107 znaczenie rolnictwa dla kszta£towania sytuacji gospodarczej w
Transkrypt
107 znaczenie rolnictwa dla kszta£towania sytuacji gospodarczej w
Znaczenie rolnictwa dla kszta³towania sytuacji gospodarczej w kraju.IWybrane problemy ... STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA AGROBIZNESU Roczniki Naukowe ● tom X ● zeszyt 1 107 Aleksander Grzelak Akademia Ekonomiczna w Poznaniu ZNACZENIE ROLNICTWA DLA KSZTA£TOWANIA SYTUACJI GOSPODARCZEJ W KRAJU. WYBRANE PROBLEMY NA PODSTAWIE DOWIADCZEÑ POLSKI PO 1990 ROKU THE MEANING OF AGRICULTURE FOR FORMATION OF ECONOMIC SITUATION IN THE COUNTRY. SELECTED PROBLEMS BASE ON POLISH EXPERIENCES AFTER 1990 S³owa kluczowe: rolnictwo, makroekonomia, transformacja gospodarcza, PKB Key words: agriculture, macroeconomics, economic transition, GDP Synopsis. G³ównym celem artyku³u by³a próba okrelenia oddzia³ywania rolnictwa na kszta³towanie sytuacji gospodarczej w Polsce po 1990 r. Spadek udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB jest prawid³owoci¹ uniwersaln¹ i nie oznacza automatycznie obni¿enia konkurencyjnoci wzglêdem pozosta³ych sektorów, czy te¿ zmniejszenia jego oddzia³ywania na sytuacjê gospodarcz¹. Jednoczenie zwiêkszenie roli rolnictwa w polityce fiskalnej od 2001 roku nie nale¿y uto¿samiaæ z ograniczeniem wydatków bud¿etowych na inne cele publiczne. Wynika to bowiem ze wzrostu ich wspó³finansowania ze rodków unijnych. Ponadto, zwiêkszone wsparcie rolnictwa powinno oddzia³ywaæ zwrotnie na zwiêkszenie wydajnoci tego sektora, jego modernizacjê, jak i zmniejszanie dysparytetów dochodowych w spo³eczeñstwie oraz ceny ¿ywnoci. Odnotowano istotne oddzia³ywanie rolnictwa na sytuacjê na rynku pracy. Mo¿na stwierdziæ, ¿e rolnictwo i wie absorbuj¹c niekorzystne skutki spo³eczne transformacji gospodarczej i utrzymuj¹c przez to zwiêkszone zasoby pracy w postaci bezrobocia utajonego spe³ni³o rolê katalizatora w przemianach gospodarczych, co pogarsza³o jego konkurencyjnoæ rynkow¹. Uwagi wstêpne Relacje pomiêdzy rolnictwem a jego otoczeniem maj¹ charakter obustronny. Wynika to ze sprzê¿eñ decyduj¹cych o procesach rozwojowych tego sektora i tym samym jego konkurencyjnoci rynkowej. Z drugiej strony rolnictwo wp³ywa na kszta³towanie sytuacji gospodarczej. Chodzi tu zw³aszcza o udzia³ rolnictwa w PKB, oddzia³ywanie na inflacjê oraz sytuacjê na rynku pracy. Nie bez znaczenia s¹ w tym przypadku równie¿ sprzê¿enia w zakresie wielkoci wydatków bud¿etowych na ten sektor, co istotnie wp³ywa na mo¿liwoci polityki fiskalnej. Ze wzglêdu na ograniczenia objêtociowe pominiêto w artykule inne sfery oddzia³ywania rolnictwa na gospodarkê, np. w zakresie inwestycji, handlu zagranicznego. O wielkoci wp³ywu rolnictwa na sytuacjê w gospodarce decyduje zarówno skala zasobów produkcyjnych zaanga¿owanych w tym sektorze, jak i zakres jego aktywnoci ekonomicznej. W artykule podjêto siê próby okrelenia znaczenia rolnictwa dla sytuacji gospodarczej w kontekcie dowiadczeñ polskiej gospodarki po 1990 roku. Zakres czasowy analiz obejmuje okres 1990-2006. W pracy wykorzystano dane statystyczne GUS oraz wyniki Powszechnych Spisów Rolnych z 1996 i 2002 r. Udzia³ rolnictwa w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto Prawid³owoci¹ rozwoju gospodarek krajów rozwiniêtych jest spadek udzia³u rolnictwa w PKB [Tomczak 2004]. Wynika to z mechanizmów rozwojowych tych gospodarek polegaj¹cych g³ównie na relatywnie szybkim rozwoju sektorów pozarolniczych, a zw³aszcza nowoczesnych (hi-tech), sfery us³ug, jak równie¿ ze wzglêdu na wzrost udzia³u otoczenia rolnictwa w wartoci dodanej produktów spo¿ywczych. St¹d wzrost gospodarczy, który przek³ada siê pozytywnie na rozwój rolnictwa wi¹¿e siê na ogó³ ze spadkiem znaczenia tego sektora w gospodarce. Mo¿na wyró¿niæ dwie zasadnicze teorie w ekonomii objaniaj¹ce to zjawisko. Pierwsza zwi¹zana jest z podejciem popytowym i zwraca 108 Aleksander Grzelak 1 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 % uwagê na to, ¿e niska elastycznoæ popytu na produkty ¿ywnociowe ogranicza mo¿liwoci ekspansji sektora rolnego. Druga z kolei teoria eksponuje ró¿nice w wydajnoci czynników produkcji oraz proporcje zmian zasobów produkcyjnych pomiêdzy rolnictwem i ga³êziami pozarolniczymi. W warunkach transformacji gospodarki w Polsce mo¿na by uwzglêdniæ jeszcze jeden istotny czynnik przyspieszaj¹cy zmniejszenie siê udzia³u rolnictwa w PKB, tj. dezintegracjê gospodarki ¿ywnociowej. Chodzi tu zw³aszcza o os³abienie powi¹zañ integracyjnych na linii gospodarstwo rolne przetwórstwo, w rezultacie czego wzros³o ryzyko zbytu i pogorszenie pozycji rynkowej sektora rolnego. W konsekwencji tych zjawisk rolnictwo kurczy siê, co nie oznacza, jak wskazuj¹ dowiadczenia krajów rozwiniêtych, i¿ jednoczenie musi s³abn¹æ [Wo 2001]. Wynika to z kolei z jego znaczenia w zaspokajaniu podstawowych potrzeb cz³owieka, nie tylko w zakresie konsumpcji ¿ywnoci, ale tak¿e dóbr publicznych (krajobraz, rodowisko). W Polsce od 1990 roku mo¿na zaobserwowaæ tak¿e na ogó³ spadkowy trend udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB (rys. 1). Uwagê zwraca wysokie tempo jego spadku (ok.1% redniorocznie), które sprawi³o ¿e badany wskanik ju¿ na pocz¹tku XXI w. by³ zbli¿ony do poziomu krajów rozwiniêtych. Uproszczeniem by³oby na podstawie tego zjawiska wnioskowaæ o pozytywnych tendencjach rozwoju ca³ej gospodarki w Polsce, czy tzw. nowoczesnych strukturach gospodarczych. Wskazuje to raczej na s³aboæ rozwoju rolnictwa. Znaczna bowiem skala zaanga¿owanych zasobów w tym sektorze w porównaniu do innych krajów UE wiadczy o jego niskiej wydajnoci St¹d w rzeczywistoci oddzia³ywanie rolnictwa na otoczenie w Polsce jest znacznie wiêksze ni¿ wynika³oby to z przedstawianych danych liczbowych. Wynikaj¹ca z objêcia rolnictwa w Polsce instrumentami WPR poprawa sytuacji dochodowej nieco os³abi³a spadkow¹ tendencjê w zakresie udzia³u rolnictwa w PKB. Nale¿y zwróciæ uwagê na to, ¿e jeli uwzglêdni siê zakres przep³ywów miêdzyga³êziowych i wynikaj¹ce st¹d powi¹zania z otoczeniem to wówczas znaczenie rolnictwa jest wiêksze1 . Jedn¹ z przyczyn tak szybkiego spadku udzia³u rolnictwa w Polsce w procesach gospodarczych by³o rozwarcie siê no¿yc cenowych na niekorzyæ rolnictwa. Skutkowa³o to bardziej rachunkowym (z uwagi na poziom i strukturê cen) ni¿ rzeczywistym (w znaczeniu, np. wolumenowym) spadkiem znaczenia rolnictwa w Polsce po 1990 roku w gospodarce. Tak znaczne tempo obni¿enia siê udzia³u rolnictwa w PKB mia³o swoje ród³o m.in. w niedorozwoju otoczenia instytucjonalnego, aczkolwiek warto pamiêtaæ, ¿e wynika to tak¿e z kolejnego etapu rozwoju gospodarki w Polsce w okresie transformacji. Jednoczenie z analiz bilansów przep³ywów miêdzyga³êziowych gospodarki w Polsce wynika, ¿e w latach 1990-2000 realna wartoæ strumieni zasilaj¹cych rolnictwo uleg³a obni¿eniu o ok. 40%. Oznacza to spadek popytu ze strony tego sektora na produkty i us³ugi pozarolnicze. Zatem przez pryzmat udzia³u rolnictwa w PKB moglibymy stwierdziæ, ¿e zwiêkszenie aktywnoci ekonomicznej gospodarstw rolnych nie przyczyni³o siê do wzrostu roli rolnictwa w gospodarce, a do jego obni¿enia. Przy czym spadek ten wynika³ w wiêkszej mierze z czynników zewnêtrznych, w tym tak¿e relatywnie szybszego rozwoju sektorów pozarolniczych. Jednoczenie spowodowa³o to ograniczenie zdolnoci rolnictwa do kreowania dochodów oraz produktu globalnego [Wo 2004]. Tendencje te nie oznaczaj¹ jednak¿e ograniczenia znaczenia tego sektora w polityce gospodarczej. Wskazywaæ na to mog¹ pierwsze dowiadczenia z integra10 cji z UE. Ponadto, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e 8 zmniejszenie siê udzia³u rolnictwa w pro6 cesach gospodarczych powoduje ograniczone oddzia³ywanie tego sektora na 4 koniunkturê gospodarcz¹. W warunkach 2 wy¿szej aktywnoci ekonomicznej gospo0 darstw rolnych zale¿noci w tym zakresie s¹ wyraniejsze, a ponadto przep³yw impulsów ekonomicznych przebiega z Rysunek 1.Udzia³ rolnictwa w PKB w Polsce w latach mniejsz¹ inercj¹. 1990-2006 Mo¿na przypuszczaæ, ¿e tendencja ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych statystycznych GUS za lata 1990-2006. dalszego obni¿enia udzia³u rolnictwa w Dla przyk³adu udzia³ rolnictwa w ca³oci popytu poredniego w gospodarce wynosi³ 6,5% w 2000 r. Znaczenie rolnictwa dla kszta³towania sytuacji gospodarczej w kraju. Wybrane problemy ... 109 PKB bêdzie w Polsce kontynuowana, przy znacznie ni¿szym tempie tego spadku. Czynników sprawczych tego procesu nale¿y upatrywaæ m.in. we wzrocie stopnia przetworzenia ¿ywnoci, jak równie¿ w relatywnie szybszym rozwoju sektorów pozarolniczych. Nie bez znaczenia mo¿e byæ tak¿e przewidywany wzrost aktywnoci pozarolniczej na obszarach wiejskich, który obni¿y relatywn¹ rolê dochodów z rolnictwa w dochodach gospodarstw domowych mieszkañców wsi. Nale¿y tak¿e zauwa¿yæ, ¿e tak znaczne zasoby produkcyjne zaanga¿owane w rolnictwie w Polsce sprawiaj¹, ¿e niska ich wydajnoæ wp³ywa hamuj¹co na procesy wzrostowe w skali ca³ej gospodarki. Jednoczenie zmniejszenie udzia³u rolnictwa w zakresie tworzenia PKB nie oznacza automatycznie spadku jego konkurencyjnoci rynkowej. Chodzi bowiem o to, ¿e nie przes¹dza to o wzrocie wydajnoci zaanga¿owanych czynników wytwórczych. Oddzia³ywanie rolnictwa na politykê fiskaln¹ oraz na inflacjê Zwi¹zki rolnictwa i polityki fiskalnej by³y przedmiotem wielu badañ naukowych [Czy¿ewski 2007]. Wystêpuj¹ tu sprzê¿enia, które oddzia³uj¹ na rozwój i konkurencyjnoæ tego sektora. Poziom i struktura wydatków bud¿etowych na rolnictwo zwi¹zana jest z wielkoci¹ zaanga¿owanych w nich zasobów wytwórczych, mo¿liwociami gospodarki w zakresie skali redystrybucji bud¿etowej, jak i swego rodzaju consensusem politycznym (bud¿et uchwalany jest w drodze g³osowañ w Sejmie i Senacie). Mog³oby siê wydawaæ, ¿e wzglêdnie wysokie wydatki bud¿etowe na rolnictwo os³abiaj¹ mo¿liwoci rozwojowe innych sektorów, jak i ograniczaj¹ wydatki na sferê spo³eczn¹, edukacjê itd. Problem jest jednak¿e szerszy. Nale¿y tu bowiem uwzglêdniæ tak¿e kwestie tzw. w¹skich garde³ w rozwoju ogólnogospodarczym, bezpieczeñstwa ¿ywnociowego (w wymiarze bilansowym, jaki jakociowym), wykorzystania zasobów produkcyjnych, dostarczania przez rolnictwo dóbr publicznych (zachowanie ekosystemów, krajobrazu, kultury), czy te¿ wielkoci zasobów pracy zaanga¿owanych w rolnictwie (wymiar spo³eczny). Z kolei perspektywy szerszego wykorzystania produkcji w rolnictwie na cele poza¿ywnociowe, g³ównie bioenergii, stanowiæ mog¹ w przysz³oci o istotnym znaczeniu tego sektora w zakresie bezpieczeñstwa energetycznego kraju. Tak wiêc wybory w zakresie wielkoci bud¿etu na cele rolne i tym samym charakteru (ekspansywnego b¹d restrykcyjnego) polityki fiskalnej [Czy¿ewski, Grzelak 2002] maj¹ w gruncie rzeczy charakter strategiczny w zakresie rozwoju spo³eczno-ekonomicznego danego kraju. W Polsce w okresie 1990-2001 mielimy do czynienia ze spadkow¹ tendencj¹ w zakresie udzia³u wydatków bud¿etowych na rolnictwo i gospodarkê ¿ywnociow¹. O ile w 1990 roku wynosi³y one 4,8%, to w 2001 roku by³o to zaledwie 1,9%. Wi¹za³o siê to z marginalizowaniem tego sektora w polityce gospodarczej. W konsekwencji procesy jego modernizacji mia³y niewielki zasiêg i dotyczy³y niewielkiej grupy gospodarstw rolnych. Nale¿y tu zauwa¿yæ, ¿e tempo spadku udzia³u rolnictwa w polityce fiskalnej by³o podobne do obni¿enia jego roli w zakresie tworzenia PKB w tym okresie. Oznacza to, ¿e wsparcie bud¿etowe zamiast aktywnie wspieraæ rozwój rolnictwa, podnoszenie jego wydajnoci dostosowa³o siê biernie do sytuacji ogólnogospodarczej. Dopiero od roku 2001 wydatki bud¿etowe na ten sektor systematycznie ros³y osi¹gaj¹c w roku 2007 poziom 5,6% (bez rodków unijnych i KRUS), a ze wsparciem unijnym 6,5%. Wynika³o to z dostosowañ instrumentów wsparcia rolnictwa do WPR [Czy¿ewski, Henisz-Matuszczak 2004], jak i wspó³finansowania funduszy i programów unijnych. Jednoczenie po 1990 roku udzia³ wydatków bud¿etowych na rolnictwo i gospodarkê ¿ywnociow¹ wraz ze rodkami przeznaczonymi na finansowanie KRUS by³ wzglêdnie podobny z tendencj¹ do spadku znaczenia rodków na ubezpieczenia rolników zarysowan¹ od koñca lat 90. XX w. Nale¿y tu zaznaczyæ, ¿e rodki bud¿etowe na rolnictwo w coraz wiêkszym zakresie finansowane s¹ ze rodków unijnych2 . St¹d ich znaczenie w zakresie alternatywnych wyborów dla wydatków bud¿etowych jest wzglêdnie ni¿sze. Szczególn¹ rolê odegra³o rolnictwo w Polsce po 1990 roku w zakresie oddzia³ywania na obni¿anie inflacji. £¹czny wzrost cen produktów sprzedawanych przez rolników w latach 1990-2006 stanowi³ ok. 60% wzrostu cen towarów i us³ug konsumpcyjnych. U³atwi³o to realizacjê deflacyjnej strategii gospodarczej. Paradoksalnie niedorozwój instytucjonalny, s³aby rozwój procesów integracyjnych w 2 O ile w 2001 roku by³o to 20,5% to w 2006 roku 46,7% [Czy¿ewski 2007] 110 Aleksander Grzelak rolnictwie wspiera³y te zjawiska. Jednoczenie udzia³ wydatków na ¿ywnoæ w wydatkach gospodarstw domowych kszta³tuje siê w Polsce na doæ wysokim poziomie (ok. 28%), co sprawia, ¿e zmiany cen ¿ywnoci maj¹ istotne znaczenie dla sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. Upraszczaj¹c, mo¿emy stwierdziæ, i¿ w latach 1990-2003 mechanizm makroekonomiczny, g³ównie zwarcia no¿yc cenowych i utrzymywanie wysokich realnych stóp procentowych zapewniaj¹cych przez aprecjacjê z³otówki korzystne warunki dla importu ¿ywnoci, przyczynia³ siê do obni¿ania poziomu inflacji, kosztem pogorszenia konkurencyjnoci i rozwoju producentów rolnych. Od 2006 roku odnotowano zwiêkszenie cen ¿ywnoci i produktów rolnych, nie tylko w Polsce, ale tak¿e w pozosta³ych krajach UE. Wynika³o to ze wzrostu popytu na ¿ywnoæ przez kraje rozwijaj¹ce siê o du¿ym potencjale ludnociowym (Chiny, Indie, Pakistan), niekorzystnych warunków agrometeorologicznych, zwiêkszenia popytu na produkty rolnicze poza¿ywnociowe (g³ównie wykorzystane w celu produkcji biopaliw). Niewykluczone, ¿e w przysz³oci nast¹pi zahamowanie trendu relatywnego tanienia produktów rolniczych, a jednoczenie bêdzie mia³ miejsce wzrost konkurencyjnoci pomiêdzy ¿ywnociowym i poza¿ywnociowym wykorzystaniem u¿ytków rolnych. Wp³yw rolnictwa na rynek pracy Konsekwencje aktywnoci ekonomicznej gospodarstw rolnych bezporednio przek³adaj¹ siê na sferê spo³eczn¹. G³ównie chodzi tu o rynek pracy, migracje wewnêtrzne ludnoci pomiêdzy miastem a wsi¹. W warunkach transformacji problemem pierwszoplanowym by³a kwestia nadwy¿kowych zasobów pracy na wsi. Rolnictwo tworzy mo¿liwoci zagospodarowania tych zasobów. W wyniku zmian ustrojowych znaczna czêæ dotychczasowych dwuzawodowców przesz³a na wy³¹czne utrzymanie z rolnictwa. W innych warunkach czêæ tych ludzi zasili³aby grupê bezrobotnych. Jak zauwa¿a Wo [2005], model rozwoju jaki wybierze rolnictwo w Polsce bêdzie mia³ nawet decyduj¹ce znaczenie dla ewolucji aktywnoci zawodowej w ca³ym rolnictwie UE, z uwagi na znaczne zasoby pracy zaanga¿owane w tym sektorze. Wskazuje to na wagê skutków spo³ecznych relacji gospodarstw rolnych w Polsce z otoczeniem. Pomimo, i¿ tendencja do spadku liczby ludnoci zwi¹zanej z rolnictwem jest prawid³owoci¹ rozwoju rolnictwa, to w konsekwencji rosn¹cej z³o¿onoci wzajemnych powi¹zañ rolnictwa z otoczeniem wzrasta rola czynnika ludzkiego w sensie jakociowym (wiedza, kwalifikacje) [Klepacki 2006]. Z wyników PSR z roku 1996 wynika, ¿e od 1988 roku do 1996 roku liczba osób pracuj¹cych na wsi w gospodarstwie rolnym wzros³a rednio o 13,1%. Z kolei liczba osób ³¹cz¹cych pracê w swoim gospodarstwie z prac¹ dodatkow¹ zmniejszy³a siê w tym okresie o 12,7%, natomiast w przypadku pracuj¹cych wy³¹cznie poza gospodarstwem spad³a o 48%. Jednoczenie pomiêdzy latami 1996 i 2002 odnotowano zwiêkszenie liczby gospodarstw (o ok. 24%), w których dochody z rolnictwa nie by³y dominuj¹ce (poni¿ej 50%), podczas gdy w 2005 r. odsetek gospodarstw domowych, w których dochody z dzia³alnoci rolniczej by³y dominuj¹ce wynosi³ 26,9%. W konsekwencji tylko ok. 59% ludnoci zamieszkuj¹cej wie by³o w 2002 roku bezporednio zwi¹zane z rolnictwem, z kolei liczbê pe³nozatrudnionych w gospodarstwach rolnych szacowaæ mo¿na na 2,2 mln osób, a pracuj¹cych wy³¹cznie w swoim gospodarstwie na 3,2 mln osób [Zegar 2006]. W warunkach kapita³och³onnego typu rozwoju gospodarki wzrost wydajnoci pracy prowadzi na ogó³ do napiêæ na rynku pracy, a to z kolei stanowi barierê dla odp³ywu nadwy¿kowych zasobów z rolnictwa i poprawy jego konkurencyjnoci. St¹d wzglêdnie niska towarowoæ gospodarstw rolnych zapewnia³a równowagê spo³eczn¹ na obszarach wiejskich na niskim poziomie dochodowym. Rozwój bowiem pozarolniczych miejsc pracy na wsi by³ wci¹¿ niewystarczaj¹cy do potrzeb. Zmiany w zakresie relacji gospodarstw rolnych z rynkiem wywieraj¹ tak¿e wp³yw na procesy migracyjne pomiêdzy miastem i wsi¹ i tym samym sieæ osiedleñcz¹. W okresie transformacji gospodarczej procesy migracyjne by³y ograniczane przez barierê zatrudnienia oraz wzglêdnie trudn¹ sytuacj¹ na rynku mieszkaniowym w miecie. Do roku 2000 odnotowano w Polsce ujemne saldo migracji na pobyt sta³y na wie. Sytuacja zmieni³a siê od 2001 roku, kiedy wiêkszy by³ nap³yw ni¿ odp³yw osób na wie. Mo¿na by³oby st¹d wnioskowaæ raczej o wzrocie zainteresowania wsi¹ ni¿ rolnictwem wród mieszkañców miast. W zdecydowanej wiêkszoci bowiem przypadków dotyczy³o to zamieszkania typu rezydencjalnego, czy siedliskowego, szczególnie w okolicach wiêkszych miast [Heffner, Znaczenie rolnictwa dla kszta³towania sytuacji gospodarczej w kraju. Wybrane problemy ... 111 Rosner 2006]. Dodatnie saldo migracji na wsi wi¹za³o siê z wyranie ograniczonym odp³ywem osób, co zwi¹zane jest m.in. z brakiem poczucia stabilizacji pracy w miecie [Sikorska 2004]. Omawiane powy¿ej nowe jakociowo zjawiska stanowi¹ przyczynek do rozwa¿añ na temat atrakcyjnoci pozaprodukcyjnej obszarów wiejskich, charakteru rozwoju rolnictwa, czy wiejskoci jako pozytywnej wartoci cywilizacyjnej [Wilkin 2003]. Nale¿y s¹dziæ bowiem, ¿e intensywny rozwój rolnictwa rozumiany jako industrialny nie przyczynia siê do wzrostu zainteresowania mieszkañców miast osiedlaniem siê na terenach wiejskich. Obszary te posiadaj¹ potencja³ wytwarzania szerokiego zestawu dóbr publicznych [Adamowicz 2004], które s¹ szczególnie cenne ze spo³ecznego punktu widzenia, tj uroku wsi jako miejsca do zamieszkania. Mo¿e to z kolei tworzyæ rentê rodowiskow¹, która zwiêksza cennoæ ziemi niewykorzystywanej rolniczo na obszarach wiejskich [Czy¿ewski, Henisz 2004]. Dlatego skorzystanie w polskim przypadku ze swoistej renty zacofania, skojarzenie elementów produkcyjnych oraz krajobrazowych, czy rodowiskowych mo¿e byæ atutem obszarów wiejskich. A to z kolei mo¿e wp³ywaæ pozytywnie na dywersyfikacjê aktywnoci ekonomicznej tych regionów. Podsumowanie Przedstawione rozwa¿ania sk³aniaj¹ do kilku konkluzji: relatywny spadek udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB jest prawid³owoci¹ uniwersaln¹, zwi¹zan¹ z procesami rozwojowymi gospodarek; nie oznacza to jednak¿e automatycznie marginalizacji tego sektora i obni¿enia konkurencyjnoci wzglêdem pozosta³ych sektorów, czy obni¿enia jego oddzia³ywania na sytuacjê makroekonomiczn¹; wynika to, m.in. ze zmian funkcji rolnictwa i obszarów wiejskich, potencjalnych mo¿liwoci wzrostu wydajnoci zasobów czynników wytwórczych, jak i poza¿ywnociowego wykorzystania produktów rolnych, zwiêkszenie roli rolnictwa w polityce fiskalnej od 2001 roku nie nale¿y uto¿samiaæ z ograniczeniem wydatków bud¿etowych na inne cele publiczne; wynika to bowiem w znacznej mierze ze wzrostu ich wspó³finansowania ze rodków unijnych; ponadto zwiêkszone wsparcie rolnictwa powinno oddzia³ywaæ zwrotnie na zwiêkszenie wydajnoci tego sektora, jego modernizacjê, zmniejszanie dysparytetów dochodowych w spo³eczeñstwie, jak i cen ¿ywnoci, odnotowano istotne oddzia³ywanie rolnictwa na sytuacjê na rynku pracy; mo¿na stwierdziæ, ¿e rolnictwo i wie absorbuj¹c niekorzystne skutki spo³eczne transformacji gospodarczej i utrzymuj¹c przez to zwiêkszone zasoby pracy w postaci bezrobocia utajonego3 , spe³ni³o rolê katalizatora w przemianach gospodarczych, co pogarsza³o jego konkurencyjnoæ rynkow¹; sytuacja ta powodowa³a tak¿e wzrost sektora gospodarstw rolnych o marginalnym znaczeniu produkcji rolniczej, co nie oznacza spadku ich roli w kszta³towaniu sfery spo³ecznej, kulturowej i rodowiskowej na obszarach wiejskich; relatywnie niskie kwalifikacje mieszkañców wsi sprawiaj¹, i¿ w czêci bezrobocie to wynika z powodów strukturalnych, znaczny by³ tak¿e wp³yw rolnictwa na hamowanie inflacji w okresie transformacji gospodarczej; relatywnie niski zakres rozwoju procesów integracyjnych w rolnictwie, niedorozwój otoczenia instytucjonalnego przyczynia³y siê do pogorszenia relacji cenowych dla tego sektora, a z drugiej strony do obni¿enia inflacji; mimo wszystko w warunkach relatywnie wysokiego udzia³u wydatków na ¿ywnoæ w bud¿etach gospodarstw domowych kszta³towanie siê cen ¿ywnoci, w tym nawet umiarkowane ich wzrosty, maj¹ istotne znaczenie dla sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych, mo¿na wyraziæ przypuszczenie, ¿e w przysz³oci nast¹pi zwiêkszenie roli rolnictwa i obszarów wiejskich w systemie ekonomiczno-spo³ecznym. Wi¹zaæ to mo¿na z ewolucj¹ instrumentów wsparcia WPR w kierunku prorodowiskowym, jak i wzrostem zainteresowania obszarami wiejskim wród spo³ecznoci miejskich, co w Polsce znalaz³o swoje odzwierciedlenie m.in. w dodatnim saldzie migracji na tych terenach. Literatura 3 Bezrobocie to wynika z braku alternatywnych mo¿liwoci pracy poza rolnictwem, jak równie¿ z uwarunkowañ legislacyjnych, tj. braku mo¿liwoci zarejestrowania jako bezrobotnego w UP w przypadku posiadania 2 ha, co dotyczy tak¿e cz³onków gospodarstwa rolnego. 112 Aleksander Grzelak Adamowicz M. 2004: Wielofunkcyjne gospodarstwa rolne jako podmiot w rozwoju wsi i rolnictwa. [W:] Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji (pod red. Adamowicza M.). Wyd. SGGW, Warszawa, s. 39. Czy¿ewski A. (red.) 2007: Uniwersalia polityki rolnej w gospodarce rynkowej; ujêcie makro- i mikroekonomiczne. Wyd. AE w Poznaniu, Poznañ. Czy¿ewski A., Grzelak A. 2002: Wp³yw polityki monetarnej i fiskalnej na pozycjê rolnictwa w okresie transformacji. Wie i Rolnictwo, Nr 2. Czy¿ewski A., Henisz-Matuszczak A. 2004: Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski. Wyd. AE w Poznaniu, Poznañ. Heffner K., Rosner A. 2006: Wybrane koncepcje i mo¿liwoci rozwoju obszarów wiejskich po dekadzie transformacji w Polsce. [W:] Wie i rolnictwo w procesie zmian (pod red. Soko³owskiej S.). Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole. Klepacki B. 2006: Tendencje zmian w zatrudnieniu i liczbie gospodarstw o zró¿nicowanym obszarze w pañstwach Unii Europejskiej w latach 1990-2003. Roczniki Naukowe SERiA, Tom VIII, z.4, s. 163. Sikorska A. 2004: Gospodarstwa bez produkcji towarowej w spo³eczno-ekonomicznej strukturze wsi. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, Nr 2, s. 17. Tomczak F. 2004: Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-¿ywnociowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó³nocnej. Wyd. SGH, Warszawa, s. 210. Wilkin J. (red.) 2003: Podstawy strategii zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Wyd. UW, Warszawa. Wo A. 2001: Konkurencyjnoæ wewnêtrzna rolnictwa. IERiG¯, Warszawa. Wo A. 2004: W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. IERiG¯, Warszawa, s. 137. Wo A. 2005: Mo¿liwoci prowadzenia przez Polsk¹ Narodowej Polityki Rolnej w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. IERiG¯, Warszawa, s. 13. Zegar J. 2006: ród³a utrzymania rodzin zwi¹zanych z rolnictwem. IERiG¯, Warszawa. Summary The main aim of the article is effort of qualification of influence of agriculture for formation of economic situation in Poland after 1990. The fall of share of agriculture in creating of the GDP is the universal regularity and it does not mean his lowering of the competitiveness in relation to other sector, or the decrease of his influence on macroeconomics situation. One has stated that increase of share of agriculture in fiscal policy since 2001 one should not identify with limitation of budgetary expense on other public purposes. So, it results with growth of their co-sponsorship from union means. Besides, increased supporting should affect reflexive on capacity of production factors in agriculture, modernization, as well as decrease in disparities in the society. One has noticed essential influence of agriculture on labor market. One can notice, that agriculture and country, absorbing the unfavorable social results of economic transformation and keep by this enlarged supplies of work in form of hidden unemployment, fulfill the part of catalyst in economic changes, which worsened his market competitiveness. The considerable influence of agriculture was also on limitation of inflation in period of economic transformation. Adres do korespondencji: dr Aleksander Grzelak Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Katedra Makroekonomii i Gospodarki ¯ywnociowej Al. Niepodleg³oci 10 60-967 Poznañ tel. (0 61) 854 30 17 e-mail: [email protected]