cyjnym dla sprawnego realizowania zadan´ współczesnych pan´stw

cyjnym dla sprawnego realizowania zadań współczesnych państw (C.J.
Friedrich). Uwypukla sie˛ też konieczność utrzymania abstrakcyjności norm
wia˛ża˛cych b., pozwalaja˛cych na zachowanie kryteriów, wedle których legislatywa (oraz specjalnie powoływane w tym celu instytucje) byłaby w stanie
kontrolować zachowania rza˛du i b. Ponadto podkreśla sie˛ tendencje˛ b. do
traktowania każdej dziedziny delegowanej jej przez legislatywe˛ jako zestawu problemów natury technicznej, rozwia˛zywalnych jedynie przez profesjonalnych ekspertów dzie˛ki przygotowanym uprzednio ekspertyzom,
a w konsekwencji do redukowania wszystkich problemów politycznych do
czysto administracyjnych i stopniowego, niepohamowanego, bo wpisanego
w nature˛ podobnej działalności, rozrastania sie˛ b. i wyłanianego przez nia˛
zespołu profesjonalnych ekspertów.
WYBRANA LITERATURA
M. Albrow Bureaucracy, London 1970; E. Barker The Development of Public Services in
Western Europe: 1660–1930, Oxford 1944; M. Crozier Le phénoméne bureaucratique,
Paris 1963; O. Hintze Staat und Verfassung, Göttingen 1908; J.G. LaPalombara (ed.)
Bureaucracy and Political Development, Princeton 1963; E.C. Page Political Authority
and Bureaucratic Power, Brighton 1985; B. Rizzi The Bureaucratization of the World,
London 1985.
B. Sz.
BIZANTYJSKA DOKTRYNA — system pogla˛dów filozoficzno-politycznych wyznawanych w prawodawstwie, piśmiennictwie i praktyce ustrojowej Cesarstwa Bizantyjskiego (IV–XVI w.). Powszechnie uważa sie˛, że tysia˛cletnie →cesarstwo nie wytworzyło oryginalnej →doktryny, rozwijaja˛c
filozoficzne idee →hellenizmu (szczególnie w okresie zbliżenia do kultury
greckiej, pocza˛wszy od VI–VII w.), a w polityce realizuja˛c założenia
→cezaropapizmu.
Za jednego z niewielu teoretyków, którego myśli ze wzgle˛dów czasowych nie da sie˛ zaliczyć do doktryn stricte bizantyjskich, lecz które były
podstawa˛ kształtowania sie˛ nowego cesarstawa, uznaje sie˛ żyja˛cego w czasach →Konstantyna Wielkiego →Euzebiusza z Cezarei. Według jego doktryny cesarstwo, jako ostoja religii →monoteistycznej, miało stwarzać
chrześcijanom warunki do życia, lecz także być realizacja˛ idei jedności świata. Cesarzowi Bóg powierza bezpośrednio misje˛ władzy, on pośredniczy,
równy apostołom, mie˛dzy Bogiem a ludźmi (także hierarchia˛ duchowna˛).
Głosza˛c idee˛ odre˛bności władzy religijnej i świeckiej, Euzebiusz widział ich
jedność w →państwie, którego głowa˛ i symbolem był basileus (cesarz bizantyjski).
System polityczny Bizancjum był oparty na dominuja˛cej roli
→chrześcijaństwa i pozostawał w ścisłym zwia˛zku z religia˛ i z realizacja˛ jej
funkcji. Zwłaszcza pozycja cesarza, namiestnika Bożego, była określona poprzez zwia˛zek z wiara˛ chrześcijańska˛. Chrześcijaństwo było także uzasad208
nieniem dla uznawania cesarstwa wschodniego za cesarstwo uniwersalne:
jednemu systemowi monoteistycznej religii miało w planie ziemskim odpowiadać cesarstwo pod berłem władcy wybranego przez Boga. Pozycje˛ Bizancjum wzmacniała upowszechniana świadomość kontynuowania przez
to państwo tradycji starożytnego Rzymu. Stolica cesarstwa była określana
jako Nowy Rzym, a ludność Konstantynopola nazywała siebie Rzymianami
(Romaioi) niezależnie od swego etnicznego pochodzenia. W tej sytuacji oczywiste było podejmowanie prób przyła˛czenia do Bizancjum Italii jako ja˛dra
dawnego cesarstwa rzymskiego (→Justynian I Wielki, 536–546), nie zakończone jednak trwałym powodzeniem. Kle˛ski wojenne Bizancjum w wiekach
naste˛pnych, a nawet czasowa utrata suwerenności (w wyniku opanowania
państwa przez krzyżowców w XIII w.), nie zmieniły w zasadzie przedstawiania cesarstwa w wewne˛trznej doktrynie jako władztwa uniwersalnego,
aczkolwiek pogrzebały projekty rekonstrukcji terytorialnej. Aby podtrzymać idee uniwersalności cesarstwa w wiekach późniejszych (wiek X, cesarz
Konstantyn Porfirogeneta), głoszono nadrze˛dność cesarza nad monarchami
chrześcijańskimi. Ciekawie na tym tle wygla˛da zetknie˛cie owej teorii z idea˛
→karolińska˛ i idea˛ cesarska˛ w Niemczech oraz z uniwersalistycznymi teoriami →papiestwa.
Cesarstwo bizantyjskie nie wytworzyło przez znaczna˛ cze˛ść →średniowiecza społecznej struktury →feudalnej, systemu lennego, nie ograniczało
wolności chłopa (zakazy tego typu ograniczeń znajduja˛ sie˛ już w Kodeksie
Justyniana). Było to wynikiem centralizacji władzy w państwie, a zarazem
czynnikiem wzmacniaja˛cym owa˛ centralizacje˛ i de facto kieruja˛ca˛ państwem
biurokracje˛. Historycy uważaja˛, że przemiany upodabniaja˛ce ustrój Bizancjum do ustroju zachodnioeuropejskiego rozpocze˛ły sie˛ dopiero około XI w.
Centralizacja bynajmniej nie oznaczała stabilizacji władzy. Pomimo wielu prób podejmowanych przez poszczególnych cesarzy tron nie był w cesarstwie dziedziczny, lecz elekcyjny, a pod wzgle˛dem liczby zamachów stanu
i przewrotów pałacowych (było ich sześćdziesia˛t pie˛ć) Bizancjum niewa˛tpliwie dzierży prymat (na stu siedmiu panuja˛cych śmiercia˛ naturalna˛ zmarło
trzydziestu czterech).
Mimo tak dramatycznych losów cesarzy Wschodu, w doktrynie bizantyjskiej utrzymywało sie˛ niezmienne, podzielane przez →lud przekonanie,
że mieszkańcy cesarstwa stanowia˛ nowy naród wybrany, że cesarza, równego apostołom, powołał na tron sam Bóg, z którego woli istniało także cesarstwo i istnieć miało do końca świata. Wyboru kolejnych cesarzy dokonywano pod wpływem boskiego natchnienia. Cesarz był ziemskim odpowiednikiem Boga, jego substytutem w sprawach doczesnych. Sytuacje˛ te˛ podkreślała tytulatura, symbolika i ceremoniał dworu bizantyjskiego, w których
krzyżowały sie˛ wpływy pogańskiego Rzymu i Wschodu starożytnego (np.
kult solarny z Persji). Cesarza obalonego przez spisek uważano za tego, który utracił boskie wsparcie, a otrzymywał je natychmiast jego naste˛pca wybrany przez wojsko, senat czy dostojników dworu. W podkreślaniu boskie209
go źródła pochodzenia władzy cesarskiej znaczenie miała także ceremonia
koronacji dokonywana przez patriarche˛ (w X–XI w. panowała teoria, że to
→Chrystus koronuje cesarza) i pomazanie nowego władcy („pomazaniec”
to po grecku christos). Do oficjalnych tytułów cesarskich należał tytuł theios,
tj. „boski”, oraz mimetes theou, czyli „naśladowca Boga”.
W tej sytuacji cesarz miał znaczny wpływ na religie˛ i Kościół, zarówno
na obsade˛ stanowisk duchownych, jak i na prawdy wiary. Kościół bizantyjski był Kościołem państwowym. Oficjalnie władza w Kościele należała
do patriarchy, faktycznie jednak cesarz miał duży wpływ na jego wybór
i działanie. Patriarcha Konstantynopola był jednym z członków tzw. pentarchii, obok patriarchów Rzymu (wyróżnionych co do godności, lecz nie co
do władzy), Jerozolimy, Antiochii i Aleksandrii; ciało to już od czasów Justyniana I miało sprawować naczelna˛ władze˛ w Kościele chrześcijańskim
(była to oczywiście koncepcja antypapieska). Hierarchia duchowna cze˛sto
sprawowała w Bizancjum funkcje administracyjne, działaja˛c w imieniu
państwa.
Oficjalny Kościół wschodni pozostawał w niezgodzie z papiestwem.
Niezgoda dotyczyła zarówno spraw zwia˛zanych z uznaniem w chrześcijaństwie prymatu biskupa Rzymu, jak i m.in. pochodzenia Ducha Św. (tzw. filioque), postaci komunii i wymogu używania do niej chleba przaśnego. Za
date˛ ostatecznego rozejścia sie˛ Kościołów zachodniego i wschodniego przyjmuje sie˛ kla˛twe˛ rzucona˛ w 1054 r. przez papieża na patriarche˛ Michała Cerulariusza. Podział ten utrwalił sie˛, pomimo prób zjednoczenia (podejmowanych w obliczu zagrożenia Bizancjum ze strony koalicji antybizantyjskiej,
a później Turków) na →soborach w Lyonie (1274) i Florencji–Ferrarze
(1439). Stabilizacji cesarstwa zagrażały także bardzo liczne i nieraz maja˛ce
poparcie w najwyższych kre˛gach dostojników państwowych (z członkami
rodziny cesarskiej wła˛cznie) →herezje (→monofizyci, nestorianie, →manichejczycy). W wiekach VIII i IX silny był ruch tzw. obrazoburców (ikonoklastów). Sprzeciwiali sie˛ oni kultowi wizerunków Boskich, które rozumieli nie
jako symbol, lecz jako świe˛tokradczy przedmiot kultu. Z historia˛ tego ruchu
wia˛że sie˛ wiele niepokojów społecznych i walk wewne˛trznych osłabiaja˛cych
państwo. Cesarz (Leon III) i wojsko, popieraja˛c ruch obrazoburców, wyste˛powali w istocie przeciw rosna˛cej samodzielności i pote˛dze Kościoła
(w sporze tym maja˛cego po swojej stronie mieszczan i lud), a w szczególności zakonów (ostro przeciw „herezji” ikonoklastycznej wypowiedział sie˛ też
Rzym). Z da˛żeniami Kościoła do emancypacji wia˛że sie˛ imie˛ Focjusza
(II poł. IX w.), twórcy teorii o poddaniu cesarza prawu Bożemu i o jego
równoprawności z patriarcha˛.
Niezwykle pozytywnie zapisała sie˛ myśl państwowoprawna Bizancjum,
jeżeli chodzi o rozwój kodyfikacji i upowszechnienie w cesarstwie jednolitego porza˛dku prawnego (→Justynian I Wielki i jego teoria imperium i sacerdotium). Ustawodawstwo Justyniana określało też pozycje˛ władzy cesarskiej:
cesarz miał władze˛ najwyższa˛, był źródłem prawa, jego →autokratycznym
210
rza˛dom podlegała administracja i armia, stał ponad prawem, choć miał
działać zgodnie z jego postanowieniami; był także władca˛ świata chrześcijańskiego (oikumene), co podkreślało jego uniwersalistyczna˛ pozycje˛ według
realizowanej wówczas zasady: jeden cesarz, jedna religia. Określenia
„chrześcijanin” i „poddany cesarza” miały być synonimami. Widać w tym
wspomniane wyżej da˛żenie Justyniana do odbudowy starożytnego kształtu
cesarstwa rzymskiego.
WYBRANA LITERATURA
Z uwagi na duża˛ liczbe˛ opracowań wymieniono tylko podstawowe i najbardziej
w Polsce doste˛pne, całkowicie pomijaja˛c liczne wydawnictwa cia˛głe i periodyczne.
E. Barker Social and Political Thought in Byzantium, London 1957; L. Brehier Le monde
Byzantin, t. II Les institutions de l’Empire byzantin, Paris 1949; F. Dvornik Bizancjum
a prymat Rzymu, Warszawa 1985; H. W. Hausing Historia kultury bizantyjskiej, Warszawa 1969; J. Meyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, Warszawa 1984;
G. Ostrogorski Dzieje Bizancjum, Warszawa 1967 (tamże obszerna bibliografia); S.
Runciman Teokracja bizantyjska, Warszawa 1982; S. Runciman Upadek Konstantynopola, Warszawa 1968; M. Salamon Rozwój idei Rzymu — Konstantynopola od IV do pierwszej połowy VI w., Katowice 1975; A. A. Vasiliev History of the Byzantine Empire 334–
–1453, Madison 1952.
K. Ch.
BLACKSTONE Sir William, angielski polityk, prawnik i filozof prawa. Ur.
10 VII 1723 r. w Cheapside, zm. 14 II 1780 r. w Londynie. Studia prawnicze
odbywał w Charterhouse i Pembroke College w Oxfordzie. W 1746 r. rozpocza˛ł kariere˛ adwokacka˛, jednak z powodu wady wymowy porzucił praktyke˛ na rzecz profesury (od 1753) w Instytucie Vinera w Oxfordzie, gdzie
jako pierwszy wykładał prawo angielskie obok prawa rzymskiego (1758–
–1766). Dwukrotnie (od 1761) był członkiem parlamentu z okre˛gu Wiltshire;
zwia˛zany z ugrupowaniem →torysów, nieche˛tnie odnosił sie˛ do ża˛dań amerykańskich kolonistów. Od 1770 r. był se˛dzia˛, 10 lat później zasiadał w sa˛dzie królewskim Common Pleas, z krótka˛ przerwa˛ na czas piastowania stanowiska se˛dziego w King’s Bench.
WAŻNIEJSZE PRACE
Law Tracts, 2 t., London 1762; Commentaries on the Laws of England, 4 t., London 1765–69
(tłum. fragm.: Prawo kryminalne angielskie przez Wilhelma B. zebrane, 2 t., b.m.w., 1786).
B. ceniony jest głównie jako autor ogromnych rozmiarów dzieła na temat
systemu →common law, istotnego nie tylko dla angielskiej kultury prawnej,
ale także dla jurysprudencji imperium brytyjskiego i Stanów Zjednoczonych
Ameryki. W XVIII w. Anglia, w odróżnieniu nie tylko od kontynentalnych
krajów Europy Zachodniej, ale także od sa˛siedniej Szkocji, jako jedyna nie
211