agresja_u_osob_fragment

agresja_u_osob_fragment
PRZEDMOWA
Problem agresji w szkole jest tematem wielu monografii, artykułów i doniesień badawczych, ale jak
dotychczas nie doczekał się opracowania Ŝadnej
spójnej koncepcji teoretycznej wyjaśniającej to zjawisko, jak równieŜ skutecznych metod jego
niwelowania (Rejzner, 2004, s. 5).
W literaturze przedmiotu moŜna znaleźć liczne stanowiska wyjaśniające i interpretujące zjawisko
agresji. Zarówno w codziennej praktyce, jak i w wielu
publikacjach agresywność zalicza się wręcz do podstawowych objawów upośledzenia. Cz.
Kosakowski (1997, s. 172) uwaŜa, Ŝe przyjmowanie
takiego poglądu jest wynikiem silnie zakorzenionego w pedagogice specjalnej biologizmu. Jak
pisze A. Mikrut (1999, s. 70),
[…] na ogół Ŝywo reagujemy na przejawy agresji, bywa ona przez nas ostro piętnowana i potępiana,
jednak staje się przedmiotem szczególnej krytyki i
często błędnych interpretacji wówczas, gdy jest udziałem ludzi w jakiś sposób innych od
pozostałych. NaleŜą do nich osoby upośledzone umysłowo.
[…]
Wybór tematyki prezentowanej w tej ksiąŜce w duŜej mierze został podyktowany nie tylko
względami badawczymi, ale takŜe praktycznymi, a
dokładniej – społecznymi. Przedstawienie przejawów zachowań agresywnych badanych uczniów z
lekkim upośledzeniem umysłowym oraz zaleŜności
pomiędzy sytuacją osobistą, rodzinną i szkolną a przejawianą przez nich agresją moŜe stanowić
podstawę do poznania nie tylko zjawiska agresji wśród
uczniów, ale teŜ działań profilaktycznych przeciwdziałających pojawianiu się agresywności lub
obniŜających jej nasilenie czy zmieniających formę na
bardziej akceptowaną społecznie.
O wyborze właśnie tego tematu pracy zadecydowały takŜe moje liczne kontakty z uczniami lekko
upośledzonymi umysłowo w trakcie wielu praktyk
studenckich, jak równieŜ praca z osobami upośledzonymi umysłowo przebywającymi w Specjalnym
Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Olsztynie.
Pod tym względem nie bez znaczenia pozostają równieŜ zainteresowanie problemem agresji
uczniowskiej na poziomie pracy magisterskiej i chęć
Strona 1
agresja_u_osob_fragment
dalszego zgłębiania badawczego zjawiska agresji.
Problem agresywności uczniów lekko upośledzonych umysłowo jest trudnym i stosunkowo mało
opisanym zagadnieniem w publikacjach naukowych –
zarówno teoretycznie, jak i empirycznie. Bogato reprezentowany jest w literaturze temat agresji
osób pełnosprawnych intelektualnie, natomiast badania
nad agresją jednostek z lekkim upośledzeniem umysłowym obejmują zazwyczaj jedynie wycinek
problemu dotyczący ogólnego poziomu agresji z
uwzględnieniem poziomu poszczególnych jej rodzajów (Bartkowicz, 1983, 1995; Bobek, 1989;
Mikrut, Olszewski, 1998; Mikrut, 1999;
Skowrońska, 1994, 1995, 1997; Giryński, 1994, 1997).
W literaturze przedmiotu moŜna znaleźć wiele doniesień z badań dotyczących zachowań
agresywnych osób w normie intelektualnej (Frączek, 1977;
Kirwil-Parzych, Fraczek, 1979; Feshbach, 1964; Schachter, Singer, 1962; Ranschburg, 1980;
Kubacka-Jasiecka, 1986; Bandura, Walters, 1968;
Skorny, 1989 i in.), podczas gdy niewiele jest badań empirycznych traktujących zagadnienie w
sposób interdyscyplinarny, odnoszących się do
zachowań agresywnych osób lekko upośledzonych umysłowo w kontekście ich sytuacji osobistej,
rodzinnej i szkolnej.
WaŜne jest zatem wypełnienie tej luki w badaniach nad agresją jednostek lekko upośledzonych
umysłowo i praca ta stanowi próbę realizacji tego celu.
Niniejsza publikacja stanowi część mojej rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem prof. dr.
hab. Czesława Kosakowskiego.
Promotorom składam serdeczne podziękowania za wsparcie i Ŝyczliwość, jakie otrzymywałam na
kaŜdym z etapów zgłębiania podjętej przeze mnie
problematyki.
Serdecznie dziękuję równieŜ recenzentom – prof. dr hab. Teresie śółkowskiej i prof. dr. hab.
Amadeuszowi Krause. Ich cenne wskazówki pomogły mi
w wytyczeniu kierunków badawczych i przyczyniły się do nadania ostatecznego kształtu tej pracy.
Wyrazy szczególnej wdzięczności składam równieŜ moim najbliŜszym: Mamie, Bratu i MęŜowi
Krzysztofowi. To oni byli dla mnie wyjątkowym źródłem
zrozumienia i wsparcia.
W dowód wdzięczności dedykuję tę ksiąŜkę moim najbliŜszym.
Agnieszka śywanowska
Strona 2
agresja_u_osob_fragment
WSTĘP
Przemoc i agresja to jedne z tych zjawisk,
które towarzyszą człowiekowi nieodłącznie
od zarania jego bytowania na tej ziemi.
To równieŜ zjawiska – dylematy nieodłączne
uprawianiu zawodu nauczyciela – wychowawcy
oraz funkcji rodzica – opiekuna.
Problemy te w myślach od zawsze, dziś moŜe i częściej,
bo i czasy, w jakich przyszło nam Ŝyć,
stanowią grunt podatny do ich narastania.
(Czesław Kosakowski, 2003)
Brutalizacja Ŝycia społecznego sprawia, Ŝe dla wielu młodych ludzi agresja stała się atrakcją.
Wykorzystywanie przewagi fizycznej jest naturalnym
sposobem zdobywania dóbr materialnych i regulowania stosunków międzyludzkich. Przemoc i
agresja są równieŜ nieodłącznym elementem Ŝycia
codziennego szkół oraz placówek opiekuńczych, wychowawczych i resocjalizacyjnych.
Zainteresowanie agresją wzrasta wraz z jej coraz większym przenikaniem w codzienne Ŝycie ludzi.
Jak pisze I. Obuchowska (1997, s. 6),
[…] juŜ nie tylko wojny, obozy zagłady, porywanie zakładników, nie tylko pospolita przestępczość
są jej wyrazem, ale równieŜ wzajemne
kontaktowanie się ludzi bywa nasycone agresją. […]
Wzrost zainteresowania problematyką agresji wśród naukowców reprezentujących róŜne dziedziny
wiedzy jest zatem bez wątpienia wyrazem
społecznych potrzeb. Współcześnie agresja przyjmuje coraz większe rozmiary, budząc w
społeczeństwie poczucie zagroŜenia i niepokoju. Szczególnie
przeraŜający staje się fakt, Ŝe zachowania agresywne z wysokim stopniem brutalizacji pojawiają się
wśród dzieci i młodzieŜy (Karwowska, 2001).
Obecnie zjawisko agresji u dzieci i młodzieŜy zajmuje znaczące miejsce wśród problemów
społecznych. Wiele jest przyczyn jej powstawania,
począwszy od predyspozycji osobowościowych, poprzez wpływ rodziny, na środowisku szkolnym i
rówieśniczym skończywszy. Występowanie w
szerokim zakresie róŜnego rodzaju zachowań agresywnych stanowi istotny problem społeczny,
zwłaszcza w przypadku dzieci (Wawryk, 2004, s. 117).
U osób upośledzonych umysłowo zachowania agresywne często prowadzą do wytworzenia
znacznego dystansu społecznego, utrudniającego, a często
wręcz hamującego proces ich integracji ze środowiskiem. D. Skowrońska (1995, s. 163) zwraca
Strona 3
agresja_u_osob_fragment
uwagę, Ŝe
[…] agresja jest kategorią ludzkiego zachowania podlegającą wartościowaniu i na tyle istotną w
Ŝyciu społecznym, Ŝe jej poziom jest niemal dokładnym
wskaźnikiem socjalizacji. […]
Niewątpliwie osoby agresywne są odrzucane lub izolowane przez otoczenie społeczne nie z powodu
dysfunkcji intelektualnych, lecz dlatego właśnie, Ŝe
ujawniają zachowania nieapróbowane społecznie. Zachowania te mogą równieŜ wpływać na
kształtowanie się negatywnego obrazu psychologicznego
osoby upośledzonej umysłowo i stwarzać warunki sprzyjające pojawianiu się stygmatyzacji
społecznej.
KsiąŜką, którą oddaję do rąk Czytelnika, składa się z dziewięciu rozdziałów. Dwa pierwsze mają
charakter teoretyczny, natomiast pozostałe są
prezentacją wyników badań własnych. Rozdział pierwszy zawiera rozwaŜania terminologiczne,
czyli analizę takich pojęć, jak: „agresja”, „agresywność”
i „przemoc”. Przedstawiono w nim teŜ koncepcje wyjaśniające przyczyny agresji, ujęte w dwa
nurty: biologiczny (obejmujący neurofizjologiczne i
organiczne podłoŜe agresji oraz jej popędowo-instynktowne uwarunkowania) i psychospołeczny
(koncentrujący się na teorii frustracja – agresja i
ujmujący agresję jako nawyk będący efektem klasycznej teorii uczenia się), a takŜe teorie
socjologiczne. Szczególną uwagę poświęcono rodzajom
agresji i wielości form ich wyraŜania. Omówiono zarówno agresję fizyczną, jak i słowną oraz
zachowania napastliwe i destruktywne w ich
bezpośredniej i pośredniej formie. DuŜo uwagi poświęcono takŜe zagadnieniom związanym z
uwarunkowaniami zachowań agresywnych – opisano je w
trzech aspektach: indywidualno-osobowościowym, rodzinnym oraz środowiska szkolnego i
rówieśniczego.
W rozdziale drugim przedstawiono ustalenia terminologiczne dotyczące niepełnosprawności.
Wskazano na upośledzenie umysłowe jako jedną z form
niepełnosprawności ludzkiej. Ukazano perspektywy badawcze upośledzenia umysłowego, pojęcie
upośledzenia umysłowego i przemiany w jego
definiowaniu na przestrzeni lat. Wyjaśniono teŜ kryteria i klasyfikacje upośledzenia umysłowego.
Jednak największy nacisk połoŜono przede wszystkim
na omówienie wielowymiarowości zjawiska upośledzenia umysłowego, z uwzględnieniem jego
Strona 4
agresja_u_osob_fragment
trzech wymiarów: organicznego, psychicznego i
społecznego. W rozdziale tym przedstawiono takŜe zachowania agresywne osób lekko
upośledzonych umysłowo w świetle badań empirycznych
dotyczących zachowań agresywnych tej grupy osób.
Zagadnienia dotyczące metodologii badań własnych omówiono w rozdziale trzecim. Przedstawiono
w nim bowiem załoŜenia teoretyczne i
metodologiczne przeprowadzonych badań, problemy badawcze, teren badań i ich organizację.
Rozdział czwarty zawiera analizę zjawiska agresji uczniów w świetle podstawowych danych.
Rozpatrywano ją poprzez analizę przejawów zachowań
agresywnych badanych uczniów z rozróŜnieniem na płeć i typ szkoły, do której uczęszczają badani
uczniowie. Zwrócono takŜe uwagę na
umiejscowienie występowania zachowań agresywnych.
Rozdział piąty dotyczy sytuacji osobistej uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym. Ukazano w
nim obraz siebie poprzez przedstawienie „ja
realnego”, „ja idealnego” i samoakceptacji badanych uczniów; wskazano teŜ na zaleŜność pomiędzy
motywami zachowań agresywnych uczniów z
lekkim upośledzeniem umysłowym a ujawnianą agresją.
Sytuację rodzinną badanych osób ilustruje rozdział szósty. Problem ten rozpatrzono w kontekście
struktury rodziny, warunków materialno-bytowych,
atmosfery domu rodzinnego, stylu wychowania oraz postaw rodzicielskich.
W rozdziale siódmym omówiono zaś sytuację szkolną badanych uczniów: ich wyniki w nauce,
motywację do nauki szkolnej, uspołecznienie, pozycję w
zespole klasowym, oraz klimat społeczny szkoły, do której uczęszczają.
Rozdział ósmy obejmuje refleksje końcowe autorki w postaci podsumowania uzyskanych wyników
badań. Natomiast ostatni rozdział zawiera
implikacje dla praktyki wynikające z przeprowadzonych badań. Omówiono w nim profilaktykę
zachowań agresywnych uczniów z trzema poziomami
jej oddziaływania; pierwszym obejmującym działania ukierunkowane na jednostkę, drugim – na
rodzinę, trzecim – na szkołę oraz czwartym
obejmującym działania wiąŜące się z konsekwencjami zachowań agresywnych.
Taki układ ksiąŜki daje moŜliwość omówienia działań profilaktycznych bezpośrednio wynikających
z badań.
Celem pracy jest uzupełnienie istniejącej wiedzy na temat zachowań agresywnych osób lekko
upośledzonych umysłowo, a takŜe pełniejsze poznanie
przejawów zachowań agresywnych uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym oraz związków
pomiędzy ich sytuacją osobistą, rodzinną i szkolną a
Strona 5
agresja_u_osob_fragment
przejawianiem przez nich zachowań agresywnych.
Innym waŜnym celem było teŜ praktyczne ujęcie agresywności uczniów z lekkim upośledzeniem
umysłowym, ujawniające się głównie w dostarczeniu
Czytelnikom informacji i propozycji wieloaspektowych i komplementarnych działań
profilaktycznych przeciwdziałających pojawianiu się agresji wśród
uczniów.
Ze względu na to, Ŝe coraz powszechniej stosuje się termin „niepełnosprawność intelektualna”,
zamiast pojęcia „upośledzenie umysłowe”, w niniejszej
pracy termin „upośledzenie umysłowe” będzie stosowany zamiennie z określeniem
„niepełnosprawność intelektualna”. Wynika to miedzy innymi z tego,
Ŝe wraz z przyjęciem przez Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań nad Upośledzeniem
Umysłowym modelu niepełnosprawności za WHO
nastąpiła zmiana jego nazwy na Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań nad
Niepełnosprawnością Intelektualną. Ponadto argumentem za
przyjęciem tego terminu jest teŜ fakt włączenia osób z upośledzeniem umysłowym w szersze grono
wszystkich ludzi niepełnosprawnych oraz mniej
stygmatyzującego jej charakteru. NaleŜy równieŜ zaznaczyć, Ŝe zarówno w Polsce, jak i większości
krajów Unii Europejskiej stosowany jest ów
model, dąŜący do zastępowania terminu „upośledzenie umysłowe” pojęciem „niepełnosprawność
intelektualna”. Obydwa terminy będę stosować
zamiennie z uwagi takŜe na częstość występowania terminu „upośledzenie umysłowe” w literaturze
przedmiotu oraz jego uŜywania przez terapeutów,
nauczycieli i rodziców osób niepełnosprawnych.
Strona 6