W przeddzień 120 rocznicy założenia Cesarsko Królewskiej Szkoły

W przeddzień 120 rocznicy założenia Cesarsko Królewskiej
Szkoły Ślusarskiej w Świątnikach
Historia Szkoły Ślusarskiej w Świątnikach Górnych sięga 1887 roku, kiedy to dzięki
staraniom Krajowego Wydziału Przemysłowego we Lwowie podpisano akt założycielski
Cesarsko Królewskiej Zawodowej Szkoły Ślusarskiej w Świątnikach. Uroczystego otwarcia
nowej placówki rządowej dokonano we wrześniu 1888 roku.
Na początku istnienia Szkoły zajęcia teoretyczne odbywały się w domu prywatnym na tzw.
Wyspie (fragment Wstronia), a ćwiczenia praktyczne na Dziale, w domu Józefa Słomki.
Pierwszym dyrektorem został młody inżynier Kazimierz Bruchnalski, który od początku
pracy w świątnickiej placówce związał się z miejscowym przemysłem.
W 1889 roku z inicjatywy dra Ferdynanda Weigla oraz inż. Józefa Sarego rozpoczęto
budowę pierwszego gmachu szkoły w centrum wsi (dzisiejszy budynek MGOK).
Prace przerwał wielki pożar, który w tymże roku spustoszył Świątniki. Wydarzenie to
zadecydowało o przeniesienie budynku poza teren gęstej zabudowy: „Kierownik szkoły,
inżynier Bruchnalski, słusznie przeto uczynił wniosek, aby zakład ten usunąć z pośrodka wsi i
wznieś budynek na wolniejszym miejscu, gdzie i grunt nabyć można o wiele taniej i gdzie nie
zachodziło niebezpieczeństwa ognia z otoczenia.”1
Na prośbę dyrektora Bruchnalskiego oraz dr Weigla w 1890 roku sejm przyznał kwotę 37
tysięcy złotych na kupno parceli oraz budowę nowego gmachu szkoły. Zakupiono działkę na
skraju wsi między Węgielnikiem a Wydartą.
Zasługą Kazimierza Bruchnalskiego jest również założenie w 1888 roku w szkole Spółki
Ślusarskiej. Celem Spółki było zwiększenie zarobków drobnych kłódkarzy i osłabienie
monopolistycznej pozycji kupców dominujących w przemyśle świątnickim. Bruchnalski, jako
prezes tejże Spółki, udostępniał kłódkarzom narzędzia oraz maszyny szkolne: „Dzięki opiece
rządu i kraju rozwijało się rzemiosło, założono szkoły rzemieślnicze, a dla Świątnik
rozpoczęły się zmiany na lepsze. Za rządów ministra Bahnhansa trzej robotnicy ze Świątnik
otrzymali od Ministerstwa Handlu subwencję roczną ze środków państwowych wysokości 600
fl. Dwaj z nich nie zawiedli. Jeden z nich uczył się w fabryce Wertheim wykuwać klucze do
ogniotrwałych szaf i po powrocie do domu rozpowszechniał zdobytą wiedzę w okolicy, co
znacznie podniosło niezawodność kłódek i jakość wyrobów. Drugi w zakładzie Alberta Milde
(Wiedeń) zdobywał wiedzę z dziedziny ślusarstwa budowlanego i również pokazał ją w swej
rodzinnej miejscowości.”2
Chcąc pozyskać nowych klientów Szkoła wraz ze Spółką, w 1890 roku wzięła udział w
cesarskiej wystawie w Wiedniu. Już w następnym roku Spółka otrzymała wielkie zamówienie
m.in. na: „500 sztuk kłódek wertheimowskich, o doskonałej konstrukcji, które majstrowie
świątniccy wyłącznie przy pomocy Szkoły wykonać byli w stanie.”3
W tym samym czasie szkolne warsztaty kowalskie wykonywały różnego rodzaju kute
elementy ozdobne. Przykładem jest lampa wieczna do krypty Adama Mickiewicza w
Królewskiej Katedrze na Wawelu, którą zamówił w 1891 roku profesor Sławomir
Odrzywolski.
Jesienią 1894 roku zostało ukończone i oddane do użytku skrzydło przeznaczone na
pomieszczenia warsztatów. Podczas ferii zimowych następnego roku budowę doprowadzono
do końca. Warsztaty szkolne wyposażono w szereg nowoczesnych urządzeń m.in. w młot
spadowy z maszyną parową, który w dniu dzisiejszym zdobi podwórze Zespołu Szkół.
Rzemieślnicy Spółki Ślusarskiej mogli teraz bez ograniczeń korzystać z maszyn, które
posiadała Szkoła. Dało to początek szeregowi zamówień rządowych i indywidualnych:
„Jako znakomitych konsumentów kłódek należy wymienić: zarządy wszystkich kolei, Dyrekcję
Poczt i Telegrafów, wojsko w ogólności, a artyleria w szczególności.”4
Od 1892 roku Spółka Ślusarska stała się monopolistą gromadząc przy sobie większość
świątnickich rzemieślników, przynosiła ogromne zyski, co pozwalało na nowe inwestycje w
Szkole.
Wystawa Krajowa we Lwowie odbywająca się w 1894 roku była miejscem, gdzie Szkoła
miała możliwość zaprezentowania swoich wyrobów kowalskich. Trafiło tam kilkanaście
tablic z kutymi elementami ozdobnymi m.in. zawiasy, kandelabry, okucia, nawet repliki
dawnej broni.
Od 1895 roku nauka trwała cztery lata oferując uczniom dwa kierunki: kowalstwo artystyczne
oraz ślusarstwo budowlane. Tutaj należy wspomnieć, że Szkoła w tym czasie była już
zelektryfikowana (1895 r.), a to znacznie zwiększyło ilość i jakość wykonywanych
produktów.
Z uwagi na duży kunszt wyrobów i ich wartość artystyczną zaczęto gromadzić kłódki
ozdobne, elementy kute oraz stare świątnickie narzędzia związane z warsztatem ślusarskim.
W 1892 roku dyrektor Bruchnalski udostępnił uczniom jedno z pomieszczeń szkolnych
przeznaczając je na Muzeum. Już w następnym roku zakupiono oraz pozyskano od
mieszkańców Świątnik stare XVII i XVIII- wieczne kłódki, zamki, kraty mające nie tylko
walory użytkowe, ale przede wszystkim wartość historyczną. Dało to początek Muzeum
Szkolnemu, które w 1910 roku rozrosło się do zbiorów o łącznej liczbie 200 eksponatów.
W ciągu dwóch nastepnych lat powstała ozdobna kuta brama wejściowa, która do dnia
dzisiejszego zdobi podworzec szkolny. Jak podawało czasopismo lokalne „Związek
Świątnicki”: „W kwietniu br.(1912) postawiono przy szkole ślusarskiej dużą żelazną bramę
wykonaną przez uczniów w stylu barokowym, według pomysłu i pod kierunkiem Stanisława
Kwintowskiego, zawodowego nauczyciela tejże szkoły (…). Zwraca na siebie uwagę, każdego
przejeżdżającego przez Świątniki. Przebogatą jej ornamentację podziwia się jednak dopiero
po dłuższym przyglądaniu się z bliska, gdy się zauważy całą masę liści pięknie
punzlowanych(…). Świadczą one o wysokim poziomie artystycznym samego twórcy, który
rzeczywiście może sobie powiedzieć „że postawił sobie pomnik”.(…) Świątniki zyskały cacko
prawdziwe tem milsze, że wykonał je rodak”.5
XIX- wieczny rozkwit przemysłu świątnickiego szedł w parze z rozwojem Szkoły
Ślusarskiej. Wolność galicyjska i dążenia mądrych ludzi do rozwoju przemysłu ślusarskiego
sprawiły, że czasy te stanowią chlubę dla wszystkich mieszkańców Świątnik.
Wybuch I wojny światowej zahamował rozwój Szkoły. Przez cały okres działań wojennych
powołano do służby w C.K Armii ponad 40 uczniów, absolwentów oraz nauczycieli. Wielu
zaciągnęło się w szeregi Legionów Polskich, inni pracowali w zakładach zbrojeniowych np.
w fabryce granatów Jana Góreckiego w Krakowie. W sprawozdaniu szkolnym z lat wojny
dyrektor Klimko pisał o uczniach poległych na frontach: „Nie tylko jednak dumą, ale i
smutkiem napełnione są serca nasze gdy wspominamy tych, pełnych zapału i porywów
młodości, których puściliśmy w świat jako pionierów ukochanego zawodu, jako bojowników
pracy, dziś złożyło swe życie na Ołtarzu Ojczyzny dla Jej miłości i Jej obrony. Dużo z nich
Bezimiennych, kryje w swym łonie ziemia rodzicielka i jedynie Ten Najwyższy wie ich
nazwiska, ale i po tych kilku, o których dyrekcyi doniesiono, a daj Boże by ich więcej nie było,
żal serdeczny nas opanowuje. Hołd ich pamięci a krwawa ofiara jaką złożyli, niech przed
Stwórcą będzie orędowniczką za sprawa o którą walczyli.”6
W 1914 roku z powodu zbliżającego się pod Kraków frontu, budynek Szkoły wraz z
warsztatami przekształcono w obiekt wojskowy. Znajdował się tu skład amunicji dla baterii
artyleryjskich okopanych w Świątnikach, szpital polowy oraz kwatera główna dowództwa
obrony pasma Pogórza Wielickiego. Obiekt otoczony został podwójnym pierścieniem
okopów ziemnych, a w grudniu 1914 roku podczas Drugiej Bitwy o Kraków spełniał rolę
obiektu frontowego o najwyższym znaczeniu.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku diametralnie zmieniła się sytuacja gospodarcza,
polityczna i społeczna na terenach dawnej Galicji. Dało to początek dynamicznemu
rozwojowi szkolnictwa zawodowego w Małopolsce, co wpłynęło również na rozwój Szkoły
w Świątnikach aż do wybuch II wojny światowej.
W czasie II wojny Szkoła nie zawiesiła swej działalności kształcąc wszechstronnie
młodzież, a zarazem chroniąc ją od wywozu na przymusowe roboty w głąb Rzeszy
Niemieckiej. W ramach istniejących zajęć nauczyciele potajemnie, narażając własne życie
prowadzili tzw. „tajne komplety”, kładąc szczególny nacisk na historię i język polski. W 1944
roku działalność Szkoły została wstrzymana, gdyż na jej terenie od marca do sierpnia
zakwaterowano żołnierzy węgierskich, natomiast warsztaty przekształcono w park
remontowo- maszynowy wojsk zmechanizowano-pancernych. Z nakazu władz niemieckich
zarekwirowano i wywieziono w głąb Niemiec większość zabytkowych eksponatów Muzeum
Szkolnego. Skradziono także ozdobną kutą bramę, która znajdowała się przy wschodnim
wejściu. Była to bliźniacza brama tej, która zdobi dzisiaj główne wejście do Szkoły. W
sierpniu 1944 roku zlikwidowano warsztaty pancerno – samochodowe, a żołnierzy
węgierskich karnie przerzucono na front za pomoc udzielaną partyzantom i okolicznej
ludności: „Dużą pomoc w uzbrojeniu i umundurowaniu otrzymywał odział AL im. Ludwika
Waryńskiego od Węgrów, remontujących czołgi samochody w niemieckich warsztatach
mechanicznych w Świątnikach koło Krakowa. Węgrzy naprawiali również broń dla oddziału
partyzanckiego. Przez kilka miesięcy partyzanci utrzymywali z nimi kontakt. Wielu Węgrów
pod wpływem namowy partyzantów wyrażało chęć dezercji i wstąpienia do partyzantki.
Zamiary ich zostały prawdopodobnie przez Niemców rozszyfrowane, gdyż wszyscy Węgrzy
zostali wywiezieni ze Świątnik w nieznanym kierunku.”7
Po zakończeniu działań wojennych Szkoła wznowiła naukę umożliwiając młodzieży dalsze
kształcenie w nowopowstałym Technikum i Liceum Mechanicznym.
W 1958 roku zmieniono nazwę placówki na Zasadnicza Szkołę Zawodową w Świątnikach
Górnych.
W 1979 roku podczas obchodów 90- tej rocznicy istnienia, Szkoła otrzymała za patrona
wybitnego pedagoga oraz prekursora szkół zawodowych w Polsce - Stanisława Staszica.
Pod koniec lat 90-tych w wyniku coraz mniejszego zainteresowania kierunkami
proponowanymi przez świątnicką placówkę, Szkoła zaczęła przeżywać poważny kryzys.
W 1999 roku w najstarszej części budynku utworzono Gimnazjum im. Biblioteki Polskiej w
Paryżu. Ze względu na zapotrzebowanie na nowe kierunki kształcenia w roku 2002 powstało
Liceum Profilowane i zarazem utworzono Zespół Szkół w Świątnikach Górnych.
W skutek przemian Zasadnicza Szkoła Zawodowa przestała istnieć w 2003 roku.
Obecnie dorobek Szkoły Ślusarskiej stanowią zbiory Muzeum Szkoły Ślusarskiej, które
udostępniane młodzieży są przykładem rzetelności i pracowitości ich ojców i dziadów.
Dzisiaj świat nieubłaganie zmierza do przodu, zmieniają się zainteresowania,
zapotrzebowanie i moda. Historia Szkoły Ślusarskiej jest jednak pięknym przykładem, jak od
naszych przodków powinniśmy się uczyć szacunku do pracy i nauki tak, aby nasze działania
były przykładem i wzorem dla młodych pokoleń.
Wykaz dyrektorów Szkoły Ślusarskiej w Świątnikach Górnych:
1. Kazimierz Bruchnalski 1888 – 1892
2. Stanisław Freund
1892 – 1894
3. Karol Bily
1894 – 1910
4. Marian Klimko
1910 – 1918
5. Kazimierz Sedlak
1918 – 1920
6. Marian Kwieciński
1920 – 1925
7. Fryderyk Klementys
1925 – 1949
8. Franciszek Borkowski 1949 – 1957
9. Jan Matys
1957 - 1958
10. Jan Chmiel
1958 – 1969
11. Kazimierz Cholewa
1969 – 1990
12. Krystyna Matys
1990 – 1997
13. Henryk Kisiel
1997 – 1999
14. Tadeusz Nowak
1999 - 2000
15. Antoni Jendrzej, Jacek Zawada 2001 – 2003
16. Barbara Chrobaczyńska 2003
fot.1. Warsztaty C.K. Zawodowej Szkoły Ślusarskiej 1898 r. (ze zbiorów Muzeum Szkoły
Ślusarskiej)
fot.2. Budynek C.K. Szkoły Ślusarskiej wraz z warsztatami - widok od strony wschodniej
1910 r. (ze zbiorów prywatnych autora)
Witold Szczygieł
1
Sprawozdanie z czynności Komisyi Krajowej dla Spraw Przemysłowych, Lwów 1891 sprawozdanie dla tejże Komisyi inżyniera Kazimierza Bruchnalskiego Sprawozdanie C.K Zawodowej Szkoły Ślusarskiej w Świątnikach z 1 X 1890 r.
2
W. Exner, Die hausindustrie Oesterreichs: Wladimir Graf Dzieduszycki, Galizien, Wien 1890
Za przetłumaczenie opracowania z języka niemieckiego dziękuję pani Dorocie Świąder
3
K. Bruchnalski, Sprawozdanie za rok szkolny 1890/91, Kraków 1891
4
Tamże
5
Związek Świątnicki – czasopismo poświęcone sprawom Świątnik i emigracyi świątnickiej, red. E. Miziura,
zeszyt 2, rok I, Podgórze 1912
6
M. Klimko, Sprawozdanie za rok szkolny 1915/1916, Kraków 1916
7
S. Zając, W pobliżu siedziby Hansa Franka, Warszawa 1986