Annales sec H2 XLVI.VP - Annales UMCS

ANNALES
U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A
LUBLIN – POLONIA
VOL. XLVI, 2
SECTIO H
2012
Zak³ad Zarz¹dzania,
Uniwersytet Marii Curie Sk³odowskiej w Lublinie
ADAM SKRZYPEK
GOW – przyczyny i uwarunkowania
Causes and conditions of knowledge-based economy
S³owa kluczowe: wiedza, zarz¹dzanie wiedz¹, nowa gospodarka, doskonalenie zarz¹dzania
Keywords: knowlegde, knowledge management, new economy, improving management
Wstêp
Wspó³czesne organizacje funkcjonuj¹ce w warunkach spo³eczeñstwa wiedzy, którego wa¿nym elementem jest GOW, opieraj¹ swoj¹ dzia³alnoœci na
wiedzy, która sta³a siê podstawowym zasobem niematerialnym. Odnosz¹c siê do
GOW, nale¿y uwzglêdniaæ zarówno aspekty makroekonomiczne, jak i mikroekonomiczne. Celem niniejszego artyku³u jest wskazanie na uwarunkowania
i konsekwencje GOW, ukazanie roli zwi¹zków pomiêdzy GOW a procesami
globalizacji oraz wskazanie na relacje, jakie zachodz¹ pomiêdzy eksploracj¹
a eksploatacj¹ wiedzy oraz efektywnoœci¹ organizacji. Zwrócono uwagê na
rosn¹c¹ rolê wiedzy w procesie doskonalenia organizacji. Przedstawiono wstêpne wyniki badañ prowadzonych w przedsiêbiorstwach zorientowanych projakoœciowo, które s¹ laureatami Polskiej Nagrody Jakoœci. Badania prowadzono
w 2011 roku na populacji 48 laureatów Polskiej Nagrody Jakoœci, którzy tytu³
laureata uzyskali w latach 1995–2010.
190
ADAM SKRZYPEK
1. Powody powstania GOW
Przejœcie w kierunku GOW to z pewnoœci¹ znacz¹ca zmiana w ewolucji
ludzkoœci. GOW oznacza integracjê i znacz¹cy rozwój kapita³u intelektualnego,
który obejmuje kapita³ strukturalny, ludzki i relacji. Kraje Unii Europejskiej
podjê³y wa¿n¹ decyzjê w 2001 roku, w wyniku której zamierza³y do 2010 roku
przeœcign¹æ w rozwoju Stany Zjednoczone. W Bia³ej Ksiêdze mo¿na by³o
znaleŸæ przedsiêwziêcia, które wskazywa³y na rozwój spo³eczeñstwa informacyjnego, badañ, innowacji i edukacji obywateli, liberalizacjê i integracjê
rynków, rozwój przedsiêbiorczoœci, wzrost zatrudnienia i modelu spo³ecznego
poprzez wzrost aktywnoœci zawodowej, ograniczenie biedy i wykluczenia
spo³ecznego, a tak¿e sta³¹ dba³oœæ o trwa³e fundamenty rozwoju i œrodowisko
naturalne1.
Termin GOW, (knowledge-based economy) powsta³ w 1996 roku i zosta³
zdefiniowany przez OECD jako „gospodarka bezpoœrednio oparta na produkcji,
dystrybucji oraz u¿yciu wiedzy i informacji”2. To, co wyró¿nia GOW, to wysoki
udzia³ inwestycji w aktywa niematerialne w ca³oœci PKB. Inwestycje te w krajach wysoko rozwiniêtych wynosz¹ oko³o 10% PKB. Zasoby œwiata s¹ ograniczone, dlatego istnieje koniecznoœæ poszukiwania sposobów efektywniejszego
ich wykorzystywania oraz przywi¹zywania wiêkszej wagi do problematyki
rozwoju zrównowa¿onego. Jest to tym bardziej wa¿ne, poniewa¿ w warunkach
nasilaj¹cych siê zmian, ryzyko i niepewnoœæ towarzyszy wielu przedsiêwziêciom podejmowanym przez organizacje.
GOW to podstawa globalizacji i nowej cywilizacji poprzemys³owej. Jest to
tak¿e odpowiedŸ na globalizacjê i forma dostosowania siê do niej. GOW to
gospodarka, w której dominuj¹ produkty i us³ugi, których wartoœæ rynkowa
w znacznym stopniu jest konsekwencj¹ zastosowanej wiedzy, a nie zu¿ytych
materia³ów czy pracy o charakterze fizycznym. Jest to tak¿e system, którego si³¹
napêdow¹ s¹ wiedza i innowacje, kapita³ ludzki zaœ ma przewagê nad kapita³em
ekonomicznym. Stwarza on nowe wyzwania o charakterze spo³ecznym i biznesowym3.
Ponad dwadzieœcia lat funkcjonowania GOW w skali œwiata pozwala
wyró¿niæ jej specyficzne cechy. Du¿e znaczenie dla rozwoju przedsiêbiorstw
1
J. Szomburg, Bia³a Ksiêga 2003, Polska wobec Strategii Lizboñskiej, Polskie Forum Strategii
Lizboñskiej, cz. I, Gdañsk–Warszawa 2003, s. 8.
2
D. Trewin, Measuring a Knowledge-based Economy and Society. An Australian Framework,
Australia Bureau of Statistics, Canberra 2002, s. 2.
3
J. Kotowicz-Jawor, GOW – wyzwanie dla Polski, PTE Warszawa 2009, s. 13–22.
GOW – PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA
191
maj¹ inwestycje w prace badawcze i rozwojowe. Wg PDK – Polskiej Klasyfikacji Dzia³alnoœci powo³ano 21 grup od A-U. Dotychczas obowi¹zywa³a
PDK-2004. PDK-2007 jest now¹ klasyfikacj¹ kodów, co zosta³o wymuszone
integracj¹ systemów klasyfikacji statystycznych funkcjonuj¹cych w ONZ, UE
i krajach Ameryki Pó³nocnej. W ramach kodu M poz. 72 uwzglêdniono:
Dzia³alnoœæ profesjonaln¹, naukow¹ i prace rozwojowe. Poz. 72 to: Badania
naukowe i prace rozwojowe. 72.1 Badania naukowe i prace rozwojowe w dziedzinie nauk przyrodniczych i technicznych, w tym: 72.11.Badania naukowe
i prace rozwojowe w dziedzinie biotechnologii,72.12. Badania naukowe i prace
rozwojowe w dziedzinie nauk spo³ecznych i humanistycznych,74. Pozosta³a
dzia³alnoœæ profesjonalna, naukowa i techniczna. Dzia³alnoœæ badawczo-rozwojowa (ang. Research and Development R & D) to dzia³alnoœæ zespo³owa,
pracowników-badaczy o charakterze naukowym i lub technicznym, których
celem jest rozpoznanie prawid³owoœci wystêpuj¹cych w wybranym obszarze
rzeczywistoœci lub sprawdzenie hipotez przewidzianych wed³ug teorii czy
koncepcji naukowych. Zdefiniowano j¹ w art. 2 punkt 3 Ustawy z dnia 8 X
2004 r. o zasadach finansowania nauki (tekst jednolity Dz.U z 2008, nr 169, poz.
1049 ze zm.).
Prace rozwojowe to nabywanie, ³¹czenie, kszta³towanie i wykorzystywanie
dostêpnej aktualnie wiedzy i umiejêtnoœci z dziedziny nauki, technologii i dzia³alnoœci gospodarczej oraz innej wiedzy i umiejêtnoœci do planowania produkcji
oraz tworzenia i projektowania nowych, zmienionych lub ulepszonych produktów, procesów lub us³ug.
GOW wyró¿nia ponadto znacz¹ca zmiana struktury gospodarki, która
przejawia siê we wzroœcie zatrudnienia w bran¿ach, które intensywnie wykorzystuj¹ wiedzê. Badania potwierdzaj¹, ¿e pracownicy wiedzy stanowi¹ najbardziej rosn¹cy segment w sektorze us³ug, które w sposób intensywny wykorzystuj¹ wiedzê. Ponadto nale¿y podkreœliæ, ¿e w warunkach GOW powsta³o
i intensywnie rozwija siê przedsiêbiorstwo oparte na wiedzy, które stanowi
p³aszczyznê, na której daje siê zauwa¿yæ szybkoœæ dzia³ania, rosn¹c¹ rolê
zasobów niematerialnych i daleko id¹c¹ wspó³pracê w sieci.
Charakterystyczne dla GOW jest przedsiêbiorstwo oparte na wiedzy, które
cechuje:
– relatywnie krótki cykl ¿ycia wyrobów i us³ug,
– zdolnoœæ do doskonalenia wyrobów i us³ug,
– zdolnoœæ do sta³ego edukowania klienta, który staje siê prosumentem,
– umiejêtnoœæ dostosowywania wyrobów i us³ug do rosn¹cych potrzeb
klientów.
192
ADAM SKRZYPEK
W warunkach GOW bardzo wa¿nym problemem jest intensywnoœæ wykorzystania wiedzy, czyli wiedzoch³onoœæ (knowledge intensity) w coraz wiêkszym tempie i zakresie staje siê wa¿nym kryterium wyró¿niaj¹cym w ró¿nych
analizach i raportach. Np. EUROSTAT wyró¿nia cztery kategorie us³ug intensywnie wykorzystuj¹cych wiedzê: us³ugi high-tech, us³ugi rynkowe, us³ugi
finansowe oraz inne. Przedsiêbiorstwa sektora przemys³owego podzielone zosta³y na: high-tech, medium high-tech oraz low-tech. Nale¿y tak¿e podkreœliæ, ¿e
w warunkach GOW roœnie w sposób znacz¹cy udzia³ sektora us³ug w zatrudnieniu i PKB oraz pojawiaj¹ siê sieci powi¹zañ formalnych i nieformalnych,
dlatego o GOW mówi siê, ¿e jest to gospodarka po³¹czeñ albo gospodarka
sieciowa.
2. Przegl¹d ujêæ GOW
GOW to gospodarka bazuj¹ca na produkcji i dystrybucji oraz u¿yciu wiedzy
oraz informacji, które s¹ najcenniejszymi czynnikami prowadz¹cymi do rozwoju
gospodarczego. Podstaw¹ GOW s¹ zaawansowane technologie (informatyka
i telekomunikacja) i bran¿e zatrudniaj¹ce wykwalifikowanych pracowników
(finanse i edukacja). Wyró¿niono cztery zasadnicze filary GOW, w tym otoczenie instytucjonalno-prawne, innowacyjnoœæ, infrastrukturê i informacje oraz
edukacjê i szkolenia. Akronim GOW trzeba zg³êbiaæ. Potwierdza to wypowiedŸ
R. Feynmana – fizyka, teoretyka na temat uwag ojca odnosz¹cych siê do
znajomoœci nazwy pewnego ptaka4: „Mo¿esz poznaæ nazwy tego ptaka we
wszystkich jêzykach œwiata, ale kiedy siê ich nauczysz, nie bêdziesz mia³ o nim
bladego pojêcia. Bêdziesz tylko wiedzia³, ¿e ludzie w tych ró¿nych miejscach
œwiata tak go nazywaj¹. Wiêc popatrzmy sobie na ptaszka i zobaczymy, co robi,
bo to siê w³aœnie liczy”.
Spoœród ró¿nych charakterystyk GOW na uwagê zas³uguje okreœlenie
T. Stewarta: „stara gospodarka opiera³a siê na kondensowaniu zasobów, tj. zespalaniu du¿ej iloœci surowców i materia³ów za pomoc¹ odrobiny wiedzy,
a nowa opiera siê na kondensowaniu wiedzy tj. umieszczeniu potê¿nego ³adunku
myœli w niepozornym opakowaniu”.
GOW okreœlana jest tak¿e czêsto jako gospodarka „œwiadczeñ”, w której
wiêkszoœæ pracowników zatrudniona jest w sektorze us³ug. Charakteryzuje siê
te¿ tym, ¿e jej g³ównym potencja³em jest wiedza, w przeciwieñstwie do
4
E. P. Feynman, What do you care what other people think?, Norton 1988, s. 13–14, [w:]
Polkinghorne, Poza nauk¹. Kontakt kulturowy wspó³czesnej nauki, Warszawa 1998, s. 54 za:
A. J. Fazlagiæ, Zarz¹dzanie wiedz¹, Wyd. Millenium, Gniezno 2006, s. 25.
GOW – PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA
193
gospodarki przemys³owej, dla której g³ównym potencja³em jest kapita³ czy
gospodarki typu agrarnego, której g³ówny potencja³ stanowi³y ziemia i praca.
GOW to gospodarka, która nie jest gospodark¹ niedoboru, ale gospodark¹
nadmiaru, czy raczej „nad-mo¿liwoœci”. Jest gospodark¹ bezpoœrednio opart¹ na
generowaniu, dystrybucji i zastosowaniu wiedzy i informacji.
W warunkach GOW dzia³a wiele przedsiêbiorstw, które na wiedzy opieraj¹
swoj¹ przewagê konkurencyjn¹. GOW oparta jest na zasobach i wykorzystaniu
potencja³u wiedzy, która staje siê strategicznym czynnikiem rozwoju. Wa¿nymi
czynnikami sukcesu jest jakoœæ wiedzy i informacji oraz kapita³u intelektualnego.
W GOW podstawow¹ rolê w spo³eczeñstwie i gospodarce pe³ni wiedza, która:
– przes¹dza o w³adzy,
– jest odwzorowaniem stanu rzeczywistoœci w umyœle cz³owieka, postawy
twórczej pracy oraz kreowania nowych rozwi¹zañ i procesów,
– staje siê jedynym zasobem ekonomicznym, podczas gdy pozosta³e
sprowadzone s¹ do roli uzupe³niaj¹cych czynników wytwórczych (P. Drucker),
– stanowi p³ynne po³¹czenie doœwiadczenia, ocen wartoœci i informacji,
– jest sprawdzonym kluczem prowadz¹cym do zmian, wyboru wartoœci oraz
szans ¿yciowych,
– stanowi ogó³ wiarygodnych informacji o rzeczywistoœci i umiejêtnoœæ ich
wykorzystania,
– jest Ÿród³em kompetencji, poprawy efektywnoœci i skutecznoœci,
– stanowi wa¿ny wyznacznik sukcesu organizacji funkcjonuj¹cej w warunkach postêpuj¹cej zmiennoœci otoczenia.
GOW okreœlana jest jako gospodarka oparta na wiedzy, gospodarka, sieciowa, gospodarka œwiadczeñ, ale pojawi³o siê tak¿e okreœlenie GOW jako
„gospodarka uwagi”. Szerzej na ten temat pisze A. Fazlagiæ, powo³uj¹c siê na
Encyklopediê of the New Economy: „gospodarka uwagi (Attention Economy) to
rynek, którego funkcjonowanie opiera siê na za³o¿eniu, ¿e informacja jest
dobrem wystêpuj¹cym w nieskoñczonej obfitoœci”. Gospodarka uwagi jest
zjawiskiem, które pojawi³o siê wraz z rozwojem mediów masowych. Uwaga
(ruch na stronie internetowej) staje siê przedmiotem transakcji rynkowych.
Autor ten w trafny sposób ukazuje uzasadnienie pogoni za uwag¹ w nastêpuj¹cym stwierdzeniu: „pogoñ za »uwag¹« trwa, od kiedy istnieje cz³owiek.
Ramzes II, wielki faraon egipski, budowa³ piramidy, by pamiêtano o nim tysi¹ce
lat po jego œmierci, Neron, nies³awny cesarz Rzymu, zbudowa³ wysok¹ na
3,5 metra rzeŸbê swojej g³owy, okolon¹ promieniami s³onecznymi na wzór boga
Apolla. Król Francji Ludwik XV mia³ dziesiêæ tysiêcy s³ug, którzy towarzyszyli
mu w dzieñ i w nocy. Napoleon znakowa³ Pary¿ i inne miasta tysi¹cami
rzeŸbionych emblematów w kszta³cie litery »N«. Lubi³ te¿ popisywaæ siê swoj¹
194
ADAM SKRZYPEK
wiedz¹ i piêknymi d³oñmi. J. Stalin rozkaza³, aby jego imieniem nazywano
miasta i uniwersytety”5.
Wœród cech, które wyró¿niaj¹ gospodarkê uwagi, mo¿na wskazaæ na6:
– „rosn¹c¹ poda¿ informacji,
– rosn¹c¹ konkurencjê zmierzaj¹c¹ do pozyskania uwagi odbiorców,
– nieustanny deficyt czasu wœród aktywnych zawodowo obywateli,
– rosn¹c¹ rolê ikon popkultury w codziennej rzeczywistoœci,
– zjawisko upublicznienia intymnych szczegó³ów ¿ycia,
– du¿y popyt na technologie, które u³atwiaj¹ pozyskanie uwagi,
– fakt, i¿ gospodarka uwagi dotyczy transakcji,
– mechanizmy ochrony w³asnoœci, tak¿e w³asnoœci intelektualnej ograniczaj¹ mo¿liwoœci przyci¹gniêcia uwagi,
– fakt, i¿ nowa gospodarka opiera siê na alokacji nieskoñczonych (nieograniczonych) zasobów uwagi, a nie na alokacji ograniczonych zasobów pracy czy
kapita³u”.
Wiedza, zarówno jawna, jak i ukryta stwarza szanse na sukces, dlatego
inwestycje w wiedzê s¹ wa¿ne i op³acalne. Bardzo wa¿nym problemem
wspó³czesnych przedsiêbiorstw opartych na wiedzy jest optymalizacja procesów dotycz¹cych tworzenia, przesy³ania i wykorzystania wiedzy.
3. Zale¿noœci pomiêdzy eksploracj¹ i eksploatacj¹ wiedzy w warunkach GOW
Eksploracja to proces poszukiwania nowej wiedzy, a eksploatacja oznacza
wykorzystanie bazy wiedzy, która istnieje w organizacji. Rozró¿nienie, jakie
zachodzi pomiêdzy tymi pojêciami, pojawi³o siê w pracy J. G. Marcha7. Posiada
ono du¿e znaczenie w odniesieniu do innowacji w przedsiêbiorstwach. Eksploracja nowej wiedzy ma znacz¹cy zwi¹zek z innowacyjnoœci¹ przedsiêbiorstw.
Je¿eli realizowane s¹ radykalne innowacje, to prowadzi to do zasadniczych
zmian zarówno w projektowanych i wytwarzanych wyrobach, jak i w us³ugach,
które s¹ unikatowe. Eksploatacja wiedzy prowadzi do usprawnieñ (innowacje
inkrementalne, ewolucyjne). Stanowi¹ one efekt naturalnego postêpu wiedzy8.
5
Ibid., s. 23, s. 15–22.
Ibid., s. 24.
7
J. G. March, Exploration and Exploitation in Organizational Learning, „Organization
Science” 1991, vol. 2, no 1.
8
A. Schulze, S. Muehlmeier, Balancing Exploration and Exploitation for Innovation, American
Academy of Management Conference, Chicago 2009.
6
GOW – PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA
195
Podkreœliæ nale¿y fakt, ¿e istot¹ wiedzy jest eksperymentowanie, a eksploatacji
wiedzy doskonalenie i rozszerzanie istniej¹cych w organizacji kompetencji.
W literaturze i w praktyce coraz czêœciej podkreœla siê, i¿ konieczna jest
interakcja pomiêdzy eksploatacj¹ i eksploracj¹ wiedzy. GOW stanowiæ mo¿e
odpowiedŸ na problemy globalizacji, wszak funkcjonujemy w warunkach nasilaj¹cych siê procesów globalizacji, która jest nowym procesem wielowymiarowym, oddzia³uj¹cym na gospodarkê i politykê na ró¿nych poziomach. Odpowiedzi¹ na globalizacjê sta³a siê koniecznoœæ dostosowañ okreœlana jako nowa
gospodarka lub gospodarka oparta na wiedzy.
Powo³anie GOW to wa¿ne zjawisko sceny globalnej. Procesy rozwoju
GOW mo¿na analizowaæ w sferze myœli, dzia³ania i faktu. GOW to nowa
gospodarka, któr¹ cechuje dominuj¹cy udzia³ sektora us³ug w wytwarzaniu PKB
i zatrudnieniu, oparta jest na wszechstronnym wykorzystaniu wiedzy i informacji. Jest to doktryna gospodarcza ukierunkowana na zdynamizowanie gospodarki rynkowej. By GOW mog³a siê rozwijaæ, konieczne jest wspó³dzia³anie
trzech obszarów: rz¹dowego, akademickiego i biznesowego.
Wyzwania stoj¹ce przed GOW maj¹ charakter biznesowy, administracyjny
i spo³eczny. Maj¹ one strategiczny charakter, poniewa¿ spo³eczeñstwo jest coraz
bardziej wykszta³cone i dostêp do informacji i wiedzy nie mo¿e byæ ograniczony.
J. Kleer okreœli³ warunki wejœciowe dla GOW9:
– gospodarka musi osi¹gn¹æ wysoki poziom rozwoju, wspó³czeœnie oscyluje on wokó³ 20 tys. dolarów na mieszkañca, a struktura PKB charakteryzuje siê
70% udzia³em us³ug w jego tworzeniu,
– spo³eczeñstwo charakteryzuje siê wysokim poziomem edukacyjnym,
w którym za miarê powszechn¹ uznawane jest wykszta³cenie œrednie, a wy¿sze
obejmuje co najmniej po³owê ludnoœci zawodowo czynnej,
– GOW jest gospodark¹ innowacyjn¹, udzia³ nak³adów na B+R wynosi
oko³o 3% PKB,
– innowacyjnoœæ jest funkcj¹ przynajmniej trzech zmiennych: kreatywnoœci
ludzi, popytu na innowacje oraz odpowiedniego klimatu proinnowacyjnego, jaki
musi tworzyæ pañstwo,
– gospodarka i spo³eczeñstwo ma charakter otwarty,
– GOW tworzy now¹ strukturê ekonomiczn¹ i spo³eczn¹ oraz wymusza
istotne modyfikacje w funkcjach sektora publicznego.
9
J. Kleer, Co to jest GOW, [w:] A. Kukliñski (red.), Gospodarka oparta na wiedzy, KBN
Warszawa 2003.
196
ADAM SKRZYPEK
Metody te maj¹ liczne mankamenty, ulegaj¹ zmianie w czasie oraz nie
uwzglêdniaj¹ aspektów jakoœciowych produkcji i charakteru spo³eczeñstwa.
Jakoœciowe aspekty tworzenia GOW w Polsce zobrazowane s¹ poprzez
nastêpuj¹ce wskazania10:
– gospodarka i spo³eczeñstwo funkcjonuj¹ w warunkach gospodarki agrarnej i przemys³owej,
– wartoœæ produkcji sprzedanej sk³adników zaliczanych do GOW nie
przekracza 11%,
– wytwory wysokiej techniki plasuj¹ siê poni¿ej 2%,
– system edukacji ma charakter tradycyjny,
– udzia³ w zatrudnieniu w 4 obszarach (nauka, przemys³ wysokiej techniki,
us³ugi spo³eczeñstwa informacyjnego, us³ugi nasycone wiedz¹) nie przekracza
5% ogó³u zatrudnionych,
– postêp techniczny ma charakter imitacyjny, a nie innowacyjny,
– nak³ady na B+R pozostaj¹ od wielu lat na poziomie 1% PKB,
– brak rozwiniêtych instytucji gospodarki rynkowej, nadmierny etatyzm,
brak klimatu dla innowacyjnoœci.
GOW wyró¿niaj¹ charakterystyczne cechy, do których nale¿¹ miêdzy
innymi: zmiennoœæ bli¿szego i dalszego otoczenia, koniecznoœæ zdobywania
i wykorzystywania wiedzy, potrzeba przemiany spo³eczeñstwa przemys³owego
w informacyjne, uzale¿nienie zdolnoœci prze¿ycia organizacji od dostêpu do
informacji oraz umiejêtnego ich przetwarzania i adaptacji do zmian, ponadto
koniecznoœæ globalnego spojrzenia na gospodarkê, rynek, ochronê œrodowiska
oraz dostrzeganie rosn¹cej roli zasobów niematerialnych, tj. wiedzy, kapita³u
intelektualnego i informacji11.
GOW posiada trzy oblicza:
– metodologiczne: poszukiwanie nowych sposobów identyfikowania i analizy problemów w obszarze zarz¹dzania wiedz¹,
– empiryczne: identyfikowane z monitorowaniem w skali zmieniaj¹cej siê
mapy gospodarki opartej na wiedzy i dyfuzji wiedzy na poziomie spo³eczeñstwa
i przedsiêbiorstw,
– pragmatyczne: istota jego sprowadza siê do budowy i promowania
systemów umo¿liwiaj¹cych kreowanie zarz¹dzania wiedz¹ na wszystkich poziomach ¿ycia spo³ecznego.
10
Idem, Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: zwi¹zki czasowe i przyczynowe, [w:]
J. Kotowicz-Jawor (red.), GOW – wyzwanie dla Polski, PWE, Warszawa 2009, s. 69–79.
11
E. Skrzypek (red.), Kapita³ intelektualny w organizacji. Wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 34–46.
GOW – PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA
197
GOW to gospodarka, w której wiedza traktowana jest jako czynnik, który
kszta³tuje strukturê produkcji oraz postêp gospodarczy na etapie zaawansowanego rozwoju spo³eczno-gospodarczego12. Podstawowym problemem GOW jest
poznanie oraz okreœlenie mechanizmów oddzia³ywania na przemiany i rozwój
gospodarki.
Do znacz¹cych sk³adników GOW nale¿y zaliczyæ zarz¹dzanie procesami
gospodarczymi oraz umiejêtne kierowanie ludŸmi na wszystkich szczeblach,
wymuszaj¹ce wzrost efektywnoœci oraz stale stymuluj¹ce innowacyjnoœæ i rozwój.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e dla rozwoju GOW konieczny jest wzrost poziomu
edukacji spo³eczeñstwa w krajach wysoko rozwiniêtych, postêpuj¹cy proces
internalizacji gospodarek poprzez wzrost handlu us³ugami w skali miêdzynarodowej, a tak¿e rozwój i szeroka dystrybucja technologii informacyjnych
i telekomunikacyjnych.
Do problematyki szeroko rozumianej gospodarki opartej na wiedzy odnosi
siê tak¿e Bank Œwiatowy, wskazuj¹c warunki rozwoju tej gospodarki. Zalicza do
nich:
– œrodowisko instytucjonalne i gospodarcze umo¿liwiaj¹ce swobodny przep³yw wiedzy,
– inwestycje w technologie informatyczne i komunikacyjne (ITC), zachêcaj¹ce do rozwijania przedsiêbiorczoœci,
– wykszta³con¹ ludnoœæ i posiadaj¹c¹ umiejêtnoœci w zakresie tworzenia
i wykorzystywania wiedzy,
– dynamiczn¹ strukturê informacyjn¹ od radia do internetu u³atwiaj¹c¹
efektywne komunikowanie siê, rozpowszechnianie i przetwarzanie informacji,
– sieæ oœrodków badawczych, uniwersytetów, zespo³ów doradców, przedsiêbiorstw prywatnych i adaptacji do lokalnych potrzeb oraz tworzenia nowej
wiedzy.
GOW to gospodarka, w której wiedza traktowana jest jako czynnik kszta³tuj¹cy strukturê produkcji i postêp gospodarczy na etapie zaawansowanego
rozwoju spo³eczno-gospodarczego. Poszukuj¹c sposobów, które umo¿liwi³yby
osi¹gniêcie poziomu rozwoju charakterystycznego dla GOW, nale¿y uwzglêdniæ:
– postêpuj¹c¹ zmiennoœæ bli¿szego i dalszego otoczenia,
РkoniecznoϾ zdobywania i wykorzystywania wiedzy,
12
Eadem, Miejsce i znaczenie wiedzy w zrównowa¿onym rozwoju, [w:] J. ¯uchowski (red.),
Filozofia TQM w zrównowa¿onym rozwoju, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom 2008,
s. 158–165.
198
ADAM SKRZYPEK
– potrzebê przemiany spo³eczeñstwa przemys³owego w informacyjne,
– uzale¿nienie zdolnoœci prze¿ycia organizacji od dostêpu do informacji,
umiejêtnego ich przetwarzania i adaptacji do zmian,
– koniecznoœæ globalnego spojrzenia na gospodarkê, rynek, ochronê œrodowiska,
– dostrze¿enie rosn¹cej roli zasobów niematerialnych, tj. wiedzy, kapita³u
intelektualnego i informacji.
W Polsce roœnie œwiadomoœæ roli, jak¹ wiedza odgrywa lub powinna
odgrywaæ w rozwoju gospodarczym. Konieczny jest dalszy rozwój infrastruktury, zmiany w programach nauczania, poprawa jakoœci oraz etyczne
zachowania w biznesie13.
Na uwagê zas³uguje odniesienie A. Zalewskiego do GOW, wskazuje on, ¿e:
– zachodzi proces przesuniêcia z ekonomii zorientowanej na produkcjê dóbr
na ekonomiê zorientowan¹ na us³ugi,
– nastêpuje zwiêkszenie liczby i wp³ywu klasy pracowników profesjonalnych i technicznych,
– spo³eczeñstwo informacyjne jest zorganizowane wokó³ wiedzy i informacji,
– badania naukowe oraz rozwój, a tak¿e po³¹czenie nauki i technologii oraz
ekonomii s¹ kluczem do spo³eczeñstwa informacyjnego14.
W warunkach GOW nastêpuje rozwój metod technologii intelektualnej.
Kompetencj¹ o kluczowym znaczeniu dla wzrostu efektywnoœci organizacji jest
jej zdolnoœæ do przekazywania wartoœciowych informacji swoim cz³onkom. Bez
sprawnej komunikacji pomiêdzy cz³onkami organizacji wszelkie jej atuty nie
posiadaj¹ du¿ej wartoœci15.
4. Przydatnoœæ zarz¹dzania wiedz¹ w procesie doskonalenia zarz¹dzania
w warunkach nowej gospodarki
Zarz¹dzanie wiedz¹ mo¿na w uproszczeniu scharakteryzowaæ jako system,
którego celem jest pomoc przedsiêbiorstwom w zdobywaniu, analizowaniu
i wykorzystywaniu wiedzy w celu podejmowania lepszych decyzji i osi¹gniêcia
przewagi nad konkurencj¹. Cech¹ charakterystyczn¹ w zarz¹dzaniu wiedz¹ jest
to, ¿e mo¿e ona dotyczyæ zarówno zarz¹dzania sam¹ informacj¹, jak i zarz¹dza13
Eadem (red.) Etyka w biznesie, Wyd. UMCS, Lublin 2010.
A. Zaliwski, Korporacyjne bazy danych, PWE Warszawa 2000.
15
B. G. Dale, C. L. Cooper, A. Willkinson, Managing Quality & Human Resources: Blackwell,
Oxford 1999, s. 261.
14
GOW – PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA
199
nia ludŸmi, ich rozwojem czy te¿ procesami odnosz¹cymi siê do gromadzenia
i udostêpniania danych. Zarz¹dzanie informacj¹ to proces, który w du¿ej mierze
skupia siê na rozwoju systemów informacyjnych, nie s¹ one jednak na tyle
dojrza³e, by samodzielnie funkcjonowaæ. Systemy te w obecnym stadium rozwoju s¹ w stanie gromadziæ i przetwarzaæ du¿e iloœci danych, jednak nie mog¹
jeszcze skutecznie analizowaæ informacji oraz prowadziæ do najwa¿niejszego
etapu zarz¹dzania wiedz¹, jakim jest tworzenie bardziej efektywnych procesów.
Zarz¹dzania wiedz¹ jest definiowanie tak¿e jako zarz¹dzanie ludŸmi i ich
rozwojem. Rol¹ zarz¹dzania wiedz¹ jest tu nie tylko gromadzenie, przekazywanie i przetwarzanie informacji, ale tak¿e sta³e podnoszenie kompetencji
pracowników. W praktyce firmy skoncentrowane na zarz¹dzaniu wiedz¹ czêsto
tworz¹ bazy danych za pomoc¹ technologii informatycznych, do których ³atwy
dostêp maj¹ pracownicy. Reasumuj¹c, mo¿na stwierdziæ, i¿ sukces w wykreowaniu po¿¹danej w przedsiêbiorstwie wiedzy i prze³o¿enie jej na efektywn¹
realizacjê zamierzonych celów zale¿y od w³aœciwego po³¹czenia nowoczesnej
technologii z odpowiednim podejœciem do cz³owieka. Praktycznie ka¿dy system
zarz¹dzania wiedz¹ powinien bazowaæ na odpowiednim rozwi¹zaniu wykorzystuj¹cym wspó³czesne osi¹gniêcia technologii informatycznych.
Procesy rozwoju i doskonalenia firmy w jej przygotowaniu na wyzwania,
jakie niesie ze sob¹ XXI wiek, wymuszone s¹ przez:
– globalizacjê gospodarki œwiatowej polegaj¹c¹ na dominacji firm miêdzynarodowych, które w poszukiwaniu nowych rynków zbytu i tañszej si³y roboczej du¿o chêtniej i szybciej inwestuj¹ w krajach mniej rozwiniêtych ni¿ to
mia³o miejsce jeszcze 10–15 lat temu,
– zjawisko przeskoków technologicznych, które powoduje, ¿e firmy ucz¹
siê na b³êdach poprzedników i w naturalny sposób przechodz¹ do najnowoczeœniejszych technologii z pominiêciem chybionych i b³êdnych rozwi¹zañ.
Wed³ug P. Druckera kluczowym czynnikiem kreatywnoœci we wszystkich
dziedzinach ¿ycia jest wiedza, zarówno cicha, jak i ukryta. Wed³ug wielu
ekspertów z dziedziny zarz¹dzania jedynym s³usznym dzia³aniem zmierzaj¹cym
do integracji wspó³czesnych przedsiêbiorstw jest ich grupowanie na te, które
w swoich dzia³aniach wykorzystuj¹ wiedzê (knowledge intensive), i te które
ca³kowicie siê na niej opieraj¹ (knowledge based).
Bardzo wa¿nym problemem wspó³czesnych organizacji jest wybór strategii
wiedzy. Wyró¿nia siê nastêpuj¹ce typy strategii wiedzy16:
16
P. Bzowy, Nowe tendencje w zarz¹dzaniu personelem, Wolters Kluwer, Warszawa 2006,
s. 46–47.
200
ADAM SKRZYPEK
– strategia biznesowa: koncentruje siê na tworzeniu, zdobywaniu, organizowaniu, odnawianiu, dzieleniu i wykorzystywaniu wiedzy,
– strategia zarz¹dzania aktywami intelektualnymi: skupia siê na okreœlonych aktywach intelektualnych, np. patenty, technologie, praktyki zarz¹dzania,
relacje z klientami, struktura organizacyjna,
– strategia wiedzy personalnej: koncentruje siê na odpowiedzialnoœci personelu za inwestycje zwi¹zane z wiedz¹ organizacyjn¹ oraz na odnawianiu wiedzy
i dzieleniu siê ni¹,
– strategia tworzenia wiedzy: skupia siê na uczeniu organizacji, badaniach
i rozwoju oraz na motywowaniu pracowników do zdobywania nowej wiedzy,
– strategia transferu wiedzy: koncentruje siê na systematycznym podejœciu
do transferu wiedzy, tj. na pozyskiwaniu, organizowaniu, restrukturyzacji i gromadzeniu wiedzy w celu jej dalszego rozwijania i przekazywania.
W ramach badañ prowadzonych przez autora niniejszego artyku³u zwrócono siê do przedsiêbiorstw zorientowanych projakoœciowo, miêdzy innymi
o wskazanie wyznaczników przedsiêbiorstwa opartego na wiedzy. Badania
prowadzone by³y w Zak³adzie Zarz¹dzania UMCS w Lublinie w 2011 roku
i skierowane zosta³y do laureatów Polskiej Nagrody Jakoœci. Przeprowadzono je
na podstawie w³asnej ankiety badawczej, któr¹ skierowano do 56 laureatów,
odpowiedzi uzyskano od 48 organizacji. Badaniem objêto wszystkich laureatów
Polskiej Nagrody, którzy taki tytu³ uzyskali w latach 1995–2010.
Wstêpne wyniki badañ zaprezentowano na rys. 1.
Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e spoœród dziesiêciu wybranych
wyznaczników przedsiêbiorstwa opartego na wiedzy najwiêksze znaczenie
przypisywano: wiedzy i kapita³owi intelektualnemu, które traktowane by³y jako
dominuj¹ce zasoby organizacji, ponadto prowadzeniu badañ dostarczaj¹cych
wiedzy, a tak¿e zatrudnianiu wysokiej klasy specjalistów, licznym inwestycjom
w rozwój i wykorzystywanie wiedzy oraz przekonaniu, ¿e wartoœæ zasobów
niematerialnych zasobów decyduje o wartoœci rynkowej organizacji.
Z przeprowadzonych badañ wynika tak¿e, ¿e w opinii badanych przedsiêbiorstw istnieje zwi¹zek pomiêdzy sprawnym, efektywnym systemem zarz¹dzania jakoœci¹ a œwiadomoœci¹ potrzeby opracowania i wdro¿enia systemu
zarz¹dzania wiedz¹.
Badani respondenci, laureaci Polskiej Nagrody Jakoœci, zapytani zostali
tak¿e o korzyœci, jakich oczekuj¹ w zwi¹zku z wprowadzonym systemem
zarz¹dzania wiedz¹. Wskazano na wzrost skutecznoœci organizacji, mo¿liwoœci
popularyzacji w przedsiêbiorstwach najlepszych praktyk i doœwiadczeñ, wzrost
lojalnoœci pracowników, lepsze kontakty z interesariuszami, mo¿liwoœæ wprowadzania innowacji produktowych, skrócenie czasu realizacji zadañ, tworzenie
201
GOW – PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA
Liczne inwestycje w rozwój i wykorzystanie wiedzy
3,84
Wartoœæ zasobów niematerialnych decyduje
o wartoœci rynkowej organizacji
3,84
Zatrudnianie wysokiej klasy specjalistów
3,84
Wytwarzanie produktów bogatych w wiedzê
3,76
Prowadzenie badañ dostarczaj¹cych wiedzy
3,87
Podatnoœæ na uczenie siê, uczenie siê na b³êdach
3,63
Przetwarzanie wiedzy w produkty bogate w wiedzê
3,61
Ci¹g³y proces doskonalenia i podkreœlanie
roli jakoœci, koncentracja na procesach
3,24
Wiedza i kapita³ intelektualny to dominuj¹cy zasób organizacji
4,00
Doskonalenie i elastycznoϾ oferty rynkowej
0,00
3,80
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
Rys. 1. Wyznaczniki przedsiêbiorstwa opartego na wiedzy w ocenie badanych przedsiêbiorstw,
laureatów Polskiej Nagrody Jakoœci
ród³o: opracowanie w³asne w oparciu o wyniki badañ przeprowadzonych w przedsiêbiorstwach
w 2011 roku
kultury opartej na wartoœci, kszta³towanie postaw, doœwiadczeñ i umiejêtnoœci
sprzyjaj¹cych poszerzaniu kompetencji i generowaniu wartoœci, wzrost wewnêtrznej skutecznoœci decyzyjnej, wzrost produktywnoœci i zysków, pobudzanie pracowników do bardziej efektywnego myœlenia o potencjalnych usprawnieniach, co umo¿liwia wprowadzenie bardziej efektywnych metod pracy,
mo¿liwoœci lepszego dotarcia do wiedzy ukrytej w przedsiêbiorstwach, mo¿liwoœci obni¿ki kosztów wytwarzania oraz wzrost konkurencyjnoœci.
Efektywnoœæ organizacji jest funkcj¹ ci¹g³ego tworzenia innowacji, a nie
generowania pojedynczych rozwi¹zañ radykalnych czy usprawniaj¹cych. Innowacje usprawniaj¹ce jednoczeœnie wykazuj¹ pozytywny wp³yw na efektywnoœæ
organizacji17. Firmy oceniaj¹ poziom efektywnoœci faktycznej w stosunku do
po¿¹danej. Mo¿e w zwi¹zku z tym ujawniæ siê rozbie¿noœæ, czyli luka efektywnoœci. Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e im wiêksza luka, tym wiêkszy
nacisk na badania w zakresie zarz¹dzania wiedz¹, w tym na tworzenie nowej
17
R. Palmer, R. Brookes, Incremental Innovation: A Case Study Analysis, „Journal of Database
Management” 2002, vol 10, no 1.
202
ADAM SKRZYPEK
wiedzy. Z opublikowanych w literaturze badañ wynika, ¿e luka efektywnoœci
jest pozytywnie skorelowana z dzia³alnoœci¹ badawcz¹ (eksploracja wiedzy)
i negatywnie z wdra¿aniem innowacji usprawniaj¹cych, czyli eksploatacj¹
wiedzy18.
Zakoñczenie
W warunkach nasilaj¹cych siê zmian i procesów globalizacji roœnie rola
zasobów niematerialnych, w tym w sposób szczególny wiedzy. Wiedza sta³a siê
podstawowym zasobem umo¿liwiaj¹cym doskonalenie zarz¹dzania w warunkach Gospodarki Opartej na Wiedzy i spo³eczeñstwa informacyjnego. Zarz¹dzanie wiedz¹ jest coraz czêœciej wpisywane w strategiê zarz¹dzania polskich
przedsiêbiorstw, potwierdzaj¹ to tak¿e wyniki badañ prowadzonych przez autora
niniejszej pracy. Przedsiêbiorstwa, które realizuj¹ strategiê zarz¹dzania wiedz¹,
s¹ przedsiêbiorstwami opartymi na wiedzy i odnotowuj¹ wzrost efektywnoœci
dzia³ania. Zatem GOW tworzy szanse na sukces organizacji, ale jego warunkiem
jest zarówno eksploracja, jak i eksploatacja wiedzy.
Bibliografia
Kleer J., Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: zwi¹zki czasowe i przyczynowe, [w:]
J. Kotowicz-Jawor (red.), GOW – wyzwanie dla Polski, PWE, Warszawa 2009.
Bzowy P., Nowe tendencje w zarz¹dzaniu personelem, Wolters Kluwer, Warszawa 2006.
Dale B. G., Cooper G. L., Willkinson A., Managing Quality & Human Resources, Blackwell,
Oxford 1999.
Fazlagiæ A. J., Zarz¹dzanie wiedz¹, Wyd. Millenium, Gniezno 2006.
Feynman E. P., What do you care what other people think? Norton 1988, s. 13–14, [w:]
Polkinghorne, Poza nauk¹. Kontakt kulturowy wspó³czesnej nauki, Warszawa 1998,
s. 54 za: A. J. Fazlagiæ, Zarz¹dzanie wiedz¹, Wyd. Millenium, Gniezno 2006.
Kleer J., Co to jest GOW, [w:] A. Kukliñski (red.) Gospodarka oparta na wiedzy, KBN
Warszawa 2003.
Kotowicz-Jawor J., GOW – wyzwanie dla Polski, PTE, Warszawa 2009.
March J. G., Exploration and Exploitation in Organizational Learning, „Organization
Science” 1991, vol. 2, no, 1.
Palmer R., Brookes R., Incremental Innovation: A Case Study Analysis Journal of Database
management, 2002, vol 10, no 1.
Pichlak M., Eksploracja i eksploatacja w kontekœcie innowacyjnoœci organizacyjnej, „Ekonomika i Organizacja Przedsiêbiorstwa” 2011, nr 1.
18
M. Pichlak, Eksploracja i eksploatacja w kontekœcie innowacyjnoœci organizacyjnej, „Ekonomika i Organizacja Przedsiêbiorstwa” 2011, nr 1, s. 26–31.
GOW – PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA
203
Schulze A., Muehlmeier S., Balancing Exploration and Exploitation for Innovation, American
Academy of Management Conference, Chicago 2009.
Skrzypek E. (red.), Etyka w biznesie, Wyd. UMCS, Lublin 2010.
Skrzypek E. (red.), Kapita³ intelektualny w organizacji. Wyd. UMCS, Lublin 2009.
Skrzypek E., Miejsce i znaczenie wiedzy w zrównowa¿onym rozwoju, [w:] J. ¯uchowski (red.)
Filozofia TQM w zrównowa¿onym rozwoju, Wydawnictwo Politechnika Radomska,
Radom 2008.
Szomburg J., Bia³a Ksiêga 2003, Polska wobec Strategii Lizboñskiej, Polskie Forum Strategii
Lizboñskiej, cz. I. Gdañsk–Warszawa 2003.
Trewin D., Measuring a Knowledge-based Economy and Society. An Australian Framework,
Australia Bureau of Statistics, Canberra 2002.
Zalewski A., Korporacyjne bazy danych, PWE, Warszawa 2000.
Causes and conditions of knowledge-based economy
In the article, KBE (knowledge-based economy) conception, definitions and connections
between KBE and processes of globalization were shown. KBE definitions pointed to relations occurring between exploration and exploitation of knowledge. Connections occurring between these
processes and the effectiveness of the organization were explained. Chosen KBE indicators were
described and their usefulness shown in the process of improving the organization. Preliminary results of examinations in enterprises, the winners of the Polish Quality Award were presented.