Untitled - 18-5

Podstawowe za³o¿enia oceny zrównowa¿onego rozwoju w rolnictwie
29
Postulowanej, zrównowa¿onej, œcie¿ki rozwoju gospodarczego nie sposób pomijaæ lub niedoceniaæ równie¿ w rolnictwie, tym bardziej, i¿ wiêkszoœæ studiów pokazuje, ¿e zainteresowanie ochron¹
œrodowiska przejawia oko³o 70% konsumentów [Garbacz 2004].
Z wczeœniejszych badañ wynika [Borys 2005], ¿e problem ZR jest obiektem zainteresowañ oraz
podlega analizom przede wszystkim na poziomie globalnym. Opracowano wiele dokumentów precyzuj¹cych przedmiotowe zagadnienie w skali œwiatowej, kontynentalnej czy krajowej – w tym
równie¿ skonstruowano wskaŸniki ZR w skali makro (obecnie trwa ich dalsze definiowanie).
W rolnictwie na poziomie pojedynczego gospodarstwa brak jest indykatorów s³u¿¹cych ocenie spe³nienia przez rolnika wymagañ zrównowa¿onego rozwoju. Ponadto punkt nacisku w rolnictwie jest po³o¿ony g³ównie na ochronê œrodowiska2 , niedoceniane i gorzej zanalizowane s¹ zagadnienia zwi¹zane z ekonomi¹ i celami spo³ecznymi.
Celem pracy jest uporz¹dkowanie i okreœlenie podstawowych za³o¿eñ metodycznych, które
pos³u¿¹ do rozwi¹zania problemu oceny ZR w rolnictwie – na poziomie pojedynczego gospodarstwa rolnego. W celu prawid³owego ujêcia metodycznego oceny zrównowa¿onego rozwoju gospodarstw rolnych ju¿ na wstêpnym etapie badañ, w tej pracy skupiono siê na 3 zasadniczych
zagadnieniach:
– jakie kryteria ma do spe³nienia rolnictwo zrównowa¿one (za³o¿enia zasadnicze)?
– jak definiowaæ wskaŸniki (jak powinien przebiegaæ dobór parametrów)?
– kto bêdzie adresatem oceny i kto bêdzie j¹ przeprowadza³ (zastosowanie w praktyce)?
Kryteria oceny – za³o¿enia podstawowe
Aby prawid³owo okreœliæ czym jest, z ogólnego punktu widzenia, rolnictwo zrównowa¿one,
konieczne jest jego holistyczne postrzeganie – w kategoriach systemu biologiczno-technicznego
i spo³ecznego, sk³adaj¹cego siê z wielu powi¹zanych wzajemnie elementów i wykraczaj¹cego poza
granice pojedynczego gospodarstwa (relacje z szeroko rozumianym otoczeniem). Ponadto rolnictwo, o czym wspomniano ju¿ we wstêpie, jest tylko jednym z miejsc realizacji ca³oœciowej koncepcji
zrównowa¿onego rozwoju (gminy, regionu, kraju, itd.). Klasycznie, rolnictwo zrównowa¿one jest
definiowane jako rolnictwo, które jest [Adamowicz 2000]:
– zrównowa¿one (trwa³e) ekonomicznie, czyli powinno produkowaæ w wystarczaj¹cej iloœci, przy
akceptowalnej jakoœci i dobrej wydajnoœci,
– zrównowa¿one (trwa³e) ekologicznie, czyli powinno nie zanieczyszczaæ, ale równie¿ i przede
wszystkim waloryzowaæ zasoby naturalne,
– zrównowa¿one (trwa³e) spo³ecznie, czyli musi zapewniæ zadowalaj¹ce warunki dla ludnoœci
zamieszkuj¹cej œrodowisko rolnicze i wiejskie, zarówno w aspekcie jej poziomu dochodów jak i
jej statutu spo³ecznego oraz miejsca we wspó³czesnych spo³eczeñstwach.
Reasumuj¹c, ju¿ w za³o¿eniach oceny musi zachodziæ integracja trzech (domen) ³adów: ekologicznego, spo³ecznego i ekonomicznego. Niektórzy badacze uwypuklaj¹ i wyodrêbniaj¹ dodatkowo wymiar etyczny i „terytorialny” [Mouchet 1998]. Wewn¹trz trzech ww. domen ZR powinny byæ
wyznaczone cele szczegó³owe, które musz¹ byæ wype³nione, aby dane gospodarstwo uznaæ za
zrównowa¿one. Ocena spe³nienia kryterium celów szczegó³owych zaœ wymaga doboru pewnej
liczby indykatorów (wskaŸników) oraz okreœlenia dla nich norm (przedzia³ów) wartoœci.
Zdefiniowanie wskaŸników ZR
Z dotychczasowych rozwa¿añ i badañ autora [Baum 2000, 2002ab, 2003, 2004ab, 2006; Baum, Wielicki 2004ab] wynika, ¿e cele szczegó³owe (ich lista oczywiœcie nie jest definitywnie zamkniêta) przez
pryzmat, których nale¿a³oby przeprowadzaæ ocenê stopnia zrównowa¿enia gospodarstwa rolnego, to:
1) ochrona i zarz¹dzanie zasobami wodnymi,
2) ochrona gleb,
3) ochrona powietrza,
4) zarz¹dzanie zasobami nieodnawialnymi,
2
G³ównie poprzez wprowadzanie zasad tzw. Dobrej Praktyki Rolniczej.
Podstawowe za³o¿enia oceny zrównowa¿onego rozwoju w rolnictwie
31
nalnym, co stanowi dodatkow¹ trudnoœæ przy parametryzacji. Doœwiadczenia zachodnie wskazuj¹, ¿e
wyznaczenie parametrów iloœciowych jest trudne, gdy¿ wymaga dokonania kosztownych pomiarów
i analiz. Dodatkowo s¹ one czêsto ma³o zrozumia³e dla rolnika, który musi podejmowaæ okreœlone
decyzje i ponosiæ ich konsekwencje [Fotyma, Kuœ 2000]. W praktyce, zdaniem autora, lepiej odbierane bêd¹ metody oparte ne na tzw. wskaŸnikach agroekologicznych [Bockstaller i in. 1997, Mouchet
1998]. Ich atutem jest to, ¿e mog¹ byæ wyznaczane na podstawie powszechnie dostêpnych danych i
¿e wyra¿a siê je w jednostkach wzglêdnych w dobranych odpowiednio skalach (np. 1-10).
Kolejnym, chyba najtrudniejszym etapem, po wyznaczeniu celów szczegó³owych i dokonaniu
ich parametryzacji, jest maksymalnie ca³oœciowe ujêcie problemu – syntetyczna ocena gospodarstwa. Jak wynika z rysunku 1, zak³ada siê trzy g³ówne grupy parametrów, a w obrêbie ka¿dej grupy
od kilku do kilkunastu (lub nawet kilkudziesiêciu) wskaŸników zdefiniowanych od strony metodyki
ich wyznaczania. Jak ju¿ stwierdzono wczeœniej, a czego dowodz¹ równie¿ badania innych autorów
[Fotyma, Kuœ 2000] opis gospodarstwa za pomoc¹ wielu, nie zawsze powi¹zanych pomiêdzy sob¹,
parametrów ma charakter typowo redukcjonistyczny i k³óci siê z sam¹ ide¹ zrównowa¿onego gospodarowania, wymagaj¹c¹ podejœcia ca³oœciowego (holistycznego). Podstawowym warunkiem
opisu holistycznego jest wyra¿enie wszystkich parametrów, zarówno iloœciowych jak i jakoœciowych, w tych samych jednostkach. Mo¿na tego dokonaæ za pomoc¹ procedur normalizacyjnych,
przekszta³caj¹c liczbowe lub opisowe wartoœci parametrów w jednostki niemianowane mieszcz¹ce
siê w obrêbie z góry za³o¿onej skali. Ostatnim krokiem po normalizacji parametrów jest ich integracja w postaci jednego wskaŸnika (ewentualnie trzech) pozwalaj¹cego na ca³oœciow¹ ocenê danego
gospodarstwa pod wzglêdem stopnia realizacji zrównowa¿onego sposobu gospodarowania.
Wykorzystanie wskaŸników
Przydatnoœæ utylitarna wskaŸników uwidacznia siê przede wszystkim w zarz¹dzaniu holistycznym
gospodarstwem rolniczym w skali mikro (dzia³alnoœæ w zgodzie z zasadami zrównowa¿onego rozwoju)
oraz w u³atwieniu procesów decyzyjnych w administracji i polityce (od gminy po poziom krajowy).
Zestaw indykatorów, w za³o¿eniu badawczym, powinien byæ zatem nie tylko metod¹ kompleksowej
oceny wype³niania przez gospodarstwa za³o¿eñ ZR w rolnictwie, ale narzêdziem informacyjnym dla
ró¿nych celów i podmiotów, prób¹ „sformalizowania” koncepcji zrównowa¿onego rozwoju w rolnictwie
oraz pe³niejszym odzwierciedleniem spójnoœci celów i problemów agroœrodowiskowych, ekonomicznych i spo³ecznych w rolnictwie (KDPR i ZDPR uwzglêdniaj¹ jedynie wymagania œrodowiskowe).
W tym miejscu zachodzi koniecznoœæ okreœlenia do jakiej zbiorowoœci gospodarstw skierowana jest
omawiana metoda oceny. Z badañ w³asnych [Baum i Wielicki 2005] oraz innych studiów [JóŸwiak 2003;
Ziêtara 2003; Woœ, Zegar 2004; Runowski 2004, 2004ab, Raport europejskich ekspertów 2004] wynika, ¿e
w najbli¿szej przysz³oœci charakterystyczna dla rolnictwa polskiego bêdzie dualna droga rozwoju. Polegaæ
ona bêdzie na tym, ¿e pewna czêœæ gospodarstw przyjmie metody produkcji zapewniaj¹ce przede wszystkim wysok¹ efektywnoœæ ekonomiczn¹, przy respektowaniu jedynie podstawowych wymogów ochrony
œrodowiska, a pewna czêœæ gospodarstw obierze metody bardziej przyjazne dla ekosystemu, zapewniaj¹ce
wykorzystanie posiadanych atutów œrodowiskowych i spo³eczno-kulturowych. Oznacza to, ¿e w Polsce
zaistniej¹ warunki rozwoju zarówno dla bardzo efektywnej, zdolnej do konkurencji na rynkach produktów
masowych grupy gospodarstw, jak te¿ dla gospodarstw, które oprócz podstawowych funkcji produkcyjnych bêd¹ rozwijaæ funkcje us³ugowe na rzecz œrodowiska (bioró¿norodnoœæ, bogactwo kulturowe, respektowanie wymagañ terenów chronionych), oferuj¹c te us³ugi dla coraz szerszej rzeszy spo³eczeñstwa
(wysokie standardy jakoœciowe ¿ywnoœci, us³ugi agroturystyczn¹, itp.).
Reasumuj¹c, wdro¿enie w wielkotowarowych przedsiêbiorstwach rolniczych przyjaznych œrodowisku metod gospodarowania, choæ jest warunkiem niezbêdnym, jest jednoczeœnie niewystarczaj¹ce dla pe³nej realizacji koncepcji ZR. Bior¹c pod uwagê powy¿sze zastrze¿enie proponowane
wskaŸniki zrównowa¿onego rozwoju nie bêd¹ raczej odpowiednie dla wielkoobszarowych (wielkotowarowych) gospodarstw z dominacj¹ pracy najemnej. Opracowane wskaŸniki by³yby odpowiednie dla gospodarstw typowo rodzinnych. Wed³ug zaproponowanej przez JóŸwiaka [2004b] typologii gospodarstw, w której wyró¿niono 4 grupy gospodarstw:
– najmniejsze (licz¹ce do 5 ha),
– ma³e i œrednie (od 5 do 20 ha),
Podstawowe za³o¿enia oceny zrównowa¿onego rozwoju w rolnictwie
33
Literatura
Adamowicz M. 2000: Rola polityki agrarnej w zrównowa¿onym rozwoju obszarów wiejskich. Roczniki Naukowe SERiA.
Tom II, Zeszyt 1. Warszawa-Poznañ-Zamoœæ; 69-81.
Bockstaller C., Girardin P., van der Werf H.M.G. 1997: Use of agro-ecological indicators for the evaluation of
farmning systems. Perspectives for Agronomy, Developments in Crop Science 25. Elsevier. Amsterdam; 329-338.
Baum R. 2000: Przes³anki zrównowa¿onego rozwoju gospodarstw rolnych. Roczniki Naukowe SERiA. Tom 2, Zeszyt 5.
Zamoœæ, Lwów; 42-47.
Baum R. 2002a: Typ gospodarstwa a stopieñ zrównowa¿enia ekonomicznego. Roczniki Naukowe SERiA. Tom IV,
Zeszyt 5; Warszawa-Bydgoszcz 2002: 13-17.
Baum R. 2002b: The conditonality of farms evolution in Poland. X Congress European Assoociation of Agricultural
Ekonomists: „Exploring Diversity in the European Agri-Food System”. Zaragoza, Spain, 28-31.08. [www.eaae.org].
Baum R. 2003: Kryteria oceny zrównowa¿onego rozwoju w gospodarstwach rolniczych. Roczniki AR Poznañ CCCLVIII, Ekon. 2: 3-10.
Baum R., Wielicki W. 2004a: Narzêdzia monitoringu i oceny zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich.
Acta Agraria et Silvestria. Series Agraria. Sekcja ekonomiczna. Vol. XLIV/1, 2005. Wyd. Oddz. PAN Kraków: 11-17.
Baum R., Wielicki W. 2004b: Analiza stopnia zrównowa¿enia gospodarstw rolnych. PTPN. Prace z Zakresu Nauk
Rolniczych, tom 97-2004; 203-214.
Baum R., Wielicki W. 2005: Przewidywane scenariusze rozwoju wielkoobszarowych gospodarstw rolnych. [W:]
Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich. Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa IRWiR PAN, Warszawa: 162-174.
Baum R. 2006: Ocena realizacji za³o¿eñ koncepcji zrównowa¿onego rozwoju w gospodarstwach indywidualnych. PTPN.
Prace Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk Leœnych, tom 100; 219-233.
Bojarski W. 1990: Kultura materialna i duchowa a zasady ekorozwoju. Aura nr 6 (za) Hajduk M.: Analiza zagadnienia
przedsiêbiorczoœci w kontekœcie realizacji za³o¿eñ rozwoju zrównowa¿onego. [W:] Przedsiêbiorczoœæ po wst¹pieniu
Polski do Unii Europejskiej. Tworzenie warunków sprzyjaj¹cych racjonalnemu wykorzystaniu potencja³u produkcyjnego skarbu pañstwa. Wyd. AR, Szczecin 2005: 123-130.
Borys T. (red.) 2005: WskaŸniki zrównowa¿onego rozwoju. Wyd. Ekonomia i Œrodowisko,Warszawa-Bia³ystok, ss. 347.
Fotyma M., Kuœ J. 2000: Zrównowa¿ony rozwój gospodarstwa rolnego. Pamiêtnik Pu³awski. Materia³y konferencji pt.:
Gospodarowanie w rolnictwie zrównowa¿onym u progu XXI wieku. Zeszyt 120/I. IUNG; 101-116.
Garbacz L. 2004: Ekomarketing jako narzêdzie budowania przewagi konkurencyjnej ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw.
[W:] Przedsiêbiorczoœæ i innowacyjnoœæ ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw. Prace Naukowe AE im. O. Langego we
Wroc³awiu; nr 1030: 318
Janikowski R. 2005: Czym jest zarz¹dzanie antropopresj¹. Ekonomika i Organizacja Przedsiêbiorstw, nr 6 (665): 24.
Józwiak W. red. 2003: Ewolucja gospodarstw rolnych w latach 1996-2002. GUS Warszawa.
JóŸwiak W. 2004a: Potencja³ produkcyjny i wyniki ekonomiczne gospodarstw rolnych w wybranych krajach Unii
Europejskiej w latach 1997-2001. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, Nr 4/2004; 3-18.
JóŸwiak W. 2004b: Coraz mniej rolników. Rolnik Dzier¿awca nr 3 (84): 7-12.
Mouchet C. 1998: Evaluer pour evoluer. L«exploitation agricole et la durabilité. Colloque FADEAR: L«Agriculture
paysanne en marche. Rambouillet 8-9.12.1998; maszynopis referatu.
Raport europejskich ekspertów 2004: Wizja polityki zrównowa¿onego rozwoju obszarów wiejskich w rozszerzonej
Europie. Wieœ i Rolnictwo, Nr 3 (124). PAN, IRWiR Warszawa: 38-115.
Runowski H. 2004: Gospodarstwo ekologiczne w zrównowa¿onym rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Wieœ i
Rolnictwo, Nr 3 (124). PAN, IRWiR Warszawa: 24-37.
Sidorczyk E. 2001: Zasady zrównowa¿onego rozwoju a polityka energetyczna pañstwa. Zeszyty Naukowe Polit. Bia³ostockiej – Ekonomia i Zarz¹dzanie – zeszyt 6, Bia³ystok: 326.
Vereijken P. 1997: A methodical way of prototyping integrated and ecological arable farming systems (I/EAFS) in
interaction with pilot farms. Perspectives for Agronomy. Developments in Crop Science 25. Elsevier. Amsterdam;
239-308.
Woœ A., Zegar J.S. 2004: Rolnictwo spo³ecznie zrównowa¿one – poszukiwaniu nowego modelu dla Polski. Wieœ i
Rolnictwo, Nr 3 (124). PAN, IRWiR Warszawa: 9-23.
Ziêtara W. 2003: Przemiany w rolnictwie polskim w latach 1990-2001. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, Tom
90, Zeszyt 1: 32-49.
Summary
The article concerns question of sustainable development parameterization in agriculture. The methodical
research presented in paper discusses problems of criteria, purposes and defining manner of indicators for family
farms. The capabilities of utilization in practice this type of estimate was presented too.
Adres do korespondencji:
dr in¿. Rafa³ Baum
Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu
Katedra Ekonomiki Gospodarki ¯ywnoœciowej
ul. Wojska Polskiego 28
60-637 Poznañ
tel. (0 61) 848 71 27, e-mail: [email protected]