Obietnica nowej ludzkości: Potop i Arka Noego

Cykliczne spotkanie biblijne – rok 2009/2010
Obietnica nowej ludzkości: Potop i Arka Noego
Rdz 6, 1 – 9, 17
1. Ogólne wiadomości o tekście – pochodzi z tradycji Kapłańskiej i
Jahwistycznej
- wprowadzenie stanowi genealogia przedpotopowa w rozdziale 5;
- opis kończy się (koniec rozdziału 9 i rozdział 10) kolejną genealogią tym razem potomków
Noego, by pokazać ciągłość od potopu do chwili zawarcia przymierza z Abrahamem (z epizodem
o Wieży Babel – o tym na następnym, ostatnim już spotkaniu biblijnym);
- biorąc pod uwagę długość tego opowiadania o potopie, to jest ono najdłuższym ze wszystkich
tekstów prehistorii biblijnej – na 11 rozdziałów stanowi on praktycznie 3 obszerne rozdziały,
jeśli do tego doliczymy jeszcze genealogię wprowadzającą z 5 rozdziału i genealogię kończącą z
końca rozdziału 9 i całości 10, to w sumie zajmuje ono 5 rozdziałów;
- wykopaliska archeologiczne wskazują na wielki kataklizm wodny w Mezopotamii ok. 3500 roku
przed Chrystusem (między Tygrysem a Eufratem na długości 600 km i szerokości 150 km), ale
nie sięgnęła terenów wyżej położonych, a szczególnie gór Araratu;
- w różnych kulturach znajdują się opisy wielkich kataklizmów, np. Platon powołując się na
kapłanów egipskich podaje że ok. 9000 roku przed Chrystusem miał miejsce kataklizm, który
pochłonął wspaniale rozwijającą się cywilizację;
- współczesne nam czasy wskazują także na potężne fale tsunami, które wśród ludzki, którzy tym
nieszczęściem zostali dotknięci stworzyło w ich świadomości traumatyczne wspomnienia;
- ważne jest, aby na ten opis spojrzeć nie w kontekście historii w naszym dzisiejszym rozumieniu,
ale widzieć wnioski teologiczne, egzystencjalne i moralne, jakie autor wysnuwa z tego tekstu,
sam czerpiąc ze znanych już wcześniej tradycji;
2. Schemat tekstu:
- Synowie Boży i córki ludzkie – Rdz 6, 1-4;
- Upadek moralny ludzi – zapowiedź zniszczenia stworzenia – Rdz 6, 5 – 7, 5;
- Przebieg potopu – Rdz 7, 6-24;
- Koniec potopu – Rdz 8, 1-22;
- Przymierze Boga z Noem – Rdz 9, 1-17;
3. Znaczenie niektórych symboli
TEKST
Rdz 6, 1-4
SYNOWIE
BOŻY
I CÓRKI
LUDZKIE
ZNACZENIE TEKSTU
- dość trudny tekst pewnego podania o narodzinach gigantów – jedno z
najtrudniejszych miejsc Starego Testamentu;
- środowiskiem powstania było środowisko niekapłańskie, choć także
elementy tradycji Jahwistycznej – związek z całym szeregiem podobnych
przekazów;
- chęć pokazania postępującej nieprawości człowieka – naruszenie
ustalonych przez Boga granic między sferą boską i ludzką;
- stanowi pewne przejście między dwoma genologiami w rozdziale 5 i 6;
- w żadnym z mitów sąsiednich ludów nie można znaleźć pełnego
podobieństwa, być może jest to jakieś słabo znane opowiadanie
kananejskie o gigantach (niekiedy mówi się nawet o 2 różnych mitach);
- „synowie Boży” – trzy zasadnicze interpretacje: 1. Aniołowie, duchy,
demony, 2. Królowie, możnowładcy, sędziowie, 3. Potomkowie Seta –
Rdz 6, 5 – 7, 5
UPADEK
MORALNY
LUDZI –
ZAPOWIEDŹ
ZNISZCZENIA
STWORZENIA
Rdz 7, 6-24
PRZEBIEG
POTOPU
trudne do interpretacji;
- mieszanina źródła Kapłańskiego (P), proroctwem Ezechiela i pewnych
elementów mitycznych;
- Bóg zredukował kres życia ludzkiego maksymalnie do 120 lat (w tradycji
kapłańskiej długość życia związana była z postępującym grzechem wg
schematu: im większy grzech, tym krótsze życie);
- łączy ze sobą dwie tradycje: Jahwistyczną i Kapłańską;
- w odróżnieniu od tradycji ludów ościennych potop nie łączy się z
konfliktem pomiędzy pomniejszymi bóstwami czy hałas powodowany
przez ludzi, ale z sytuacją jaką znalazł się człowiek, który pielęgnuje
grzech w swoim życiu osobistym i społecznym;
- dwa razy zasygnalizowana decyzja Boga sprowadzenia powszechnej
katastrofy na ludzkość (por. Rdz 6, 5-8 i 6, 9—22);
- teologiczna rozterka autora, jak Bóg może obrócić w pył swoje
stworzenie – stan stworzenia nie dawał nadziei na poprawę, gdyż w
sercach ludzi zapanowało wyłącznie zło (wg hebrajskiego znaczenia
słowa właściwie w sercu, umyśle i woli);
- plan zagłady nie jest absolutny, gdyż nalazł się Sprawiedliwy Noe ze
swoją rodziną, który miał szczególną więź z Bogiem;
- Bóg stopniowo objawia swój plan Noemu, choć na początku nie mówi jak
dokładnie tego oczyszczenia dokona;
- nakazuje zbudować Noemu arkę – jest to wyraz trudny do wyjaśnienia, bo
pojawia się w Starym Testamencie tylko jeszcze jeden raz, kiedy jest
mowa o koszyku, powleczonym smołą, do którego włożono małego
Mojżesza (por. Wj 2, 3. 5);
- materiał służący na budowę arki nie został zidentyfikowany, gdyż jest to
słowo raz występujące w tekście biblijnym i nie ma innego odniesienia
(niektórzy uważają, że drzewo cyprysowe, jakiego używali Fenicjanie do
budowy statków, ale nie ma to pewnego potwierdzenia);
- Boży plan dokładnie wskazuje jak arka ma wyglądać, z pomieszczeniami,
otworami powleczone najprawdopodobniej smołą – ze względu na
niejasny tekst odtworzenie wyglądu jest niemożliwe (wszelkie tego typu
ustalenia nie mają pokrycie w tekście);
- później następuje zapowiedź kary: potopu, obfitego deszczu czy ulewy
(mającej trwać długo – liczba 4- dni i nocy), z którego zostanie
wybawiony Noe i jego rodzina;
- gwarancją ratunku dla tych wybranych ludzi jest ich posłuszeństwo Bogu
i Jego nakazom;
- bezzasadne jest skupianie się na wymienionych zwierzętach, jako
wszystkich gatunkach, podobnie, jak kategorie zoologiczne i botaniczne
w opisie stworzenia (ważne to, że Bóg postanawia uratować nie tylko
ludzi, ale i zwierzęta);
- inny charakter literacki, niż poprzednia część opowiadania – jest to
zmodyfikowana wersja opowiadania z tradycji kapłańskiej;
- widać bardzo wielkie zamiłowanie do liczb, szczególnie przy podaniu że
Noe miał 600 lat, kiedy rozpoczął się potop – drugą liczbą jest 7 dni na
przygotowanie się do wejścia do arki, zgromadzenie ludzi i zwierząt oraz
pokarmu;
- drugie zamiłowanie do liczb widać w dokładnym określeniu czasu co do
dnia – odpowiada to naszej letniej porze roku, miesiącom maj-czerwiec;
- widać też nawiązanie do współczesnych autorowi biblijnemu koncepcji
funkcjonowania ziemi oraz potopu jako chaosu podobnego do sytuacji
przed stworzeniem;
- nie jest po potopie konieczny nowy akt stworzenia, gdyż podstawowe
zasady funkcjonowania świata zostały zachowane;
- ciekawym motywem redaktora jest stwierdzenie, że Jahwe zamknął drzwi
do arki, pokazujące troskę Boga o ocalonych;
- siła wydarzenia stopniowana jest przez poziom wody: 1. Najpierw wody
unoszą arkę, 2. Później osiągają wysokość najwyższych gór, 3. Wzniosły
się na pok. 15 metrów wyżej niż najwyższe góry – nawiązanie do
unoszenia się ducha Bożego nad wodami z opisu stworzenia;
- autor nie wskazuje geograficznego zasięgu kataklizmu, ale chce wskazać
jego powszechność – temu służy też podkreślenie, że wody przybierały
150 dni, a później zaczęły opadać;
- tekst zaczyna sie od pokreślenia łaskawości Boga, który wspomniał na
Rdz 8, 1-22
Noego;
KONIEC
- tak jak wcześniej bardzo dokładnie autor wskazywał na stopniowe
POTOPU
podnoszenie się wód, tak teraz stopniowo opisuje ich opadanie pod
wpływem Bożej interwencji w wietrze, którzy został zesłany przez Boga:
1. Opadanie wody do szczytów gór, 2. Ukazanie się szczytów gór, 3.
Powierzchnia sucha i wyjście ocalonych z arki;
- znów zamiłowanie do liczb, które licząc miesiące księżycowe, którymi
wtedy się posługiwano wynosi 215 dni opadania wody wraz ze 150
dniami wzbierania wody mamy rok słoneczny czyli 365 dni (dokładnie
12 miesięcy i 11 dni – rok księżycowy miał 354 dni dodając więc jeszcze
te 11 mamy rok słoneczny);
- opadanie wód spowodowało zatrzymanie się arki na górze Ararat, która
jest umiejscawiana w Armenii (św. Hieronim nawet w swoim przekładzie
mówi o górach Armenii) – dla autora biblijnego było jednak raczej
synonimem najwyższego miejsca na ziemi;
- do dziś trwają w tych okolicach poszukiwania arki i co rusz ogłaszane są
sensacyjne informacje, które nie znajdują potwierdzenia (ostatnio
kwiecień 2010 roku);
- ważny jest motyw wypuszczania ptaków celem sprawdzenia sytuacji:
istnieją dwa oznaczenia słowne, które mówią jednocześnie o kruku i
gołębiu (kwestia ptaków wskazuje na podobieństwo do poematu o
Gilgameszu);
- znów mamy stopniowanie: 1. Najpierw ptak wraca od razu, gdyż nie ma
gdzie usiąść, 2. Następnie ptak przynosi w dziobie gałązkę oliwną
(drzewo to dla Izraelitów było symbolem życia i błogosławieństwa), 3. W
końcu nie wraca do arki, wskazując, że bezpiecznie można wyjść na
suchy ląd;
- znów podkreślony jest motyw posłuszeństwa Bogu, gdyż wyjście Noego
z raki następuje na rozkaz Boga oraz w złożeniu ofiary dziękczynnej po
wyjściu z arki;
- składa się ono z 2 elementów: 1. Błogosławieństwo Boga dla Noego i
Rdz 9, 1-17
Jego rodziny (por. Rdz 9, 1-7), 2. Zawarcie przymierza (por. Rdz 9, 8PRYMIERZE
17);
BOGA Z NOEM
- w ten sposób autor tradycji kapłańskiej łączy przeszłość i przyszłość – do
przeszłości nawiązuje do błogosławieństwa z opisu stworzenia, a do
przyszłości do przymierza z Abrahamem;
- nowe błogosławieństwo dla ludzi i zwierząt jest jednak nieco inne niż to z
opisu stworzenia, np. władza człowieka nad życiem zwierząt wraz z
zakazem spożywania mięsa z krwią;
- bardzo wyraźnie wskazane jest także zawarcie przymierza Boga z Noem i
jego potomkami i wszystkimi stworzeniami;
- symbolem tego przymierza staje się tęcza;
4. Wnioski
- ważny nie sam potop, ale myśli teologiczne, jakie autor chciał przekazać czytelnikom:
1. OBRAZ BOGA – niezwykłe zainteresowanie Boga losami człowieka (użycie antropomorfizów);
2. ZŁO I ZEPSUCIE LUDZI – człowiek stał się przeciwnikiem Boga;
3. SĄD I KARA BOŻA – są straszliwe i mówią, że negatywna odpowiedź człowieka spotkanie się
z odpowiedzią Boga;
4. PRZYMIERZE Z NOEM – Bóg zwraca się do człowieka z zaproszeniem do zaufania Mu;
- historia ta wskazuje, że potop nie jest jakimś odwetem Boga za grzech człowieka, ale
konsekwencją do której ten grzech prowadzi człowieka;
- tylko dlatego, że Bóg pamięta o swoim stworzeniu może ono istnieć i przeżywać swoje życie w
relacji do Boga i innych stworzeń;
- zamiarem Boga było uratowanie życia duchowego człowieka, a uratowanie Noego i jego rodziny
ratowało także życie biologiczne (to było zadanie Noego a arce);
- znak arki był okazją do nawrócenia i zmiany życia, stanowił zaproszenie do pracy przy niej i
przyjęcia Bożego orędzia miłosierdzia, ale ten znak dla wielu pozostał pustym znakiem;
- Boże zbawienie jest realizowane stopniowo, a w całej pełni ujawni się w przyjściu na świat Syna
Bożego Jezusa Chrystusa, który uwolni człowieka od grzechu i śmierci wiecznej (potop jest
zapowiedzią nowego życia przyniesionego w chrzcie przez Jezusa Chrystusa – bardzo częsty
motyw modlitwy poświęcenia wody w Wigilii Paschalnej czy wody do pokropienia wiernych w
czasie aspersji w niedzielnej Eucharystii).
Bibliografia:
Bednarz Michał. Historia Zbawienia, Tarnów 2000.
Biblia Jerozolimska, Poznań 2006.
Biblia krok po kroku. Pismo katolickie, listopad nr 5(6)/2009, Pierwsze błędy ludzkości: Biblijna
historia o potopie, Kraków 2009.
Brzegowy Tadeusz, Pięcioksiąg Mojżesza, Tarnów 2002.
Lemański Janusz, Pięcioksiąg dzisiaj, Kielce 2002.
Międzynarodowy Komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek,
Warszawa 2001.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Częstochowa 2008.
Synowiec Juliusz OFMConv, Początki świata i ludzkości według Księgi Rodzaju, Kraków 2001.
Walton J. H., Matthews V. H., Chavalas M. W., Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii
Hebrajskiej, Warszawa 2005.
Zając Ewa, Potop w tradycji biblijnej oraz literaturze judaizmu Drugiej Świątyni, Lublin 2007.