Stefan Jaworski. Prezentacja

Stefan Jan Jaworski, Przewodniczący Państwowej Komisji Wyborczej
Zmiany w systemie wyborczym do rad gmin niebędących miastami na
prawach powiatu – aspekty prawne i praktyczne.
1. Uchwalenie ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21,
z późn. zm.) zapewniło ujednolicenie tych procedur wyborczych, które
ze swojej istoty są wspólne dla wszystkich wyborów, a tym samym
uporządkowanie tej szerokiej materii i łatwiejsze jej poznanie i stosowanie
przez organy i podmioty wyborcze. Do czasu uchwalenia Kodeksu wyborczego
obowiązywały bowiem odrębne regulacje prawne dla wyborów Prezydenta
Rzeczypospolitej, wyborów do Sejmu i do Senatu, wyborów do Parlamentu
Europejskiego, wyborów samorządowych: do organów stanowiących, tj. rad
gmin, rad powiatów i sejmików województw, rad dzielnic m.st. Warszawy
oraz do organów wykonawczych gminy (wójta, burmistrza, prezydenta
miasta).
2. Przepisy prawa wyborczego stanowią materię społecznie wrażliwą
zmieniającą się odpowiednio do rozwoju społecznego, cywilizacyjnego,
środowiskowego. Dotyczy to w szczególności wyborów samorządowych,
najbliższych społecznościom lokalnym, związanych bezpośrednio z ich
codziennym życiem, jego problemami i potrzebami. Zmianą zasadniczą,
obowiązującą od wyborów samorządowych na kadencję 2014 – 2018,
jest wprowadzenie we wszystkich gminach niebędących miastami na prawach
powiatu – zasady wybierania radnych w okręgach jednomandatowych.
W przeważającej liczbie gmin radni będą zatem wybierani w okręgach
jednomandatowych, w systemie większościowym, w bezpośrednim
głosowaniu na konkretne osoby. Według stanu prawnego sprzed uchwalenia
Kodeksu wyborczego – wybory według formuły większościowej, w tym
w jednomandatowych okręgach wyborczych odbywały się tylko w gminach
liczących do 20 tys. mieszkańców.
3. Konsekwencją wyborów większościowych we wszystkich gminach wiejskich
i w miastach niebędących miastem na prawach powiatu jest konieczność
dostosowania podziału gmin na okręgi wyborcze do zmienionego systemu
wybierania radnych.
Zmiany w podziale gmin na okręgi wyborcze wzbudzają nierzadko wątpliwości
i spory wśród miejscowych społeczności i przedstawicieli władz samorządowych.
Zmiany w podziale mogą być dokonywane wyłącznie z przyczyn ściśle
w Kodeksie wyborczym wskazanych, co z kolei oznacza, że nie można odstępstw
od zasady stałości podziału na okręgi wyborcze interpretować rozszerzająco.
Orzecznictwo sądowo-administracyjne przy rozstrzyganiu takich spraw jest
jednolite: przy dokonywaniu zmiany w podziale na okręgi wyborcze nie mogą być
uwzględniane przesłanki pozaustawowe, takie na przykład jak system
komunikacji, więzy społeczne, kulturowe czy też tradycja i zwyczaje.
Zgodnie z Kodeksem wyborczym podział na okręgi wyborcze i zmiany w podziale
oraz liczbę radnych wybranych w każdym okręgu ustala rada gminy na wniosek
wójta według jednolitej normy przedstawicielstwa, którą się oblicza przez
podzielenie liczby mieszkańców gminy przez liczbę radnych wybieranych do rady
tej gminy. Ustalenia rady w sprawach okręgów wyborczych mogą być podważane
w trybie skargowo-odwoławczym w systemie organów wyborczych. Uprawnienia
komisarzy wyborczych do zastępczego ustalenia okręgów wyborczych (art. 17 § 2
Kodeksu wyborczego) są kontestowane pod względem zgodności konstytucyjnej.
Naczelny Sąd Administracyjny zwrócił się w tej sprawie do Trybunału
Konstytucyjnego z pytaniem prawnym. W Sejmie natomiast jest projekt ustawy
zmieniającej Kodeks wyborczy oddający sądom kwestię procedury odwoławczej.
Skutki takiego rozwiązania mogą być w praktyce wielce negatywne dla realizacji
procesu wyborczego, w którym przewidziane są konkretne terminy
na wykonanie poszczególnych czynności.
4. Wraz ze zmianą systemu wyborczego do rad gmin wiążą się też zmiany
w sferze zgłaszania kandydatów na radnych, począwszy już od etapu
uprawnionej procedury tworzenia komitetów wyborczych przez wyborców.
W poprzednim stanie prawnym taka liczba podpisów obowiązywała
wyłącznie w gminach do 20 tysięcy mieszkańców.
5. Przepisy Kodeksu wyborczego przejmują instytucje prawne i rozwiązania
dotyczące ułatwienia realizacji praw wyborczych przez osoby
niepełnosprawne.