Bezpieczenstwo ekologiczne - DSW Biuro Karier

Dolnośląska Szkoła Wyższa
Wydział Nauk Społecznych i Dziennikarstwa
Katedra Administracji
Kierunek: ADMINISTRACJA
Specjalność: ADMINISTRACJA BEZPIECZEŃSTWA I PORZĄDKU PUBLICZNEGO
REPETYTORIUM
Z przedmiotu:
BEZPIECZEŃSTWO EKOLOGICZNE
Opracowanie: dr inż. Marian Żuber
3
Spis treści
Wstęp ............................................................................................................
4
1.
Bezpieczeństwo ekologiczne na tle bezpieczeństwa ogólnego ..................
6
2.
Definiowanie bezpieczeństwa ekologicznego ............................................
9
3.
Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego ...............................................
12
4.
Prawne aspekty bezpieczeństwa ekologicznego ........................................
14
4.1
Polityka Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska i
bezpieczeństwa ekologicznego ....................................................................
15
Obowiązki państwa w zakresie ochrony środowiska i zapewnienia
bezpieczeństwa ekologicznego ....................................................................
16
Zasady ogólne związane z zapewnieniem bezpieczeństwa
ekologicznego ..............................................................................................
19
Instrumenty prawne w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa
ekologicznego ...............................................................................................
22
6.1.
Ocena oddziaływania na środowisko ........................................................
23
6.2.
Dostęp do informacji o środowisku ............................................................
27
7.
Zagrożenia i ochrona różnorodności biologicznej ....................................
29
7.1.
Zagrożenia dla bioróżnorodności ...............................................................
30
7.2.
Sposoby ochrony różnorodności biologicznej ...........................................
33
Literatura ....................................................................................................
35
4.2.
5.
6.
4
WSTĘP
Definiowanie i pojmowanie bezpieczeństwa wywoływało i nadal wywołuje wiele
dyskusji zarówno co do samego znaczenia, jak i podziału na poszczególne kategorie.
Postrzeganie bezpieczeństwa miało inny zakres w okresie „zimnej wojny”, natomiast zupełnie
inny po jej zakończeniu, kiedy to znaczenia nabrało nie tylko bezpieczeństwo polityczne i
militarne, ale także społeczne, kulturowe, ekonomiczne, gospodarcze, czy też wreszcie
ekologiczne, jako wyraz troski o stan środowiska naturalnego, tak ważnego dla człowieka.
Takie podejście do zagadnień bezpieczeństwa pokazuje, jak wielopłaszczyznowy charakter
posiada ta sfera naszego życia i jak ogromne znaczenie ma dla naszej egzystencji.
Bezpieczeństwo ekologiczne, zwane inaczej bezpieczeństwem środowiskowym,
stanowi nowy znaczący wymiar bezpieczeństwa międzynarodowego i wewnętrznego.
Oznacza to, że jest ono nie tylko wartością motywującą działania na forum stosunków
wewnętrznych i zewnętrznych państwa, lecz także dynamicznym procesem podlegającym
ewolucji w skali masowej i wymiarze rzeczowym. Jest to istotne tym bardziej, że wraz z
coraz większym zdynamizowaniem stosunków społecznych zmienia się treść pojęcia
bezpieczeństwa, jego zakres przestrzenny i przedmiotowy, charakter zagrożeń, a także
koncepcja i działalność podejmowana dla jego zapewnienia1.
Nadrzędnym celem działań państwa w obszarze bezpieczeństwa ekologicznego jest
zapewnienie obywatelom warunków do lepszego życia w zdrowym środowisku poprzez
ochronę przyrody, w tym stymulowanie procesów zrównoważonego rozwoju.
Osiągnięcie tego uzależnione jest w szczególności od pełnego wdrożenia standardów
europejskich w sferze polityki ekologicznej, a zwłaszcza w odniesieniu do kompletności i
stabilności regulacji prawnych, spójności i efektów działań w zakresie monitoringu i kontroli,
zakresu i efektów działań edukacyjnych oraz opracowywania i realizowania przez grupy i
organizacje pozarządowe projektów na rzecz ochrony środowiska.
Tworzone i doskonalone są systemy bezpieczeństwa ekologicznego służące ochronie
ludności zarówno na poziomie lokalnym, krajowym jak i międzynarodowym. Zadaniami,
które się przed nimi stawia są w głównej mierze związane z przeciwdziałaniem
1
S. Śladkowski, Bezpieczeństwo ekologiczne Rzeczpospolitej Polskiej, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa
2004, s. 3.
5
niebezpiecznym
zdarzeniom
poprzez
ich
wykrywaniem
we
wczesnym
stadium
zaawansowania problemu oraz przedsięwzięciami ochronnymi i innymi oraz usuwaniem
skutków niekorzystnych zdarzeń. Przeciwdziałanie realnym zagrożeniom jest ściśle związane
z wykonywaniem zewnętrznych i wewnętrznych zadań obronnych. Główną rolę odgrywa w
tym potencjał militarny i system obronny państwa, w którym duże znaczenie mają
pozamilitarne ogniwa obronne. Obecnie, bardziej niż kiedykolwiek przedtem, liczy się ich
dobre funkcjonowanie w celu ochrony ludności tak przed katastrofalnymi zagrożeniami
przemysłowymi, jak i klęskami żywiołowymi czy skutkami ewentualnych działań zbrojnych.
Naczelnym zadaniem systemu bezpieczeństwa ekologicznego Polski jest stworzenie
warunków do zorganizowanej działalności służącej zapobieganiu albo przeciwdziałaniu
skutkom zdarzeń powodujących zagrożenia ekologiczne, prowadzeniu akcji ratowniczych lub
innych działań w wypadkach zaistnienia zagrożeń oraz przywrócenia stanu pierwotnego
zdegradowanego środowiska naturalnego. Niemniej ważne zadanie stanowi koordynowanie
działań i akcji ratowniczych lub innych przedsięwzięć związanych z wystąpieniem
nadzwyczajnych zagrożeń środowiska. W związku z tym, że składa się on z modułów
systemowych, rozpatrywanych jako funkcjonujące oddzielnie elementy, do jego zadań
czynnościowych zalicza się:
– monitoring skażeń powietrza, wód i gleby oraz dokonywanie doraźnych badań
kontrolnych i pomiarowych,
– informowanie ośrodków decyzyjnych i ludności o skażeniach, a także alarmowanie
w przypadkach szczególnego zagrożenia,
– likwidację skutków zagrożeń w ramach czynności ratowniczych,
– prowadzenie działalności profilaktycznej i edukacyjnej z zakresu występowania
zagrożeń bezpieczeństwa ekologicznego państwa powodowanych substancjami
zaklasyfikowanymi jako niebezpieczne,
– realizację
przedsięwzięć
rekultywacyjnych,
dzięki
którym
możliwe
jest
przywrócenie składowych środowiska do stanu naturalnego lub neutralnego dla
środowiska przyrodniczego je okalającego,
– inne zadania, będące wynikową zaistnienia sytuacji na poszczególnych poziomach
administrowania systemem.
Aby realizacja tych zadań była skuteczna, niezbędna jest współpraca wszystkich
podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo ekologiczne oraz duże zaangażowanie
6
społeczne na rzecz kształtowania i utrzymania środowiska w stanie zapewniającym życie w
bezpiecznym świecie dla obecnych i przyszłych pokoleń.
1. Bezpieczeństwo ekologiczne na tle bezpieczeństwa ogólnego
Zainteresowanie problematyką środowiska naturalnego i jego ochrony szczególnie
nasiliło się w latach siedemdziesiątych, po wcześniejszym ogłoszeniu raportu Sekretarza
Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych U Thanta zatytułowanego Problemy
ludzkiego środowiska (ang. The problems of human environment), ogłoszonego 26 maja 1969
roku. Raport ten uświadomił ludzkości globalne zagrożenie i stał się impulsem do
rozpoczęcia w większości krajów cywilizowanego świata działań chroniących środowisko.
Dokument ten po raz pierwszy w historii prezentował opinii publicznej dane wskazujące na
zniszczenie środowiska naturalnego i jego niekorzystne konsekwencje, wzywał wszystkie
kraje do racjonalnego korzystania z zasobów Ziemi i do wysiłków na rzecz ochrony
ekosystemu.
W latach siedemdziesiątych wobec znaczącego podniesienia wagi problemu ochrony
środowiska, poszukiwano sposobów na zwiększenie efektywności jego ochrony. W
Deklaracji Sztokholmskiej przyjętej na zakończenie Konferencji ONZ, która miała miejsce w
stolicy Szwecji w 1972 roku. Zasada 1 Deklaracji, opisująca prawo do życia w zdrowym
środowisku i do korzystania z niego brzmiała:
„Człowiek ma podstawowe prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków
życia w środowisku o jakości pozwalającej na życie w godności i dobrobycie. Ponosi on
zarazem solenną odpowiedzialność za chronienie i ulepszanie środowiska dla obecnych i
przyszłych pokoleń”2.
Deklaracja ta została uznana za pierwszy dokument wyrażający prawo człowieka do
środowiska3, które po prawach politycznych i wolnościach osobistych oraz prawach
gospodarczych, społecznych i kulturalnych jest jedną z jego najważniejszych swobód 4.
Kolejny dokument, niezwykle ważny dla rozwoju prawa ochrony środowiska to
Deklaracja z Rio de Janeiro przyjęta w czerwcu 1992 roku podczas konferencji Narodów
Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, powszechnie znanej jako „Szczyt Ziemi”. W
2
Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego 1976 – Wybór tekstów do nauki prawa międzynarodowego
w opracowaniu K. Kocota i K. Wolfkego, PWN, Wrocław – Warszawa 1976, s. 581 – 588.
3
V. P. Gormley, Human Rights and Environment – the Need for International Co – operation, Leyden 1976, s. 110.
4
J. Jendrośka, M. Bar, Prawo ochrony środowiska. Podręcznik, Centrum Prawa Ekologicznego, Wrocław 2005, s.26.
7
Konferencji
wzięli
udział
przedstawiciele
179
krajów
i
licznych
organizacji
międzynarodowych. Przyłączyły się do nich setki przedstawicieli różnych agencji Narodów
Zjednoczonych, władz lokalnych, biznesu, nauki, organizacji pozarządowych i innych grup.
Pomimo, że Deklaracja nie ma mocy wiążącej, jest często przywoływana jako dokument
wskazujący podstawowe kierunki rozwoju prawa ochrony środowiska. Deklaracja została
sformułowana w postaci 27 Zasad, z których wiele nabrało znaczenia ogólnoświatowego.
Konferencja w Rio to niezwykle ważny moment w historii ochrony środowiska na
świecie. Przedstawiono na niej rzeczywistą skalę problemów w tym zakresie i wskazano
kierunki i sposoby radzenia sobie z nimi.
Koniec XX wieku to okres kiedy nastąpił dalszy postęp w podejmowaniu wysiłków dla
przeciwdziałania globalnym wyzwaniom i zagrożeniom. Sukcesem było wypracowanie
mechanizmów przeciwdziałania dezertyfikacji (pustynnienia) znacznych obszarów Ziemi oraz
zmianom klimatycznym (poprzez redukcję gazów cieplarnianych)5. Jednocześnie pojawiły się
nowe problemy, wśród których jednym z najważniejszych jest coraz większa rola inżynierii
genetycznej i biotechnologii w gospodarce. Z jednej strony następuje wprowadzanie
produktów modyfikowanych genetycznie – GMO (Genetically Modified Organisms), co
pozwala np. na tworzenie nowego rodzaju roślin odpornych na niekorzystne warunki
biologiczne, a z drugiej rodzi się obawa o bezpieczeństwo ludzi, w przypadku
nieplanowanego pojawienia się szkodliwych cech tych organizmów.
Dlatego społeczeństwa domagają się podjęcia kroków mających na celu objęcie kontrolą
eksperymentów genetycznych i produktów zawierających GMO wprowadzanych na rynek, co
zapobiegłoby niekontrolowanej ekspansji GMO i zmniejszyło zagrożenie pochodzące od
produktów niedostatecznie sprawdzonych pod kątem szkodliwości dla środowiska. Ponadto
opinia publiczna wymusiła odpowiednie znakowanie produktów dopuszczonych na rynek, a
zawierających GMO, zapewniając sobie w ten sposób prawo wyboru z jakich produktów
korzystać. Nawet jeśli organy dopuszczające dany produkt zawierający GMO na rynek uznają
go za bezpieczny, to ludzie powinni wiedzieć, ze zawiera GMO i sami decydować, czy chcą z
niego korzystać, czy nie.
Jest to swego rodzaju wyraz uprawnień obywateli, wśród których wymienia się prawo
dostępu do informacji, udziału w podejmowaniu decyzji i dostępu do sądów w sprawach
ochrony środowiska. Dzięki rosnącej świadomości ekologicznej następuje zmiana zachowań
konsumenckich. Ludzie są gotowi płacić więcej za produkty „ekologiczne”, które ich zdaniem
5
Tamże, s. 58.
8
pozwalają na zachowanie równowagi i zbilansowaną dietę, dzięki której można ograniczyć
występowanie współczesnych chorób, zwanych chorobami cywilizacyjnymi.
Jednocześnie zwiększyło się poparcie dla tzw. partii Zielonych, zwłaszcza w Europie
Zachodniej, które prowadzą działania mające na celu ograniczenie działań niekorzystnych dla
otoczenia człowieka, w tym prowadzenie inwestycji zagrażających degradacji środowiska.
Działania takie wyrażają troskę społeczeństw o życie w bezpiecznym środowisku, bez
zagrożenia dla obecnych i przyszłych pokoleń.
Pomimo tak dużego zainteresowania problematyką ochrony środowiska na całym
świecie, do dziś nie ustalono powszechnie akceptowanej definicji środowiska oraz ochrony
środowiska. Proponowane definicje różnią się stopniem szczegółowości oraz przedstawiają
cele jakim dana definicja ma służyć w zależności od podejścia ich autorów.
W polskim prawie środowisko zostało zdefiniowane jako: „ogół elementów
przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w
szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz,
klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływanie
pomiędzy tymi elementami”6.
Z definicją tą ściśle wiąże się ochrona środowiska zdefiniowana w ustawie jako:
„podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi
przyrodniczej; ochrona ta polega w szczególności na:
a) racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska
zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,
b) przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom,
c) przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego”7.
Powyższe pojęcia są niezwykle ważne dla bezpieczeństwa ekologicznego, gdyż
określają działania społeczeństwa na rzecz kształtowania, zabezpieczenia, utrzymania i
odtwarzania stanu środowiska na poziomie zapewniającym życie w czystym środowisku
obecnych i przyszłych pokoleń.
Wiele nieporozumień rodzi utożsamianie ochrony środowiska z ekologią oraz określanie
zwolenników ochrony środowiska mianem ekologów. Jest to bardzo częsta praktyka, która
obecnie stała się swego rodzaju normą przyjętą powszechnie w potocznym rozumieniu
działań na rzecz środowiska. Jednakże w zapisach aktów prawnych, w tym zwłaszcza
6
7
Ustawa z 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2001 Nr 62 poz. 627), art. 3, pkt. 39), s. 8.
Tamże, art. 3, pkt. 13), s. 5.
9
wspólnotowych, unika się stosowania pojęcia „ekologia” w odniesieniu do „ochrony
środowiska”.
Działania na rzecz środowiska siłą rzeczy znalazły swój wyraz także w naszym kraju.
Przepisy międzynarodowe zostały zaimplementowane na grunt prawa polskiego i
dostosowane przede wszystkim do wymogów prawa unijnego. Jednak w polskiej ustawie
„Prawo ochrony środowiska” mówi się o „organizacjach ekologicznych”8 oraz o „polityce
ekologicznej państwa”9, a inne oficjalne dokumenty odnoszą się do pojęcia bezpieczeństwa
ekologicznego.
Jednym z dokumentów, który odnosi się do zagadnień bezpieczeństwa ekologiczna
naszego państwa jest Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2014
roku. Bezpieczeństwo ekologiczne zostało wyróżnione jako jedna z płaszczyzn działania w
obszarze bezpieczeństwa. „Działania zwiększające bezpieczeństwo ekologiczne będą się
koncentrowały na poprawie stanu środowiska, zachowaniu różnorodności biologicznej oraz
adaptacji do zmian klimatu, w szczególności poprzez uwzględnienie konieczności zapewnienia
odpowiedniego poziomu inwestycji w źródła niskoemisyjne. W ramach ochrony środowiska
kontynuowane będą działania na rzecz poprawy czystości powietrza, wód, gleb oraz
właściwej
gospodarki
odpadami.
Adaptacja
do
zmieniających
się
uwarunkowań
klimatycznych i hydrologicznych wymaga wdrożenia nowych rozwiązań systemowych,
ukierunkowanych między innymi na minimalizowanie skutków klęsk żywiołowych i
ekstremalnych zjawisk pogodowych. Szczególne znaczenie w tym kontekście ma realizacja
działań przeciwpowodziowych oraz usprawnienie systemu zarządzania kryzysowego. Istotne
jest też prowadzenie kampanii edukacyjnych upowszechniających ochronę środowiska,
zachowanie różnorodności biologicznej oraz adaptację do zmian klimatu. Gospodarka wodna
musi stać się priorytetem w skali całej gospodarki kraju.”10.
Tak więc twórcy tego niezwykle ważnego dokumentu uznali bezpieczeństwo
ekologiczne za bardzo istotny element polityki państwa wpływający na stan bezpieczeństwa
obywateli, co znajduje wyraz w wielu aktach prawnych związanych z realizacją inwestycji w
budownictwie, energetyce, przemyśle chemicznym i hutniczym, transporcie itp. Bardzo
ważnym zagadnieniem związanym z udziałem społeczeństwa w realizacji inwestycji jest
8
Tamże, s. 130, 148-149.
Tamże, s.11.
10
Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014, s. 41, http://www.bbn.gov.pl
9
10
prawo do informacji oraz obowiązek prowadzenia konsultacji społecznych przy
podejmowaniu decyzji o wydaniu pozwolenia na jej rozpoczęcie.
2. Definiowanie bezpieczeństwa ekologicznego
Definicja bezpieczeństwa ekologicznego ulegała wielu transformacjom w ciągu
ostatnich dziesięcioleci. Pierwsze definicje bezpieczeństwa ekologicznego związane były
przede wszystkim z doraźną neutralizacją skutków zdarzeń o negatywnym charakterze, który
wystąpiły niespodziewanie – nawiązywały do potrzeby działań na rzecz likwidacji lub
zmniejszenia zagrożeń spowodowanych przez skażenia i dewastację środowiska do
koniecznego minimum. Należy podkreślić, że pojmowanie bezpieczeństwa ekologicznego w
tamtym okresie nie wiązało się z myśleniem perspektywicznym obligującym do
podejmowania kroków mających na celu zabezpieczenie funkcjonowania przyrody i
środowiska, w jakim żyje człowiek. Lata obserwacji i badań środowiska naturalnego
wykazały, że nie można traktować bezpieczeństwa ekologicznego przez pryzmat jedynie
bezpieczeństwa człowieka. Istotne okazało się istnienie ścisłego związku pomiędzy
działalnością ludzką oraz jej oddziaływaniem na środowisko przyrodnicze. Obecnie
bezpieczeństwo ekologiczne pojmowane jest jako trwały i ciągły proces zmierzający do
osiągnięcia pożądanego stanu ekologicznego, zabezpieczający spokojną i zdrową egzystencję
wszystkich elementów ekosystemu, przy użyciu różnych środków zgodnych z zasadami
współżycia
wewnętrznego
państwa
i
społeczności
międzynarodowych.
Dzięki
podejmowanym analizom sprzężeń między środowiskiem związanym z działalnością
antropologiczną, a środowiskiem przyrodniczym, którego jakość określa warunki egzystencji
ludzi, bezpieczeństwo ekologiczne stało się częścią bezpieczeństwa międzynarodowego. Tym
samym państwa ponoszą odpowiedzialność za zapewnienie odpowiedniej ochrony przed
zagrożeniami ekologicznymi swoim obywatelom.
Próbując zdefiniować pojecie bezpieczeństwa ekologicznego, określanego często także
jako bezpieczeństwo środowiskowe za podstawę bierze się zagrożenie ekologiczne ujmowane
jako rodzaj zagrożenia oraz uwzględnia schemat: działanie negatywne - podmiot
oddziaływania - skutek działania, w wyniku którego może nastąpić niebezpieczeństwo dla istot
żywych na skutek zmiany środowiska naturalnego11. Definicję tą można sformułować w
następującym brzmieniu: Bezpieczeństwo ekologiczne to stan przeciwdziałania społecznego
11
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002, s. 162.
11
skutkom przekształceń otaczającego środowiska12. Przez analogię w podobny sposób w
odniesieniu do ekosystemu określimy bezpieczeństwo ekologiczne jako: Stan ekosystemu, w
którym ryzyko zakłóceń jego składowych jest niewielkie (zerowe jest zapewne nieosiągalne) 13.
Definiując omawiane pojęcie, które oznacza zarazem praktyczną działalność
człowieka, widoczne są dwa nurty wynikające z różnych sposobów podejścia do zagadnienia.
Pierwszy - negatywny - odwołuje się do źródeł zagrożeń i sposobów ich unikania, preferując
filozofię neokatastrofizmu przejawiającą się w postawie „co ma być to będzie” i upatrującą
źródeł zagrożeń przede wszystkim w środowisku naturalnym i w działalności różnych
podmiotów gospodarczych. Stąd definicja przyjmuje brzmienie: Bezpieczeństwo ekologiczne
to likwidacja lub zmniejszenie do minimum zagrożeń zdrowia i życia człowieka, których
źródłem jest środowisko naturalne14. Takie podejście sprawia jednak, że przeciwdziałanie
skutkom rozpoczyna się dopiero po zaistnieniu samego zjawiska zagrożenia, a konkretnie
szkód, jakie się ujawniły. Bez wątpienia owe stanowisko spowodowało, iż przez długie lata
bezpieczeństwo ekologiczne traktowane było jedynie jako prawne dążenie państw do ochrony
swego środowiska naturalnego i zdrowia ludzi przed antyekologicznymi działaniami innych
państw15, bez uwzględniania możliwości przeciwdziałania temu.
Dopiero katastrofy przemysłowe, które miały miejsce w przeszłości (Seveso -1976 r.,
Bhopal - 1984 r. i Czarnobyl - 1986 r.), pokazały, że istnieje potrzeba innego spojrzenia na
zagadnienie bezpieczeństwa ekologicznego (środowiskowego). Pojawił się drugi nurt kreacyjny - w którym traktuje się je jako podejmowanie działań na forum międzynarodowym
i wewnętrznym mających na celu kształtowanie pożądanego stanu środowiska przyrodniczego
w celu zachowania warunków braku zagrożeń. Stąd zasadna jest definicja, że bezpieczeństwo
ekologiczne, to składowa pełnego ... bezpieczeństwa międzynarodowego, ... jaka poprzez
interakcje z innymi składnikami polityki bezpieczeństwa ... promuje ład międzynarodowy
bardziej zgodny z potrzebami ludzi16.
W takim odniesieniu uniwersalną wykładnią, wydaje się definicja bezpieczeństwa
ekologicznego traktująca je jako trwały i ciągły proces zmierzający do osiągnięcia
pożądanego stanu ekologicznego, zabezpieczający spokojną i zdrową egzystencję wszystkich
12
S. Śladkowski, Bezpieczeństwo ekologiczne..., op. cit., s. 11-12.
L. Zacher, Bezpieczeństwo ekologiczne – wymiary polityczne, międzynarodowe i globalne, [w:]
Międzynarodowe bezpieczeństwo ekologiczne, Lublin 1991, s. 98.
14
W. Michajłow, Problemy bezpieczeństwa ekologicznego świata i Polski w: Międzynarodowe czynniki
bezpieczeństwa Polski, red. A. D. Rotfeld, Warszawa 1986, s. 182.
15
Probliema okrużajuszczijej sriedy w mirowoj ekonomikie i mieżdunarodnych otnoszenijach, Moskwa 1976,
s. 81-82.
16
Tamże, s. 118.
13
12
elementów ekosystemu, przy użyciu różnych środków zgodnych z zasadami współżycia
wewnętrznego państwa i społeczności międzynarodowych17. Zaletą takiego ujęcia
zagadnienia jest jego istota sprowadzona do wąsko pojmowanej konstruktywnej ochrony
środowiska (jego ekosystemów) i dążeń prowadzących do unikania wszelkich zagrożeń.
Jednocześnie wskazuje ono, że proces ten powinien się toczyć przy udziale wielu elementów
składowych, których działanie przede wszystkim powinno być dostosowane do sfery
współpracy międzynarodowej, strategii rozwoju danego kraju oraz zbiorowej świadomości
ekologicznej jego społeczności. To zaś sprawia, iż możemy przyjąć, że bezpieczeństwo
ekologiczne to umowny system jednostek i instytucji wykonawczych połączonych jednolitym
celem, zbiorami zadań itp., którego funkcjonowanie powinno przynieść pożądane efekty w
wypadku różnorakich zagrożeń, bez względu na to czy będą to zagrożenia naturalne, czy też
pochodzenia antropogenicznego.
Jeżeli bezpieczeństwo ekologiczne jest postrzegane jako wyobrażenie praktycznej
działalności człowieka, to musi być ono również kategorią polityki, negocjacji, układów,
stosunków wzajemnych państw itp. Mimo, że nie dotyczy jakiegoś wyimaginowanego
nieosiągalnego stanu idealnego, to w rzeczywistości odnosi się do stanu faktycznego
istniejącego w danym miejscu i czasie. Jednak by mówić o jego utrzymaniu w sensie
funkcjonowania pewnych norm uzgodnionych w formie traktatów zwyczajowo lub innymi
sposobami i działań czy rekomendacji działań związanych z odpowiednimi środkami i
metodami ich użycia, należy zwrócić uwagę na:
-
obszary środowiskowe, w których zamierza się stan bezpieczeństwa osiągnąć, a więc
na atmosferę, hydrosferę, litosferę itp.,
-
czynniki zagrożeń środowiska, które wywierają wpływ na jego stan,
-
tendencje do rozwoju wypadków i katastrof – np. w czasie wojny, czyli inaczej
kierunki i siłę oddziaływania ich negatywnych skutków przy jednoczesnej ocenie
okoliczności, które sprzyjają lub nie sprzyjają ich wystąpieniu,
-
przewidywanie i ocenę skutków negatywnych zjawisk degradacji środowiska w
bliższej i dalszej perspektywie czasowej.
Bezpieczeństwo ekologiczne może być zachowane w przypadku stosowania przez
wszystkich bez wyjątku jednakowych ustalonych zasad współpracy. Spośród nich z wielu
względów należy szczególnie zwrócić uwagę na utrzymywanie już istniejącego stanu
17
J. Haber, Bezpieczeństwo jako determinanta stosunków międzynarodowych, [w:] Determinanty polityki
zagranicznej i międzynarodowej, Warszawa 1981.
13
środowiska, przywracanie do normy zakłóconego stanu środowiska przyrodniczego i
podejmowanie działań w celu jego poprawy18.
3. Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego
Możliwy brak bezpieczeństwa ekologicznego wynika z istnienia zagrożeń, które mogą
występować pojedynczo lub zbiorowo, sprzęgać się i wywoływać interakcje. Zagrożenie
traktuje się jako sytuację, w której zachodzi możliwość zaistnienia obrażeń człowieka oraz
powstania szkód materialnych w środowisku lub ich kombinacji spowodowanych przez
czynniki materialne lub ich zespoły: obciążenia, zaburzenia, zniszczenia, zanieczyszczenia i
skażenia. Zjawisko to, objawiające się w sferze materialnej, prowadzi do obniżenia poziomu
egzystencji społeczeństwa, ograniczenia aktywności ekonomicznej, uszczuplenia dobrobytu
wskutek strat, które trzeba rekompensować
Aby dokonać analizy zagrożeń środowiska naturalnego, konieczne jest umiejscowienie
ich przyczyn względem ustalonych podziałów. Możemy mówić o źródłach rozpatrywanych
pod względem podmiotowym oraz przyczynowym (gdzie wyodrębnia się przyczyny o
charakterze wewnętrznym i zewnętrznym), a także przedmiotowym oraz z punktu oceny
prawdopodobieństwa ich wystąpienia.19
Podmiotowe – są skutkiem działań, które przez zmianę naturalnego stosunku człowieka
do biocenoz i biotopów mogą doprowadzić populację do unicestwienia.
Ich źródłami są głównie:
– załamanie równowagi przyrodniczej jako następstwo nadmiernej eksploatacji zasobów
środowiska,
– zanieczyszczenie sfer ziemi i otoczenia przez substancje pochodzenia przemysłowego,
transportowego i komunalnego,
– postępująca degradacja ekosystemów wskutek zanieczyszczeń odpadami toksycznymi
oraz katastrof ekologicznych.
Przedmiotowe – źródłami zagrożeń są zdarzenia powodowane siłami przyrody i
działalnością gospodarczą postrzegane jako:
– naturalne – skutki klęsk i katastrof żywiołowych,
– cywilizacyjne – materialne zanieczyszczenia różnego rodzaju i typu wprowadzane do
otoczenia w toku działalności człowieka.
Można wyróżnić także podział zagrożeń na następujące grupy rodzajowe:
18
19
S. Śladkowski, Bezpieczeństwo ekologiczne..., op. cit., s. 15.
Tamże, s. 27.
14
– biologiczne – awarie lub akty sabotażu w laboratoriach i instytucjach naukowobadawczych zajmujących się badaniami bakterii i wirusów, a w związku z tym i
przechowujących substancje biologicznie niebezpieczne (wirusy chorób itp.),
– chemiczne – awarie w zakładach przemysłowych, laboratoriach, magazynach,
składowiskach substancji chemicznych, transporcie: kolejowym, drogowym, morskim,
lotniczym, rurociągowym,
– radiacyjne – wypadki i awarie naturalnych źródeł promieniowania, w elektrowniach
jądrowych, w zakładach posiadających substancje radioaktywne,
– pożarowe – budynków mieszkalnych, wielkoobszarowe lasów, zakładów lub obiektów
przemysłowych, obiektów użyteczności publicznej, magazynów itp.,
– hydrologiczno-meteorologiczne – powodzie, silne wiatry i huragany, długotrwałe
występowanie ekstremalnych temperatur, wyładowania atmosferyczne, susze,
intensywne opady atmosferyczne (śniegu lub deszczu), zjawiska lodowe na rzekach,
jeziorach i zbiornikach wodnych itp.,
– uszkodzenia, awarie i katastrofy infrastruktury technicznej – katastrofy budowlane,
katastrofy górnicze, awarie i uszkodzenia infrastruktury technicznej, gazowej, wodnokanalizacyjnej,
oczyszczania
miast,
elektroenergetycznej,
paliwowej,
sieci
telekomunikacyjnej i informacyjnej,
– katastrofy komunikacyjne – drogowe, kolejowe, lotnicze, wodne20.
Charakteryzują się one ogromną złożonością, obejmują skutkami najczęściej wielki
obszar, są niezmiernie dynamiczne w swej fazie trwania oraz, co jest bardzo ważne, zależne
od losowych czynników otoczenia. Wiodą albo do degradacji, albo do dewastacji środowiska,
albo do klęski ekologicznej21. W zależności od tego, jak duże natężenie zdarzenia ujemnego
w swym wpływie na środowisko nastąpiło, będącego czynnikiem zagrożenia, różny będzie
charakter końcowy zmian, które nastąpiły w środowisku. Aby lepiej zobrazować warianty
wynikające z działań o różnym natężeniu zagrożenia, wpływających na środowisko,
przedstawione zostaną definicje poszczególnych zagadnień.
Prawne aspekty bezpieczeństwa ekologicznego
4.
Działania chroniące pewne elementy środowiska podejmowane były już bardzo dawno
temu, jednak problem ochrony środowiska dla wartości tkwiących w nim samym podejmuje
dopiero okres oświecenia i wiek XIX, kiedy to rozwinął się ruch ochrony przyrody o
20
21
E. Kołodziński, Wprowadzenie do zarządzania bezpieczeństwem, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2008.
S. Śladkowski, Bezpieczeństwo ekologiczne..., op. cit., s. 28.
15
charakterze konserwatorskim. Mimo to trzeba było czekać do drugiej połowy XX w., aby –
wraz z narastaniem kryzysu ekologicznego – pojawiły się szersze koncepcje działań
ochronnych, podbudowane rozważaniami filozoficznymi i etycznymi.
Obowiązek ochrony środowiska zmusza też do poszukiwania nowych kierunków i dróg
rozwoju ludzkości – z poszanowaniem środowiska, a nie z bezwzględnym, ślepym
wykorzystywaniem. Pojawia się tu koncepcja ekorozwoju, sformułowana po raz pierwszy w
1975 r. w dokumentach Programu Środowiskowego Organizacji Narodów Zjednoczonych
(UNEP). Pojęcie to oznacza taki przebieg rozwoju gospodarczego, który by nie naruszał w
sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, nie prowadził do degradacji
biosfery, godziłby prawa przyrody i ekonomii. Miarą rozwoju nie może być wyłącznie wzrost
dochodu narodowego przypadającego na mieszkańca, musi być też brana pod uwagę jakość
rozwoju i realizowane w jego toku zadania społeczne. Współcześnie idea ta rozwinęła się w
koncepcję rozwoju zrównoważonego.
4.1. Polityka Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska i bezpieczeństwa
ekologicznego
Pojęcie prawa środowiska Unii Europejskiej jest częścią porządku prawnego UE,
która bezpośrednio lub pośrednio reguluje obrót prawny UE związany ze środowiskiem.
Źródłem materialnym prawa środowiska UE jest wola państw członkowskich, które
przyznały Unii Europejskiej i instytucjom działającym w jej ramach instytucjonalnych
kompetencje do tworzenia prawa. W znaczeniu formalnym, źródłem prawa środowiska Unii
Europejskiej są rozmaite rodzaje aktów dotyczących środowiska, regulujące funkcjonowanie
przestrzeni prawnej UE w tej dziedzinie. Mogą to więc być zarówno akty prawne o
charakterze wiążącym, jak i niewiążącym. Źródłami formalnymi prawa środowiska UE sensu
stricto są tylko te akty prawa UE, które mają charakter prawnie wiążący.
Do kategorii aktów pierwotnego prawa środowiska zaliczyć należy traktaty
założycielskie Wspólnot i Unii Europejskiej, ich kolejne modyfikacje i traktaty akcesyjne.
Ponadto do kategorii tej zaliczamy ogólne zasady prawa i prawo zwyczajowe. Generalnie,
źródłem prawa środowiska UE są regulacje przyjmowane na podstawie Traktatu o
funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Instytucje UE nieczęsto posługują się rozporządzeniem, jako instrumentem dla
tworzenia norm prawa środowiska. Rozporządzenia wchodzą do porządku prawnego państw
członkowskich bez konieczności ich transpozycji, obowiązują w całości oraz charakteryzują
się bezpośrednią skutecznością.
16
Dyrektywy są najczęściej używanym instrumentem prawa UE w dziedzinie środowiska.
Dyrektywy mają charakter prawnie wiążący, ograniczony do zamierzonego w dyrektywie
celu, pozostawiając państwom członkowskim decyzje w sprawie sposobu wprowadzenia ich
w życie. Co do zasady dyrektywy nie obowiązują bezpośrednio i wchodzą do porządków
prawnych państw członkowskich w drodze procesu implementacyjnego. Generalnie, są to
akty prawne mające na celu zbliżanie prawodawstw państw członkowskich UE, przede
wszystkim w drodze ustalania standardów norm środowiska oraz harmonizacji systemów
krajowych w tej dziedzinie.
Decyzje mają charakter wiążący w stosunku do adresatów, do których są skierowane.
Podejmowane w dziedzinie środowiska dotyczą szerokiego spektrum przedmiotowego.
Zalecenia i opinie, w przeciwieństwie do rozporządzeń, dyrektyw i decyzji nie mają
mocy prawnie wiążącej. Rezolucje zawierają oświadczenia woli instytucji UE w odniesieniu
do programu realizowanej polityki. Rezolucje nie mają charakteru prawnie wiążącego, ale ich
treść może mieć znaczenie dla interpretacji aktów prawnych o charakterze wiążącym.
Komunikaty, które Komisja kieruje do innych instytucji unijnych a zwłaszcza do
Parlamentu i Rady, na ogół wyjaśniają stanowiska Komisji w stosunku do określonych spraw
czy problemów, nie mają charakteru prawnie wiążących. Często komunikaty są aktami
poprzedzającymi propozycje legislacyjne Komisji i ukazują się w postaci Białych i Zielonych
Ksiąg.
Programy działania, wprowadzane przy pomocy rezolucji, jako instrumentu prawnie
niewiążącego, często stanowią podstawę do wydania aktów prawa pochodnego o charakterze
wiążącym.
Porozumienia środowiskowe, mimo że nie zostały określone w żadnym z Traktatów,
są instrumentem prawnym używanym od pewnego czasu na obszarze obrotu prawnego Unii
Europejskiej i to zarówno na poziomie UE, jak i państw członkowskich. Źródłem prawa
środowiska UE są również umowy międzynarodowe dotyczące środowiska.
4.2. Obowiązki państwa w zakresie ochrony środowiska i zapewnienia bezpieczeństwa
ekologicznego
Środowisko jest koniecznym, stałym i naturalnym warunkiem rzeczywistego życia
społeczeństwa i jego rozwoju. Jednocześnie środowisko ze względu na swój charakter
powinno być płaszczyzną współdziałania władz publicznych i jednostek w celu
podejmowania działań ochronnych. W związku z tym oprócz obowiązków nałożonych na
władze publiczne Konstytucja RP w art. 86 nakłada na każdego powszechny obowiązek
17
dbałości o stan środowiska. Obowiązek ten dotyczy więc wszystkich pozostających pod
władzą RP.
Ochrona środowiska jest konstytucyjnym obowiązkiem władz publicznych, które
zobowiązane są do zapewniania społeczeństwu właściwych pod względem ekologicznym
warunków rozwoju poprzez działania zmierzające do utrzymania naturalnych podstaw bytu
człowieka wraz z opieką nad wszystkimi elementami tych podstaw. Nałożenie na władze
publiczne obowiązków z zakresu ochrony środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego
oznacza, że na władze publiczne Konstytucja RP nakłada określone obowiązki prawne.
W chwili obecnej podstawowe normy konstytucyjne dotyczące ochrony środowiska są
zawarte w art. 5, 68, 74 i 86 Konstytucji RP.
Zgodnie z art. 5 Konstytucji RP, „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i
nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz
bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę
środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Artykuł ten odwołuje się do
zasady zrównoważonego rozwoju, analizie której poświęcona jest dalsza część rozważań.
Artykuł
74
Konstytucji
RP
mówi
o
zasadzie
zapewnienia
bezpieczeństwa
ekologicznego. Bezpieczeństwo to obejmuje działania nakierowane na wiele dziedzin życia
społecznego, gospodarczego i politycznego, które mogą mieć wpływ na środowisko47. Jest to
stan, w którym podczas normalnej eksploatacji zasobów środowiska nie mogą zostać
przekroczone
ustalone
w
przepisach
prawnych
poziomy
zanieczyszczeń.
Celem
bezpieczeństwa ekologicznego jest określenie optymalnych warunków zdrowia ludzi przez:
1) ocenę narażenia ludzi na szkodliwe działanie zanieczyszczeń;
2)
opracowanie
zasad
zapobiegania
skutkom
zanieczyszczeń
biologicznych,
chemicznych oraz fizycznych w środowisku.
Konstytucyjny obowiązek prawny to wyrażony w konstytucyjnej normie prawnej nakaz
lub zakaz określonego zachowania się w danej sytuacji.
Na podstawie przepisów konstytucyjnych wyróżnia się trzy sposoby regulacji zagadnień
związanych z ochroną środowiska. Pierwszym z nich jest określanie zadań państwa w tej
dziedzinie. Drugim określanie praw powszechnych lub obywatelskich w tej materii. Trzecim
określanie obowiązków.
Polska Konstytucja zawiera wszystkie wyżej wymienione rodzaje norm. Konstytucyjne
obowiązki państwa w zakresie ochrony środowiska należą do najliczniejszej grupy regulacji
konstytucyjnych z pośród ogółu wyartykułowanych obowiązków władz publicznych, co
dodatkowo podkreśla znaczenie wartości jaką jest środowisko naturalne dla ustrojodawcy.
18
W Konstytucji RP z 1997 r. zostały określone następujące obowiązki władz publicznych
w zakresie ochrony środowiska:
1) obowiązek zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska
(art. 68 ust. 4),
2) obowiązek prowadzenia polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne
współczesnemu i przyszłym pokoleniom (art. 74 ust. 1),
3) obowiązek ochrony środowiska (art. 74 ust. 2),
4) obowiązek wspierania działań obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu
środowiska (art. 74 ust. 4).
Zasada bezpieczeństwa ekologicznego według art. 74 ust. 1 Konstytucji RP obejmuje
działanie lub zaniechanie pozwalające zachować lub przywrócić równowagę przyrodniczą
niezbędną do zapewnienia współczesnemu pokoleniu i przyszłym pokoleniom odpowiednich
warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania
jego wartości. Bezpieczeństwo ekologiczne ma zapewnić polityka realizowana przez
administrację publiczną.
W prawie ochrony środowiska teoretyczne znaczenie pojęcia bezpieczeństwa
ekologicznego w szerokim ujęciu może być rozumiane jako samoistna wartość tego prawa.
W takim znaczeniu może to być wartość określająca także charakter innych norm prawa
ochrony środowiska. Zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego ma istotne znaczenie dla
utrzymania stanu równowagi w korzystaniu z zasobów środowiska oraz różnorodności
biologicznej. Bezpieczeństwo ekologiczne oznacza stan stabilnego i niezakłóconego
współistnienia człowieka i środowiska, związany z realizacją jego podstawowych potrzeb
życiowych, stan, który daje gwarancję poszanowania jego praw podmiotowych wynikających
z prawa do środowiska. Prawo do bezpieczeństwa ekologicznego wiąże się z szeroką
rozumianą problematyką praw jednostki w sferze ochrony środowiska. Zagadnienie to nie
może jednak pozostać obojętne wobec rozważania jego znaczenia w kontekście instytucji
prawa podmiotowego. Koncepcja prawa do bezpieczeństwa ekologicznego swoimi
korzeniami sięga do idei praw człowieka. Prawo to możemy odnosić zarówno do sfery
wolności jednostki, jak i do jej uprawnień, które są podstawą żądania od władz publicznych
określonego działania w ochronie środowiska, stanowiącego wypełnienie obowiązku
zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego (w ujęciu szerokim) i ochrony środowiska (w
ujęciu wąskim). Prawo do bezpieczeństwa ekologicznego na gruncie Konstytucji jawi się jako
szczególnie złożony problem prawny i polityczny. Na pewno sytuację tę komplikują zbyt
19
ogólnie sformułowane przepisy i brak wyraźnych regulacji ustawowych tego zagadnienia w
systemie polskiego prawa ochrony środowiska.
Okoliczności takie wymuszają konieczność łączenia obiektywnych przesłanek prawa do
środowiska z prawem do zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego. Konstytucja nie
konkretyzuje także wyraźnie zakresu treści prawa do środowiska.
Bezpieczeństwo ekologiczne jako rodzaj ogólnego stanu bezpieczeństwa publicznego
mają zapewnić władze publiczne, które prowadzą odpowiednią politykę w tym zakresie.
Prawo podmiotowe do bezpieczeństwa ekologicznego opiera się na postulacie ochrony
pewnych wartości, które uznane są za szczególnie cenne dla jednostki i wchodzą do tego
prawa. Prawo do bezpieczeństwa ekologicznego wynika z podmiotowości prawnej jednostki,
z kolei podmiotowość ta jest cechą jednostki i trwałym elementem składowym
wyznaczającym jej status prawny w różnych obszarach regulacji systemu prawa.
Zadanie poszerzania sfery bezpieczeństwa ekologicznego należy do władz publicznych.
Koncepcja prawa podmiotowego do bezpieczeństwa ekologicznego pokazuje, w jaki sposób
zadanie to powinno być realizowane. Treść tego prawa zależy od przyjętego zestawu wartości
uznanych za fundamentalne w systemie prawa, a w szczególności prawa ochrony środowiska.
W konstrukcji tego prawa podmiotowego jednostka dysponuje kompleksem praw, z którymi
korespondują określone obowiązki władz publicznych48.
Obowiązek ochrony środowiska jest obowiązkiem konstytucyjnym. Wyraża on w tym
zakresie funkcję państwa. Uważam, że ten obowiązek powinien stanowić samodzielną i
odrębną od innych zasadę obowiązku ochrony środowiska. Z przepisów Konstytucji RP
wynika, że głównie państwo przyjmuje na siebie obowiązek ochrony środowiska i utrzymania
go na odpowiednim poziomie dla zapewnienia możliwości korzystania z niego przez
obywateli. Artykuł 86 Konstytucji RP nakłada – z drugiej strony – na obywatela obowiązek
dbałości o stan środowiska oraz odpowiedzialność za spowodowanie pogorszenia się jego
stanu.
Uzasadnieniem wprowadzenia do ustawy zasadniczej obowiązków z zakresu ochrony
środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego jest art. 1, określający, że Rzeczpospolita Polska
jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Na podstawie tego przepisu ochronę
środowiska za dobro wspólne, na którego straży ma stać władza publiczna. Wymienione
wyżej obowiązki państwa mają zróżnicowany charakter. Również ich realizacja przez władze
publiczne nie jest jednorodna. Jednakże wspólnym mianownikiem je łączącym jest ochrona
wartości, jaką przedstawia środowisko dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń.
20
5. Zasady ogólne związane z zapewnieniem bezpieczeństwa ekologicznego
Jak wcześniej wspomniano bezpieczeństwo ekologiczne, pomimo kontrowersji na temat
definiowania samego pojęcia ekologii, jest ściśle związane z ochroną środowiska.
Bezpieczeństwo środowiskowe może być osiągnięte i utrzymane dzięki przestrzeganiu
szeregu zasad postępowania w odniesieniu do stosunków pomiędzy państwami, gdyż nie da
się bowiem rozdzielić polityki wewnętrznej od zewnętrznej, ekonomicznej itp.
Wśród regulacji prawnych związanych z tymi zagadnieniami wyróżniono pewne normy,
którym nadano charakter zasad ogólnych stanowiących wytyczne dla przyszłych unormowań
prawnych oraz kierunki interpretacyjne postanowień o charakterze szczegółowym.
Uniwersalność niektórych zasad powoduje, że stają się one wspólne zarówno dla
systemów prawa ochrony środowiska na całym świecie, jak i prawa wspólnotowego oraz
rozwiązań prawnych wielu państw stanowiących prawo krajowe. Pozostałe zasady są
specyficzne jedynie dla niektórych państw lub dla prawa wspólnotowego22.
Zasady ogólne prawa ochrony środowiska zawarte w polskim prawodawstwie pełnią
kilka funkcji i służą jako23:
-
wiążące wskazówki interpretacyjne postanowień szczegółowych,
-
wytyczne dla kierunków przyszłych unormowań,
-
postanowienia precyzujące kryteria konstruowania przepisów wykonawczych.
Wśród zasad ogólnych niezwykle istotnych dla zapewnienia bezpieczeństwa
ekologicznego (środowiskowego) należy wymienić:
-
zasadę zrównoważonego rozwoju – to jedna z najważniejszych zasad określona w
Deklaracji z Rio, która znalazła również swoje miejsce w art. 5 Konstytucji RP, a jej
definicja została określona w ustawie Prawo ochrony środowiska. Zgodnie z ustawą
zrównoważony rozwój jest to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym
następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z
zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów
przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych
potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego
pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.24
22
J. Jendrośka, M. Bar, Prawo ochrony środowiska ... op.cit., s.29.
Tamże, s. 533.
24
Ustawa z 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska ... op.cit., art. 3, pkt. 50, s. 9-10.
23
21
-
zasadę prewencji – polegającą na obowiązku rozważenia potencjalnych skutków
danego działania przed jego podjęciem i
wyciągniecie stąd odpowiednich
wniosków. Zasada ta jest podstawą wszelkich działań na rzecz ochrony środowiska i
mniej lub bardziej wyraźnie jest ona sformułowana w większości systemów
prawnych ochrony środowiska na świecie. Najbardziej dobitnym wyrazem realizacji
tej zasady są postanowienia dotyczące postępowania przy ocenie oddziaływania na
środowisko, która jest niezbędnym dokumentem przy realizacji konkretnych
przedsięwzięć inwestycyjnych, jak i planów, programów, polityk i innych
dokumentów strategicznych. Zasada ta występuje w aktach prawnych UE, a także w
prawie polskim (art. 6 ust. 1 ustawy POŚ).
-
zasadę przezorności – polegającą na obowiązku podjęcia działań zapobiegawczych
w każdym przypadku, o ile nie został dowiedziony brak negatywnych oddziaływań
na środowisko. Wskazanie tego braku jest obowiązkiem podmiotu, który zamierza
podjąć taka działalność. Dopóki nie istnieją przekonujące dowody o braku
negatywnego oddziaływania w tym zakresie, na podmiot mogą zostać nałożone
różnego rodzaju obowiązki, np. nakaz odizolowania działalności lub jej produktów
od środowiska, nakaz specjalnego znakowania produktów itp. (jako przykład może
posłużyć wprowadzanie na rynek GMO). Zasada ta występuje w aktach prawnych
UE oraz w prawie polskim (art. 6 ust. 2 ustawy POŚ).
-
zasadę „zanieczyszczający płaci” – zasada ta stanowi obok zasady przezorności
podstawę działań na rzecz ochrony środowiska. Jest ona wykorzystywana w
większości systemów prawnych ochrony środowiska na całym świecie. Przy jej
realizacji najważniejsze są dwa elementy: w przypadku czynu dokonanego (tzn.
spowodowania zanieczyszczenia) podmiot za nie odpowiedzialny ponosi koszty
usunięcia skutków, natomiast w przypadku
potencjalnego zanieczyszczenia
podmiot ponosi koszty zapobiegania zanieczyszczeniu (opłaty środowiskowe).
Zasada ta występuje zarówno w prawie wspólnotowym, jak i w prawie polskim (art.
7 ustawy POŚ).
-
zasadę uspołeczniania – zasada sformułowana w Deklaracji z Rio zawiera w sobie
trzy elementy:

prawo dostępu do informacji o środowisku,

prawo udziału społeczeństwa w sprawach dotyczących środowiska,

prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości w przypadku naruszania
powyższych praw.
22
Zasada ta wynika bezpośrednio z Deklaracji z Rio, a jej szczegóły zostały
sformułowane w Konwencji z Aarhus 25 czerwca 1998r.
W prawie polskim zasada ta została rozbita na dwie inne zasady:

jawności (art. 9 ustawy POŚ) – mówiąca, że każdy ma prawo do
informacji o środowisku i jego ochronie, a warunki tego dostępu zostały
określone w przepisach prawa.

partycypacji społecznej (art. 10 ustawy POŚ) – mówiąca, że każdy ma
prawo do uczestniczenia w postępowaniu w sprawie wydania decyzji z zakresu
ochrony środowiska lub przyjęcia projektu polityki, strategii, planu lub
programu rozwoju i restrukturyzacji oraz projektu studium i planu
zagospodarowania przestrzennego.
-
zasada kompleksowej ochrony – w myśl tej zasady ochrona jednego lub kilku
elementów przyrodniczych powinna być realizowana z uwzględnieniem ochrony
pozostałych elementów. Jednym ze sposobów realizacji tej zasady jest
wprowadzenie tzw. pozwolenia zintegrowanego, które jest pewną formą licencji na
prowadzenie działalności przemysłowej uzyskiwaną dla instalacji przemysłowych i
innych (np. hodowla, oczyszczalnie ścieków komunalnych), ma zastępować
cząstkowe pozwolenia środowiskowe obowiązujące dotychczas, obejmując swym
zakresem wszystkie oddziaływania na środowisko określane w pozwoleniach
cząstkowych oraz ich wzajemne powiązania. Innym przykładem stosowania tej
zasady może być ustanawianie standardów jakości środowiska lub dopuszczenie
odstępstw od granicznych wartości.
-
zasada nieważności decyzji sprzecznej z wymaganiami ochrony środowiska –
zgodnie z zasadą zamieszczoną w art. 11 ust. POŚ decyzja wydana z naruszeniem
przepisów dotyczących ochrony środowiska jest nieważna. Naruszenie przepisów
dotyczy wszystkich aktów prawnych i normatywnych, nie tylko tych zawartych w
POŚ.
Przedstawione zasady i przepisy przyjęte na ich podstawie pozwalają na bardziej
skutecznie egzekwowanie prawa dotyczącego ochrony środowiska, a tym samym gwarantują
realizację polityki bezpieczeństwa ekologicznego państwa.
6. Instrumenty prawne w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego
Przy okazji omawiania zasady prewencji wspomniano o jednym z podstawowych
narzędzi realizacji zarządzania ochroną środowiska w procesach rozwoju, wpisującym się w
23
zasadę zrównoważonego rozwoju. Procedura Oceny oddziaływania na środowisko ma
dostarczyć organowi administracji publicznej podejmującemu decyzję informacji, czy
ingerencja inwestycji w środowisko, została zaplanowana w sposób optymalny i czy korzyści
wynikające z jej realizacji rekompensują straty w środowisku, jakie zwykle są niemożliwe do
uniknięcia. Środowisko jest tu rozumiane nie tylko jako środowisko przyrodnicze, ale także
jako środowisko społeczne.
6.1. Ocena oddziaływania na środowisko
Ocena oddziaływania na środowisko (environmental impact assessment), jest jednym
z podstawowych instrumentów zarządzania i prawnej ochrony środowiska, która musi być
przedmiotem analizy każdego Inwestora zamierzającego zrealizować przedsięwzięcie
inwestycyjne na terytorium RP, w celu potwierdzenia albo wyeliminowania konieczności
przeprowadzania OOŚ dla realizowanego projektu.
Podstawową rolą przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko jest uzyskanie
informacji o planowanym przedsięwzięciu – w zakresie jego ingerencji w środowisko oraz
korzyści wynikających z realizacji przedsięwzięcia, które rekompensować powinny straty
wynikające z tej ingerencji.
Celem OOŚ jest przewidywanie potencjalnych zagrożeń środowiskowych na etapie
planowania inwestycji oraz skali tych zagrożeń, a w ich wyniku przeciwdziałanie tym
zagrożeniom lub ich ograniczanie oraz minimalizowanie negatywnych skutków realizacji
planowanej inwestycji.
OOŚ obejmuje w szczególności: weryfikację raportu o oddziaływaniu na środowisko,
uzyskanie wymaganych ustawą opinii i uzgodnień oraz zapewnienie możliwości udziału
społeczeństwa w postępowaniu administracyjnym.
Przepisy regulujące Ocenę oddziaływania na środowisko w Polsce dotyczą:
– planów, programów i podobnych im dokumentów strategicznych (tzw. strategiczna
ocena oddziaływania na środowisko),
– planowanych przedsięwzięć,
– transgranicznego oddziaływania na środowisko.
W ramach postępowania administracyjnego, które kończy się wydaniem decyzji o
środowiskowych uwarunkowaniach, określa się:
– Bezpośredni i pośredni wpływ planowanego przedsięwzięcia na:
 środowisko przyrodnicze,
24
 środowisko społeczne, w tym na zdrowie i warunki życia ludzi, na dobra
materialne, oraz na zabytki kultury,
 wzajemne powiązania między powyższymi elementami,
 dostępność do złóż kopalin.
– Możliwości oraz sposoby zapobiegania i łagodzenia negatywnego oddziaływania na
środowisko.
– Wymagany zakres monitoringu, który w przypadku bardziej uciążliwych inwestycji
pozwoli na określenie rzeczywistych oddziaływań na środowisko przyrodnicze i
społeczne w trakcie eksploatacji i ewentualnie na korektę zastosowanych środków
łagodzących oddziaływania negatywne.
Istotą procedury Oceny oddziaływania na środowisko, jako instrumentu prewencyjnego,
jest zatem przewidywanie potencjalnych zagrożeń – jeszcze na etapie planowania inwestycji –
które mogą wywierać znaczący wpływ na środowisko, a następnie przeciwdziałanie im lub
ich ograniczanie.
Ocenę oddziaływania na środowisko przeprowadza się w ramach:
(1) postępowania w sprawie wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach –
prowadzonego przez organ właściwy w sprawie wydania decyzji o środowiskowych
uwarunkowaniach
(2) postępowania w sprawie wydania decyzji inwestycyjnych, tj.:

decyzji o pozwoleniu na budowę, decyzji o zatwierdzeniu projektu
budowlanego, decyzji o pozwoleniu na wznowienie robót budowlanych oraz
decyzji o pozwoleniu na zmianę sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub
jego części;

decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej;

decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku
publicznego;

decyzji
o
pozwoleniu
na
realizację
inwestycji
w
zakresie
budowli
przeciwpowodziowych, jeżeli:
-
konieczność przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko
została stwierdzona przez organ właściwy do wydania decyzji o środowiskowych
uwarunkowaniach
(dotyczy
przedsięwzięć
grupy
II),
oraz
w
przypadku
przeprowadzenia ponownej oceny –
-
na wniosek Inwestora albo
25
-
w przypadku, gdy organ właściwy w sprawie stwierdził, że we wniosku o wydanie
decyzji zostały dokonane zmiany w stosunku do wymagań określonych w decyzji o
środowiskowych uwarunkowaniach.
W ramach OOŚ określa się, analizuje oraz ocenia:
(1) wpływ (bezpośredni i pośredni) przedsięwzięcia na środowisko, w tym na:
-
stan powietrza, wód oraz gruntów (środowisko naturalne),
-
stan przyrody – fauny i flory (środowisko przyrodnicze),
-
zdrowie i warunki życia ludzi, dobra materialne, zabytki kultury (środowisko
społeczne) oraz
-
wzajemne powiązania pomiędzy nimi, jak i na
-
dostępność do złóż kopalin;
(2) możliwości i sposoby zapobiegania i zmniejszania negatywnego oddziaływania na
środowisko;
(3) niezbędny zakres monitoringu, który w przypadku przedsięwzięć „bardziej
uciążliwych” umożliwi określenie rzeczywistych (nie tylko planowanych)
oddziaływań na środowisko już w trakcie realizacji, a co z tym związane – pozwoli
na ewentualną zmianę przyjętych środków łagodzących negatywne oddziaływania
na środowisko.
Organem właściwym – rzeczowo – do wydania decyzji o środowiskowych
uwarunkowaniach jest:
(1) wójt, burmistrz, prezydent miasta – z wyjątkiem, gdy organem właściwym jest:
(2) regionalny dyrektor ochrony środowiska – w przypadku:
-
będących przedsięwzięciami mogącymi zawsze znacząco oddziaływać na
środowisko: dróg, linii
-
kolejowych, napowietrznych linii elektroenergetycznych, instalacji do przesyłu
ropy naftowej, produktów naftowych, substancji chemicznych lub gazu,
sztucznych zbiorników wodnych,
-
obiektów jądrowych, składowisk odpadów promieniotwórczych;
-
przedsięwzięć realizowanych na terenach zamkniętych;
-
przedsięwzięć realizowanych na obszarach morskich;
-
zmiany lasu, niestanowiącego własności Skarbu Państwa, na użytek rolny;
-
przedsięwzięć polegających na realizacji inwestycji w zakresie lotniska użytku
publicznego;
-
inwestycji w zakresie terminalu;
26
-
inwestycji związanych z regionalnymi sieciami szerokopasmowymi;
-
przedsięwzięć
polegających
na
zmianie
lub
rozbudowie
przedsięwzięć
wymienionych powyżej;
przedsięwzięć polegających na realizacji inwestycji w zakresie budowli
-
przeciwpowodziowych;
(3) Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska – w przypadku inwestycji w zakresie
budowy obiektu energetyki jądrowej i inwestycji;
(4) starosta – w przypadku scalania, wymiany lub podziału gruntów;
(5) dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych – w przypadku zmiany lasu,
stanowiącego własność Skarbu Państwa, na użytek rolny;
W rezultacie przeprowadzonej Oceny Oddziaływania na Środowisko wydawana jest
decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (decyzja środowiskowa), która jest decyzją
administracyjną, która określa środowiskowe warunki, przy spełnieniu których, planowana
realizacja przedsięwzięcia może być przeprowadzona;
Zasadą jest, że dla jednego przedsięwzięcia wydawana jest jedna decyzja środowiskowa,
również wtedy gdy dla danego przedsięwzięcia wymagane jest uzyskanie większej liczby
decyzji
inwestycyjnych
(budowlanych)
lub
uzyskiwane
są
odrębne
decyzje
dla
poszczególnych etapów jego realizacji. Wyjątki dotyczą obszaru Natura 2000;
Uzyskanie takiej decyzji wymagane jest dla planowanych:
-
przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko oraz dla
-
przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko;
Decyzja ta nie zawsze poprzedzona jest przeprowadzaną wcześniej OOŚ. Jeżeli nie
przeprowadzano OOŚ, organ w decyzji musi stwierdzić brak potrzeby jej przeprowadzania;
Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach wiąże organ wydający decyzje
inwestycyjne, których wydanie musi poprzedzać wydanie decyzji środowiskowej.
W decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, wydawanej po przeprowadzeniu
oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, właściwy organ m.in.:
(1) określa:
-
rodzaj i miejsce realizacji przedsięwzięcia,
-
warunki wykorzystywania terenu w fazie realizacji i eksploatacji lub użytkowania
przedsięwzięcia, ze szczególnym uwzględnieniem konieczności ochrony cennych
wartości przyrodniczych, zasobów naturalnych i zabytków oraz ograniczenia
uciążliwości dla terenów sąsiednich,
27
-
wymagania dotyczące ochrony środowiska konieczne do uwzględnienia w
dokumentacji wymaganej do wydania decyzji inwestycyjnych,
-
wymogi w zakresie przeciwdziałania skutkom awarii przemysłowych, w odniesieniu
do przedsięwzięć zaliczanych do zakładów stwarzających zagrożenie wystąpienia
poważnych awarii,
-
wymogi w zakresie ograniczania transgranicznego oddziaływania na środowisko w
odniesieniu do przedsięwzięć, dla których przeprowadzono postępowanie w sprawie
transgranicznego oddziaływania na środowisko;
(2) w przypadku gdy z oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko wynika potrzeba:
 wykonania kompensacji przyrodniczej – stwierdza konieczność wykonania tej
kompensacji,
 zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddziaływania przedsięwzięcia na
środowisko – nakłada obowiązek tych działań;
(3) może
nałożyć
obowiązek
przeprowadzenia
ponownej
oceny
oddziaływania
przedsięwzięcia na środowisko albo przeprowadzenia postępowania w sprawie
transgranicznego oddziaływania na środowisko – w ramach postępowania w sprawie
wydania decyzji inwestycyjnych;
(4) może nałożyć na wnioskodawcę obowiązek przedstawienia analizy porealizacyjnej,
określając jej zakres i termin przedstawienia
6.2. Dostęp do informacji o środowisku
W 1990 r. Wspólnota Europejska przyjęła dyrektywę 90/313/EWG o swobodnym
dostępie do informacji, która została zastąpiona w 2003 r. przez dyrektywę 2003/4/WE w
sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska. Celem dyrektyw jest
zagwarantowanie prawa dostępu do informacji o środowisku, które posiadają organy władzy
publicznej lub które są dla niej przeznaczone, oraz określenie podstawowych warunków i
praktycznych ustaleń dotyczących realizacji prawa do informacji o środowisku. Występujący
o taką informację nie musi więc udowadniać, że ma partykularny osobisty powód dla jej
uzyskania.
Dyrektywa zawiera szeroką definicję pojęcia „informacje o środowisku”, która
obejmuje, w formie pisemnej, wizualnej, dźwiękowej, elektronicznej lub innej formie
materialnej, informację dotyczącą m.in.:
1)
stanu elementów środowiska;
2)
czynników, które wpływają lub mogą wpłynąć na środowisko,
28
3)
środków i działań, które mają na celu ochronę tych elementów;
4)
raportów na temat realizacji przepisów prawnych dotyczących ochrony
środowiska;
5)
analiz kosztów i korzyści oraz innych analiz gospodarczych;
6)
stanu ludzkiego zdrowia i bezpieczeństwa (art. 2).
Państwa członkowskie UE mogą zadecydować o odmowie dostępu do informacji o
środowisku w przypadkach określonych w art. 4 dyrektywy, np. organ władzy publicznej nie
posiada informacji będącej przedmiotem wniosku, wniosek jest wyraźnie nieuzasadniony,
sformułowany zbyt ogólnie, dotyczy materiału będącego w trakcie opracowania, bądź
dotyczy materiałów przeznaczonych do wewnętrznego komunikowania się organów. Organ
władzy publicznej może też odmówić udostępnienia informacji o środowisku, jeżeli ich
ujawnienie wpłynie na poufność działań organów publicznych; stosunki międzynarodowe,
bezpieczeństwo publiczne lub obronę narodową; toczące się postępowanie sądowe; poufność
informacji handlowych lub przemysłowych; prawa własności intelektualnej; poufność danych
osobowych; interesy lub ochronę interesów osoby, która informacje będące przedmiotem
wniosków dostarczyła dobrowolnie; ochronę środowiska, którego informacje dotyczą, jak np.
teren występowania rzadkiego gatunku (art. 4). Warto zauważyć, że prawo o dostępie do
informacji o środowisku zostało usytuowane w szerszym kontekście praw człowieka i nie jest
prawem, które dyrektywa odnosi tylko do obywateli Unii Europejskiej, ale ma charakter
powszechny. W 2001 r. UE przyjęła rozporządzenie 1049/2001 w sprawie dostępu do
dokumentów instytucji unijnych, oparte na przepisach uchylonej później dyrektywy
90/313/WE w sprawie swobodnego dostępu do informacji o środowisku4. Rozporządzenie to
ma zastosowanie do wszelkich złożonych wniosków o uzyskanie dostępu do informacji o
środowisku, będących w posiadaniu instytucji lub organów UE, bez dyskryminacji ze
względu na obywatelstwo, narodowość lub miejsce zamieszkania, a w przypadku osób
prawnych, bez dyskryminacji ze względu na zarejestrowaną siedzibę lub faktyczne główne
miejsce prowadzenia działalności.
W 2006 r. UE przyjęła rozporządzenie 1367/2006, które dotyczy zastosowania
postanowień Konwencji z Aarhus o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w
podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska
do instytucji i organów Unii Europejskiej, której celem jest realizacja zobowiązań
wynikających z Konwencji z Aarhus dla UE. Rozporządzenie z 2006 r. tylko w niewielkim
stopniu zmienia przepisy rozporządzenia z 2001 r., z których najważniejsze to:
1) rozszerzenie zakresu podmiotowego prawa do informacji;
29
2) odmowa dostępu do informacji o środowisku została ograniczona do przypadków
wymienionych w art. 6 rozporządzenia 1367/2006, który stanowi, że podstawy
odmowy podlegają wykładni zawężającej, z uwzględnieniem interesu publicznego,
któremu służy ujawnienie informacji oraz tego czy wnioskowane informacje dotyczą
emisji do środowiska;
3) jeżeli wniosek o informację o środowisku zostanie odrzucony, wnioskodawca może
wystąpić do Trybunału Sprawiedliwości UE ze skargą w trybie art. 263 TFUE.
W przypadku gdy instytucja lub organ Unii Europejskiej otrzymuje wniosek o
uzyskanie dostępu do informacji dotyczącej środowiska, która nie jest w posiadaniu Unii,
wnioskodawca jest informowany o tym stanie rzeczy jak najszybciej (nie później niż w ciągu
15 dni roboczych) o instytucji lub organie, do których należy zwrócić się o udzielenie
wnioskowanych informacji, lub przekazuje wniosek odpowiedniej instytucji lub organowi i
informuje o tym wnioskodawcę.
7. Zagrożenia i ochrona różnorodności biologicznej
Termin biodiversity (bioróżnorodność) został pierwszy raz użyty przez Raymonda
Dalesmana (1968) w książce, w której uzasadniał potrzebę ochrony przyrody. Przez 10 lat
termin ten nie był akceptowany przez społeczność naukowców. Dopiero w 1980 roku termin
ten użyty przez Thomasa Lovejoya w przedmowie do książki Conservation Biology został
wprowadzony do terminologii naukowej25
Istnieje wiele definicji bioróżnorodności, a jedną z nich jest definicja zamieszczona w
Milenijnym Przeglądzie Ekosystemów: „Bioróżnorodność jest zmiennością żywych
organizmów wszystkich środowisk występujących na Ziemi, włączając w to siedliska lądowe,
morskie, inne ekosystemy wodne oraz ekologiczne kompleksy złożone z tych siedlisk;
obejmuje ona zróżnicowanie wewnątrzgatunkowe, między gatunkami i zróżnicowanie
ekosystemów.
Bioróżnorodność tworzy podstawę szerokiego wachlarza świadczeń ekosystemów,
który w istotny sposób kształtuje dobrobyt człowieka.”
Obecnie znanych jest na świecie około 1,4 mln gatunków, a w Polsce nieco ponad
60tys. gatunków, z czego królestwo grzybów obejmuje 3630 gatunków, królestwo roślin 16
275, pierwotniaków 1152 i królestwo zwierząt 35 368. Ponad połowa wszystkich
25
Soulé M.E., Wilcox B.A. (1980) Conservation Biology: An Evolutionary-Ecological Perspective. Sinauer
Associates. Sunderland, Massachusetts.
30
zarejestrowanych na Ziemi gatunków egzystuje w tropikalnych lasach deszczowych, zgodnie
z zasadą wzrostu gradientu różnorodności w kierunku równika. W ostatnich dziesiątkach lat
ubiegłego wieku obserwuje się szybki spadek bioróżnorodności na świecie.
7.1. Zagrożenia dla bioróżnorodności
Rolnictwo jest często postrzegane jako jedno z głównych zagrożeń bioróżnorodności.
Negatywny wpływ agrotechnologii na bioróżnorodność jest dobrze znany, ale środowiska
ostojowe w krajobrazie rolniczym mogą równoważyć spadek bioróżnorodności spowodowany
intensyfikacją produkcji rolniczej. Celem zwiększenia produkcji, rolnicy upraszczają
strukturę upraw, eliminując gatunki „niepożądane” i tworząc wielkoobszarowe pola, które
łatwo jest uprawiać maszynowo. Miedze, zadrzewienia, oczka wodne, środowiska trawiaste,
mokradła itp. są usuwane. Upraszczanie krajobrazu, podobnie jak zabiegi agrotechniczne,
eliminują wiele gatunków zwierząt. Eliminacja refugiów, stosowanie pestycydów, intensywna
orka oraz pogarszanie się warunków wodnych w glebie jest zagrożeniem dla istnienia roślin i
zwierząt. Problem ochrony żywych zasobów przyrody staje się centralnym problemem nie
tylko dla naukowców, ale także dla organów politycznych i administracyjnych oraz
przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza odkąd okazało się, że gatunki flory
i fauny zanikają w alarmującym tempie. Zamiana dziewiczych ekosystemów w pola uprawne
i intensyfikacja produkcji rolniczej doprowadziły do zubożenia bioróżnorodności;
W uznaniu wagi sprawy politycy przyjęli na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w roku
1992 Międzynarodową Konwencję o Różnorodności Biologicznej. Gospodarka leśna zagraża
różnorodności głównie poprzez stosowanie niewłaściwych metod (zręby zupełne, głęboka
orka, usuwanie suszu), nawożenia, chemicznych środków ochrony oraz poprzez niewłaściwe
zalesiania (np. terenów zabagnionych). W historii życia na Ziemi, która zaczęła się około 3,5
mld lat temu (gdy pojawiły się stromatolity, a około 1,8 mld lat temu pojawiły sie pierwsze
organizmy eukariotyczne), wielokrotnie miały miejsce epizody wymierań gatunków, po
których następowały okresy wzmożonej specjacji, i w efekcie, pomimo kolejnych okresów
wymiany niemal wszystkich gatunków, różnorodność stale wzrastała. Obecnie znajdujemy się
w trakcie kolejnego (szóstego) epizodu wielkich wymierań, za które odpowiedzialny jest w
znacznej mierze człowiek, a tempo obecnego wymierania gatunków jest tysiące razy szybsze
niż we wszystkich poprzednich. Szacuje się, że obecnie co 20 minut ginie gatunek, podczas
gdy tempo wymierania w przeszłości wynosiło jeden na milion gatunków rocznie.
31
Wśród ocalałych grup gatunków w pełni dziś rozpoznanych około 20% jest zagrożone.
Najwięcej zagrożonych gatunków stwierdzono w wodnych ekosystemach lądowych (małe
śródpolne zbiorniki wodne, oczka polodowcowe, rowy itd. Obecnie 10 do 30% gatunków
ssaków, ptaków, gadów, płazów i drzew jest zagrożonych wyginięciem.
Najważniejszymi czynnikami napędzającymi tempo spadku bioróżnorodności i
pogarszania świadczeń ekosystemów jest zmiana siedlisk, zmiana klimatu, napływ gatunków
inwazyjnych, nadmierne eksploatowanie zasobów żywych i zanieczyszczenie środowiska
Zmiany siedlisk. Działalność człowieka zwykle niekorzystnie wpływała i wpływa na
bioróżnorodność, a szczególnie od kilku tysięcy lat, odkąd rolnictwo stało się podstawowym
sposobem produkcji żywności. Przez niewłaściwe użytkowanie środowiska doprowadzono do
degradacji gleby, wody i szaty roślinnej. W ciągu wielu tysięcy lat działalności człowieka
powierzchnia leśna na Ziemi zmniejszyła się z 50 do 30%, a proces ten postępuje coraz
szybciej. Do roku 1990 zniknęło prawie 70% lasów, zadrzewień i zakrzaczeń w rejonie Morza
Śródziemnego. W rejonie Karaibów powierzchnia zajęta przez rafy koralowe uległa
zmniejszeniu z 50 do 10% w ciągu ostatnich 30 lat, a około 35% zarośli mangrowych zostało
straconych w ciągu ostatnich 20 lat.
Jednym z najważniejszych przekształceń powierzchni Ziemi spowodowanych przez
człowieka jest przekształcenie ekosystemów stabilnych, takich jak lasy, pastwiska czy
zbiorniki wodne, w niestabilne, takie jak pola uprawne czy tereny zabudowane. Takie zmiany
użytkowania
ziemi
wpływają
niekorzystnie
na
świadczenia
ekosystemów
i
na
bioróżnorodność.
Obecnie w Europie obserwuje się proces zalesiania nowych terenów. Jednak w
większości rejonów świata, a szczególnie w Afryce, Ameryce Południowej i Azji, postępuje
szybki proces wylesiania. Dzisiaj 40% obszarów lądowych jest wykorzystywanych rolniczo, a
30% pokrywają lasy. W krajach rozwijających się 70% ludności żyje na wsi, gdzie rolnictwo
warunkuje ich istnienie (Easterling i in. 2007). W Polsce obserwuje się wzrost obszarów
upraw zbożowych. Rolnictwo zajmuje 60% obszaru kraju, a tereny upraw zbożowych
zajmują 32% powierzchni kraju (więcej niż lasy, które pokrywają 28% powierzchni),
stanowiąc 85% terenów ornych
Tak więc uprawy zbożowe nie tylko stanowią dominujący element krajobrazu
wiejskiego, ale wpływają na rozmieszczenie wielu organizmów i na perspektywy ich
przeżycia i migracji.
Zmiany klimatu. Obserwowane ostatnio zmiany klimatyczne, szczególnie wzrost
temperatury, już wywarły wpływ na bioróżnorodność i na ekosystemy. Stwierdzono zmiany
32
w rozmieszczeniu gatunków, wielkości populacji, czasie trwania reprodukcji (skrócenie) i
przypadki migracji oraz zwiększenia częstotliwości gradacji szkodników i chorób. Wiele raf
koralowych uległo znacznemu zbieleniu (choć w wielu przypadkach odwracalnemu), kiedy
temperatura powierzchni morza wzrosła o 0,5-1E ponad średnią dla najcieplejszych miesięcy.
Z końcem obecnego wieku zmiany klimatyczne i ich oddziaływania mogą okazać się
głównym czynnikiem spadku bioróżnorodności i pogorszenia się świadczeń ekosystemów w
skali globalnej.
Ocieplenie klimatu może w sposób bezpośredni wywoływać wymieranie gatunków.
Rosnąca temperatura może przekroczyć pewien, specyficzny dla niektórych patogenów próg
termiczny i warunki klimatyczne będą optymalne dla tych szkodników, co może doprowadzić
do ich gradacji. Spektakularnym przykładem jest wymieranie żab arlekinowych i złotych
ropuch (Bufo periglenes) żyjących w Ameryce Środkowej i Południowej. Ponad 60% tych
żab wyginęło w okresie 1980-1990.
Powstała hipoteza, że wzrost temperatury przyczynił się do rozwoju chorób tych
zwierząt. Jednak ostatnie badania w regionie Monteverdi (Kostaryka) wykazały, że zmiany
klimatyczne doprowadziły do powstania w tym regionie optymalnego mikroklimatu dla
grzybów chytride (Batrachochytrium dendrobatidis). Grzyby te infekują płazy, powodując
chorobę chytridiomycosis, polegającą na twardnieniu skóry uniemożliwiającym oddychanie i
w konsekwencji śmierć organizmu. To jest uznawane za główną przyczynę wymierania
płazów w Ameryce, wschodniej Australii, na Dominikanie i na Karaibach.
Gatunki inwazyjne. Te gatunki są groźne dla rodzimej bioróżnorodności na różne
sposoby; jako konkurenci, drapieżcy, pasożyty lub przez roznoszenie chorób. Mogą one
powodować ekonomiczne i środowiskowe szkody albo niekorzystnie oddziaływać na zdrowie
ludzkie. Są jednym z najpoważniejszych zagrożeń bioróżnorodności. Rozprzestrzenianie się
gatunków inwazyjnych wzrasta wraz ze wzrostem wymiany handlowej i podróży, włączając
w to turystykę.
Jest to nieunikniony efekt globalizacji. Efektem światowego wymierania niektórych
gatunków i inwazji innych jest spadek bioróżnorodności. Jednocześnie świat organizmów
żywych staje się coraz bardziej podatny na dominację gatunków szybko rozprzestrzeniających
się, dobrze przystosowanych do życia w bliskości człowieka.
Nadmierna eksploatacja. Poważnym zagrożeniem, szczególnie dla wielu gatunków
ryb, drzew i bezkręgowców, jest przeeksploatowanie ekosystemów. To jest wielkie
zagrożenie, szczególnie dla morskich ryb i bezkręgowców, drzew i zwierząt łownych.
Egzystencja ludzkości zawsze wymagała korzystania z przyrody dla pozyskania żywności,
33
odzienia i schronienia. Ale ludzi było na świece znacznie mniej niż teraz, więc korzystanie z
przyrody nie zagrażało środowisku. Niestety, dzisiaj wiele gatunków pozyskuje się w
ilościach znacznie przekraczających możliwości samoregeneracyjne.
Dla ekosystemów morskich dominującym czynnikiem zmian globalnych są nadmierne
połowy ryb. Zapotrzebowanie na pozyskiwanie ryb jako żywności dla rosnącej populacji
ludzkiej grozi długotrwałym załamaniem się regionalnego morskiego rybołówstwa.
Obecnie ¾ światowych łowisk morskich jest albo w pełni eksploatowane (50%), albo
przeeksploatowane (25%).
Zanieczyszczenia. Zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby mogą wpływać na
organizmy żywe w różny sposób, od tempa wzrostu roślin, przez zmianę sposobu reprodukcji
do, w pewnych przypadkach, wymarcia. Nadmiar zanieczyszczeń środowiska może osłabić
rodzime gatunki i zwiększyć ich podatność na inne szkodliwe dla nich czynniki, takie jak
zmiany siedliska czy przeciwstawienie się gatunkom inwazyjnym. Szóste wielkie wymieranie
dzieje się na naszych oczach, a kryzys ten jest wynikiem sukcesu demograficznego
człowieka, przy czym kraje najuboższe dysponują największymi zasobami różnorodności
(bogactwo lasów tropikalnych). Natomiast flora i fauna krajów najbogatszych są stosunkowo
ubogie, ale właśnie na ich ochronę zwraca się dużą uwagę i przeznacza znaczne środki (różne
programy ochronne, często obejmujące wiele państw, jak na przykład Natura 2000 w
Europie), podczas gdy w krajach biednych bezwzględna eksploatacja zasobów jest wciąż
niemożliwa do opanowania.
7.2. Sposoby ochrony różnorodności biologicznej
Proponowane są pewne rozwiązania mające na celu próby zahamowania spadku
różnorodności biologicznej, które mają charakter uniwersalny:
1) Intensyfikacja badań ukierunkowanych na inwentaryzację gatunków. Nauce znanych
jest, jak wspomniano wyżej, nieco ponad 1,4 mln gatunków, podczas gdy całkowita
ich liczba szacowana jest na 10-100 mln.
2) Tworzenie bogactwa biologicznego. Ocena potencjału ekonomicznego ekosystemów
w celu optymalizacji ich przyszłego zagospodarowania. Najważniejsze są tutaj
właściwości chemiczne organizmów (nowe farmaceutyki, repelenty, auksyny itp.).
Duże znaczenie w odkrywaniu nowych, pożytecznych związków może mieć czerpanie
z ludowej farmakopei. Powstają instytucje prowadzące taką działalność.
3) Upowszechnianie
zasad
zrównoważonego
rozwoju.
Powstają
projekty
gospodarowania na obszarach puszcz tropikalnych bez wyrębu drzew, natomiast z
34
wykorzystaniem wszystkich innych produktów, jakie dostarczają lasy deszczowe
(Brazylia, Peru). Istotne jest również upowszechnianie nowych, mniej szkodliwych
dla
utrzymania
wysokiego
poziomu
różnorodności
ekstensywnych
metod
pozyskiwania drewna (rębnia smugowa).
4) Zachowanie gatunków zagrożonych i ginących (banki nasion, hodowla ex situ).
5) Odtworzenie ekosystemów naturalnych. Powiększanie istniejących naturalnych
enklaw do rozmiarów zapewniających ich przetrwanie (istniejące programy restytucji
lasów, sawann, bagien).
Aby powyższe plany mogły być zrealizowane, konieczne jest oparcie się na wiedzy,
kodeksach etycznych (jeszcze nieistniejących) i właściwej polityce rządów. W Polsce,
podobnie jak w większości krajów Europy, poziom ochrony różnorodności jest stosunkowo
wysoki. Prowadzone są działania na wielu płaszczyznach, od programów o zasięgu
międzynarodowym, prawnej ochrony gatunków i tworzenia obszarów chronionych (parki
narodowe, krajobrazowe, rezerwaty itp.) po ochronę ex situ w ogrodach botanicznych i
zoologicznych. Bardzo ważne są działania z zakresu inżynierii krajobrazowej w krajobrazach
rolniczych, dominujących w Polsce.
Długoterminowe badania wykazały, że wzrost złożoności krajobrazu rolniczego,
głównie przez wprowadzanie „nieproduktywnych” elementów środowiska, takich jak np.
zadrzewienia, łąki, zakrzaczenia i małe oczka wodne, jest jednym z najlepszych narzędzi
kontroli obiegu wody, zanieczyszczeń chemicznych wód powierzchniowych i gruntowych, a
także wpływa na bogactwo flory i fauny.
Wyniki długoterminowych badań nad zgrupowaniami owadów epigeionu posłużyły do
oceny możliwości ochrony bioróżnorodności w krajobrazie rolniczym. W krajobrazie
mozaikowym z zadrzewieniami stwierdzono większą liczbę rodzin owadów. Struktura
krajobrazu wywiera wyraźny wpływ na owady osiadłe, podczas gdy na pojawiające się
okresowo nie ma wpływu. Głównym czynnikiem przeciwdziałającym zmniejszaniu
bioróżnorodności w agroekosystemach jest mozaikowość struktury krajobrazu i obecność
systemów refugialnych. Negatywny wpływ agrotechnologii na bioróżnorodność jest dobrze
znany, ale środowiska ostojowe w krajobrazie rolniczym mogą równoważyć spadek
bioróżnorodności spowodowany intensyfikacją produkcji rolniczej. W celu zwiększenia
produkcji, rolnicy upraszczają strukturę upraw, eliminując gatunki „niepożądane” i tworząc
wielkoobszarowe pola, które łatwo jest uprawiać maszynowo. Miedze, zadrzewienia,oczka
wodne, środowiska trawiaste itp. są usuwane. Upraszczanie krajobrazu, podobnie jak niektóre
zabiegi agrotechniczne, eliminują wiele gatunków zwierząt. Wzbogacanie krajobrazu w
35
zadrzewienia śródpolne zwiększa między innymi bogactwo gatunkowe ptaków. Liczba
gatunków ptaków gniazdujących w krajobrazie rolniczym i ich zagęszczenie wzrastają wraz
ze wzrostem pokrycia terenu zadrzewieniami.
Literatura
1. Bezpieczeństwo międzynarodowe, Praca zbiorowa pod red. Romana Kużniara i wsp.,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 317-327.
2. Interdyscyplinarność nauk o bezpieczeństwie. Paradygmat. Wiedza. Demarkacja,
praca zb. Pod red. K. Raczkowskiego i współaut., Difin 2013, s. 174-188.
3. Jendrośka J., Bar M., Prawo ochrony środowiska. Podręcznik, Centrum Prawa
Ekologicznego, Wrocław 2005.
4. Michajłow W., Problemy bezpieczeństwa ekologicznego świata i Polski w:
Międzynarodowe czynniki bezpieczeństwa Polski, red. A. D. Rotfeld, Warszawa
1986.
5. Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016,
Warszawa 2008
6. Poskrobko B., Poskrobko T., Zarządzanie środowiskiem w Polsce, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012.
7. Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014,
http://www.bbn.gov.pl
8. Śladkowski S., Bezpieczeństwo ekologiczne Rzeczpospolitej Polskiej, Akademia
Obrony Narodowej, Warszawa 2004.
9. Ustawa z 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2001 Nr 62 poz. 627),
art. 3, pkt. 39), s. 8.
10. Zacher L., Bezpieczeństwo ekologiczne – wymiary polityczne, międzynarodowe i
globalne, [w:] Międzynarodowe bezpieczeństwo ekologiczne, Lublin 1991.
36