł a ć do U . S . Z .
informacje
zaszły w nastrojach
Wilna
przed forum
w y r a ź n e s t a n o w i s k o w obydwu
d l a t e g o mam z a s z c z y t
f-^įszy raport
które
rychłego wytoczenia
Śląska
partja
Slezevicza,
Kajrysa /organ
"Žemdirbiu
Smetony i
"Dar-
eocjaldemokra-
Sąjunga"
Zylin-
Waldemarasa-/organ
ohrześcjańskich
tymczasem poważnych
/organ
Popie-
demokratów
konkurentów.
Archiwum
Aki NowycK
0
"
Opierając
prowadzi
i
ultra
Smetoną
na
się
na
szowinistyczna
czele,
Pozyskał
stwa,
która
w zwalczaniu
równo
i
podtrzymywanie
do
gminnych
do w p r o w a d z e n i a
tucji
i
i
-
to,
trudno,
-
podziwu
.
-
Napróżno
jednak
zrobią.
ustępstw
Przy
"by p o d p a ś ć
każdej
na
związani
okupaaji,
-
mniej
ich
obowiązujący^być
niema
takiej
\ źyć
państwowo
, lub
jakikolwiek
z Polską
leoz
nie
wywołała
w Jakikolwiek
konjunktury
-
aktywnych
ludu
nigdy
Wcho­
się
ludności,
ani
nigdy
Litwie
godną
-
ich
oni,
niż
-
-
polacy
1
że
nie
woleli
niemców,
z
czasów
naj­
Dla
mogłaby
unja,
nich
współ-
federacja
z'Polską.
propaganda
wystąpień,
w
z polakami.
śmierć
związek
zmę­
sposób,, chociażby
Litwa
j e ­
Waldemaras
pod władzę
której
i
wojskowymi
z&nianie
nierozerwalrnemi
będź
dzienni­
rządu
się
zaznaczali
rząd
w
zaiste
on
insty­
obecny
jest
ani
oni
tych
przewrotu
polaków,
lepiej
jak
Litwie,
świadczeniami
związanymi
przy
najlżejszy
zarówno
wśród
rosyjski,
węzłami
za­
w pracy
przez
Jakiegoś
zręczności
są
niż
i
korzyść
z ktćremi
widzieć
wykorzystane
spodziewają
znowu p o d u c i s k
na
ziemiań-
dowody n i e d o ł ę s t w a
cierpliwość
w swgpn l o s i e ,
obecne­
przyczyniają
porządku
rekwizycjami
i
chce
polskiego
Zręcznie
się
Waldemarasem
polskiego
popełnianych
spodziewać
Sąjunga",
przeciwko
rolnej
niezadowolenie
bierność
robili
część
taryb
i
Balsas",
szerzą
od S m e t o n y u l g i
nie
ładu
nadurzyć
podatkami,
pomimo
powiatowych
"Lietuvas
go u r z ę d n i k ó w ,
tą
elementu
pewnego
z
kampanję
reformy
jego urzędników.'
Smetony
czonej
i
wykryciu
litewski
ku
Smetona
1
"Žemdirbiu
"Pażanga"
zaciekłą
mu r z ą d o w i .
dząc
pokrewną
^ j į")
*
"
nie
anti-rządowa
Smetony
spotkała
antipoleka
też
Archiwurr»
АИ Nowych
- з propaganda
dźwięku
i
wszystkich
w sercu
stronnictw
włościanina
wyższymi urzędnikami
tewskiego,
żeniu
nie
że
litewski
posiada.
dziś
którzy
jak
na
i
Dla
tego
widzą
też
najśpieszniejszego
Niema
dwóch
sobie
Litwie
tej
ludzi
na
że
się
inteligencji
prawie
obejść
zależność
może u t r z y m a ć
nienormalny
Czego
się
z
stan
na
ci.
z
wymagającej
państwowopolaków,
Litwie
i
może,Litwy
rzeczy,
i
dziś
zda­
inteligencja
poiakww
nie
można,
politycy,
polakożercy
że
szo­
że
bej
tylko
od
na
wpły­
Niemców
wyrażający
się
przeszkadzaniu
Polską,
możemy
? Wszystko
pracy
tego,
się
-
powiedzieć
ekonomiczna
polskości
więc
z
zbli­
zwolenników
wykluczając
wyłącznie
i
w porozumieniu
do
l i ­
w
karjery
sytuacji,
najzagorzalsi
Litwa
w prześladowaniu
z
od­
drobnymi
którzy
powodzenie
nie
sprawę
Poza
wielu
pewnością
powołania
najzupełniej
przyszłości
z
żadnego
oficerstwa
ich
Polski
wyjście
wy n i e m i e c k i e
jej
do
odpowiednich,
zdań,
składa
koniec
mająszanae
znaleźć
częścią
pochodzenia,
nienawiść
Litwie
potrafią
twórczej
ją
dom P o l s k i
litewskiego.
pewną
najrozmaitszego
Litwy
winizm
i
litewskich
się
zależy
spodziewać
od t e g o ,
w
kto
niedalekiej
się
u
władzy
utrzyma.
Stojąca
przez
Krupowicza
ckich,
też
różnicą,
u
niej
sada
się
jest
że
i
u
wrogo
chrzęść,-demok.
nigdy
Jeżeli
prowadzona
w y b o w a n k ó w s e m i n a r j ów
usposobiona
nawet
i
do P o l s k i ,
program
zmianom w z a l e ż n o ś c i
ulega
u władzy.
steru
innych
sympatje,a
łatwo
nie
dziś
z
tą
polityczny
od warunków
zmianie,-
za wszelką
cenę
ze
tej
i
strony
katoli­
partji
-
Jej
jednak
ulegają
jedna
za­
utrzymać
przed-
Archiwum
AM Nowych
(1/
- 4 stawioieli element polski na Litwie doznał najcięższych
prześladowań, to obojętnie, a może i wrogo^. usposobiony
dla Polski przez niemców Watykan, odegrał w tem niepo­
ślednią rolę. Lecz powtarzam - chęć utrzymania się u s t e ­
ru nie powstrzyma chrześćjańsk.-dem, od zmiany ich p o l i ­
tyki względem Polski i już mieliśmy tego dowody podczas
debato?; sejmowych w Kownie, nad projektem Hymansa gdy
odrzucenie takowego^przeszło większością tylko 3 głosów.
Coraz to częściej dochodzą nas wiadomości o tem, że P u rycki i jego zwolennicy przyznają konieczność
porozumie­
nia się z Polską, a Jeżeli porównamy stanowisko
jakie
zajmowali Litwini na początku 21 roku i teraz w końcu
Jego, to przyznać będziemy musieli, że postępy w stronę
porozumienia zostały zrobione znaczne. Wiem jaknaj dokład­
niej, że na.początku września, ks.Olszewski,
przyjeżdżał
do Uemla, by rozmówić się z byłym min.handlu
J.Gabrysem,
który stał w ostrej opozycji do rządu Puryckisa i jest
zwolennikiem ugodowej polityki względem Polaki,- następ­
stwa tego spotkania były te, że Gabryś udał się z k s . O l ­
szewskim do Kowna, do którego dawniej wjazd był mu w z b r o ­
niony, i Purycki spotkał go bardzo serdecznie
prosząc
o ratowanie Litwy w Paryżu i w Genewie, gdyż podobno w tym
czasie sytuacja międzynarodowa Litwy nie była dobrą. W c z o ­
raj t,J. 14.1.21. wyjechał Gabrys do Kowna, gdzie ma wziąć
udział w posiedzeniu posłów litewskich,- Gajlusa z B e r l i ­
na, Naruszewicza z Londynu, Bilosza z Paryża,
Zidzikow-
skiego z Berna, Szaulisa z Rzymu, Salwanauekasa z Genewy,
na tym posiedzeniu m a być roztrząsaną sprawa,- jaką politykę
Archiwum
-
5 -
Akt
Nov/ус*
ma prowadzić Rząd-Litewski względem Polski? Gabrys twierdzi,
że rząd litewski chce porozumienia z Polską, że ma coraz
to więcej zwolenników w Kownie, i że należy spodziewać się,
że to posiedzenie będzie początkiem stanowczego zwrotu po­
lityki Kowieńskiej w stronę Polski.
Zdając sobie dobrze sprawę, że dziś Polshe. ze
wschodu na długi czas nic nie grozi, z zachodu zaś, po
załatwieniu względnie pomyślnem sprawy Śliskiej, Polska
też będzie miała pewne gwarancje spokoju - zastanawia się
oczywiście rząd Puryckiego nad wyborem sojusznika. 0 opar­
ciu się na Rosję przeciwko Niemcom i Polsce naturalnie
mowy być nie może - pozostaje więc wybór z Niemcami prze­
ciwko Polsce lub z Polską przeciwko Niemcom i pomimo
wielkich wpływów niemieckich w Kownie, pomimo obietnic
Niemiec oddania Memla Litwie,- Rząd Puryckiego widząc,
że jakby sprzeczne nie były interesy Anglji i Francji,
jednak interesy każdej z nich z osobna w stosunku Niemieo
są/analogiczne i że dla tego lepiej oprzeć się n a Polskę,
którą popiera Francja, niż na Niemcy, których właściwie
nikt nie popiera.
Nie przesądzam, czy ten kurs polityczny,
gdyby
takowy był teraz ustalony w Kownie,* potrwa długo, lecz
jestem przekonany, że gdyby podobny kurs był w Kownie
zainaugurowany, zjednał by sobie nad spodziewanie wielu
zwolenników i trudno by było go potem zmienić. Dla tego
też uważałbym, że obecnie niepowinnibylibyśmy
opuszczać
żadnej sposobności, porozumienia z K°wnem, stojąc jednak
twardo na naszych warunkach w sprawie Wilna i robiąc
./.
Archiwum
_ б -
^'
<ł
Nowych
V. / j
•ustępstwa na korzyść Litwy w Memlu.
^
ustępstwa jakie zrobilibyśmy na korzyść Litwy
w Memlu mają n a pozór dla nas niektóre niedogodności
-
przeciwnie podtrzymywanie dążności do samodzielności
wśród Memellandczyków ma wszelkie pozory możliwości
ich
pozyskania dla Polski. Pakt zwrócenia się Memellandozyków do naszego Delegata przy Lidze Narodów z prośbą
0 obronę ich przed zachłannością litewską, czyniąc za­
dość miłości własnej Polski, sam w sobie, jednak w i e l ­
kiego znaczenia niema, gdyż niemcy Memelscy będą zawsze
się opierać o polskę ewentualnie o Franco?, by uzyskać
ich pomoc przeciwko Litwie, lecz bez wątpienia postąpią
1 odwrotnie, gdy zajdzie tego potrzeba. Zgadzając się
zaś na inkorporację M e m l a do Litwy wzamian za ustępstwa
ich na naszą korzyść w Wilnie,- Polska w jednakowym stop­
niu będzie uprzywiljowaną w porcie Memelskim przez od­
nośne układy z Litwą, zaś Litwa w swej walce z Germanizmem w Memelladdzie o zdobycie dostępu do morza, sta­
nie w otwartym przeciwieństwie do polityki jaką dotych­
czas uprawiali politycy orjentacji niemieckiej i eo ipso
zmuszoną będzie zbliżyć aię doa Polski, by razem walczyć
. ze wspólnym wrogiem - Prusami, gdyż o ile rząd republi: kański Berliński zdecydował się na oddanie Memla Litwie
'wzamian za wpływy obecne i w nadzieji na stworzenie
;z Litwy pomostu rosyjsko niemieckiego w przyszłości,;'o tyle nacjonalistyczno-monarchistyczne
Prusy a i m e m e l -
ilandczycy również nie chcą myśleć, nawet o czasowem,
^przyłączeniu Memla do Litwy.
./.
Archiwum
"
7
~
• *'' { t
Nowych
Oprócz stronnictwa Smetony, wytrwale i zdecydowanie pozostającego pod wpływami Niemiec, zdaje się niema na Lit. wie ani Jednego polityka, któryby z'ustęsknieniem nie
; spoglądał w stronę, Małej Litwy, która w ich pojęciu sięj ga aż po Królewiec,- każdy z tych polityków rozumie, źe
'•• Polskę i Litwę czeka ciężka walka z Prusami, że w tej •
walce i Polska i Litwa muszą stać po jednej stronie, gdyż
tylko po odebraniu od Prus - Mazurów i Warmji przez Połskę,•i Memla, Tylży, Insterburga, Labiawy przez Litwę.- niebez­
pieczeństwo pruskie przestanie istnieć tak dla Polski jak
i dla Litwy. Wiedzą również ci politycy, że prócz n i e b e z ­
pieczeństwa pruskiego istnieje jeszcze
niebezpieczeństwo
rosyjskie i że i w tym kierunku Polska i Litwa muszą sta­
nowić jeden front. Dla tego też nic dziwnego nie będzie,
Jeżeli zauważymy pewien zwrot w polityce Kowna w stronę
Polski, stanie się to tylko wtenczas, gdy litwini osta­
tecznie przekonają się, że Polska niė jest
Ś^on-Staat,
jak o tem twierdzą Niemcy i że z Polską się liczą w Euro­
pie. Zwycięstwo punktu widzenia francuskiego w sprawie
Górnośląskiej įmi
już odbiło się na opinji litewskiej,
ostatnie wiadomości jakie posiadam o konferencji posłów
Л
') litewskich, wykazują pewien zwrot w polityce litewskiej.
Wszyscy posłowie najwyraźniej wypowiedzieli się za poro­
zumieniem z Polską,na podstawie 2.go projektu Hymansa,
• przytaczając jako argument, konieczność wspólnej obrony
•j przed wspólnymi wrogami - Niemcami i Rosją.
Wiem, że na konferencji posłów niektórzy uważali,
że 2,gi projekt Hymansa jest korzystniejszy dla polski,
./.
-
8
Archiwum
А И Nowych
-
/ПI /
///.
gdyż przyjęcie polskiego języka w całej Litwie jako drcwgiego oficjalnego języka -
oznaczałoby
spolszczenie
całej
Litwy w niedługim przeciągu czasu, pomimo to, opinja w i ę k ­
szości posłów D y ł a
za tem, Ъ у przyjąć 2.gi projekt
Jako podstawę do rokowań i koniecznie doprowadzić
Hymanaa,
do s k u ­
tecznego końca ewentualne rokowania polsko-litewskie.
oficjalny dziennik "Lietuva"
zatytułował swój wywiad
słami: Naruszewiczom, Miłoszem i z Zydzikowskim
PÓłz po­
dużemi
trzcionkami "Przyjąć - czy nie przyjąć" - jednak z zapytań
jakie korespondent
nie,
stawia posłom i z odpowiedzi posłów na
wnosić można, że "lietuva"
jest za przyjęciem
jektu Hymansa. Zresztą sam fakt pojawienia się
artykułu w "Lietuvie" musi być uważany jako
2.go
pro­
podobnego
przygotowanie
opinji publicznej litewskiej do myśli o ustępstwach,
które
rząd obecny jest gotów zrobić na korzyść P o l s k i .
Przypuszozać należy,
że opinja Sntante'y' całej
Ligi Narodów, nie bez wiedzy których, Hymans ułożył
swój
drugi projekt, będzie po stronie Litwy, gotowej do p o r o ­
zumienia się z Polską na podstawie tego projektu. Z d r u ­
giej strony można spodziewać się, że rząd litewski,
sta­
nąwszy raz na drogę ustępstw, które wykluczają n a j m n i e j ­
sze wpływy niemieckie, gdyż sama myśl porozumienia
z Polską jest zaprzeczeniem
takowych, pójdzie dalej w
kierunku i nie jest m j t - п т г т г т п т ,
moglibyśmy
się
ze w kwestji
osiągnąć zadawalniających
tym
wileńskiej
rezulatatów
robiąc
ustępstwa w Memlu, tem bardziej, że ustępstwa w Memlu,
nie kosztowałyby nas drogo. Godząc się z Litwą,
Polska
otrzymałaby nie mniejsze przywileje od n i e j , jakie
mogliby
- ^ -
Archiwum
Ak) NowycK
n
Į
ofiarować Polsce n i e z a l e ż n i m e m s l l a n d c z y c y .
M e m e l , nawet pod p r o t e k t o r a t e m
francusów,
j a k i obecnie, czysto n i e m i e c k i m m i a s t e m ,
I )
IL
Samodzielny
pozostałby,
rządzonym przez
n i e m i e c k i c h u r z ę d n i k ó w . P r z y p u ś ć m y n a chwilę, że M e m e l
jest niezależnym p a ń s t e w k i e m , w k t ó r y m polska m a pewne
przywileje - czy m o ż e m y m i e ć g w a r a n c j e ,
że w razie k o n ­
f l i k t u z Rosją nie p o w t ó r z y ł o Ъ у się to samo, co się
sta­
ło podczas ostatniej b o l s z e w i c k i e j n a w a ł y w Gdańsku?
-
"^ar~wlfedy mielibyśmy
przeciwko sobie i niemców
memelskich
1 l i t w i n ó w k o w i e ń s k i c h , - przeciwnie, gdyby Memely z a w d z i ę ­
czając nam.należał do L^twy, m u s i a ł a b y
komunikacje
ona zabezpieczyć
*va*4
z morzem, g d y b y zaś tego nie zrobiła lub p r z e ­
ciwnie robiłaby n a m t r u d n o ś c i w p o r c i e - mielibyśmy
moralne
prawo i przed Ligą N a r o d ó w i przed E n t a n t ą starać się
k o j o w o lub też z orężem w r ę k u o zmianę stosunków w
po­
Lit­
wie n a takie, k t ó r e b y n a m g w a r a n t o w a ł y n a zawsze, i d o s t ę p
do m o r z a w Memlu, i s w o b o d ę d z i a ł a n i a na terenie
Litwy
w razie potrzeby obrony n a s z y c h p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h
Jedno jest jasne, że M e m e l jest niezbędnie
granic.
potrzebny i L i t ­
wie i Polsce i źe M e m e l N i e m c y bez walki nie oddadzą,
też lepiej Ъу b y ł o , b y o n i e g o w a l c z y ł a z Prasami
i całe odium n i e m i e c k i e ś c i ą g n ę ł a na siebie, tem
emancypując
Litwa
samem
się z pod ich w p ł y w ó w , niż b y pozornie
d z i e l n y M e m e l miał
odgrywać w ręku Prusaków rolę
22
samo­
kości
niezgody rzuconej przez n i c h m i ę d z y Polskę a L i t w ę .
Delegat
to