realizacja zasad ochrony środowiska zawartych w konwencji

Proceedings of ECOpole
Vol. 1, No. 1/2
2007
Marcin PIGŁOWSKI1
REALIZACJA ZASAD OCHRONY ŚRODOWISKA
ZAWARTYCH W KONWENCJI HELSIŃSKIEJ Z 1992 ROKU
REALIZATION OF THE ENVIRONMENT PROTECTION PRINCIPLES
INCLUDED IN 1992 HELSINKI CONVENTION
Streszczenie: W II Konwencji Helsińskiej z 1992 r. odniesiono się do wszystkich zasad ochrony środowiska, tzn.
zasady zrównoważonego rozwoju, zasady przezorności (ostrożności), zasady prewencji (zapobiegania), zasady
„zanieczyszczający płaci” i zasady uspołecznienia. W dokumencie o międzynarodowym znaczeniu jest to
niezwykle ważne, szczególnie dlatego, iż obszar Morza Bałtyckiego jest najbardziej energochłonny na świecie.
Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, zasady ochrony środowiska, Konwencja Helsińska
I Konwencja Helsińska została przyjęta w Helsinkach w 1974 r. Po ok. dwudziestu
latach postanowiono dokonać jej modyfikacji i w 1992 r. wydano II Konwencję Helsińską
(jej pełna nazwa brzmi: Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza
Bałtyckiego). Do Konwencji tej przystąpiły wszystkie kraje nadbałtyckie, tj.: Dania,
Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska, Rosja i Szwecja. Konwencja weszła
w życie 17.01.2000 [1, 2]. Warto zauważyć, iż Konwencja nie dotyczy tylko Morza
Bałtyckiego jako zbiornika wodnego, ale także całego jego środowiska, na co wskazuje już
sama nazwa Konwencji.
II Konwencja Helsińska wpisuje się w trend zrównoważonego rozwoju, jaki daje się
zauważyć od początku lat 70. Zrównoważony rozwój powinien uwzględniać ochronę
środowiska w taki sposób, aby rozwój gospodarczy zaspokajał potrzeby obecnego
i przyszłych pokoleń.
Zrównoważony rozwój
Termin „zrównoważony rozwój” (sustainable development) należy odróżnić od
terminu „ekorozwój”. Zrównoważony rozwój cechuje się trwałością i zdolnością do
„samopodtrzymywania się”, natomiast ekorozwój dotyczy tylko poszanowania i ochrony
środowiska naturalnego [3]. Zrównoważony rozwój powinien zaspokajać obecne potrzeby
ludzi bez wpływania na zdolność zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń [4]. Łączy
w sobie dążenie do ekonomicznego dobrobytu przy uwzględnieniu ochrony środowiska
i zachowaniu równości społecznej [5].
Komisja ds. Zrównoważonego Rozwoju ONZ w raporcie „Nasza wspólna przyszłość”
z 1987 r. definiuje zrównoważony rozwój jako „rozwój, który gwarantuje zaspokojenie
potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń” [6, 7]. Natomiast ustawa Prawo Ochrony
Środowiska z 27.04.2001 r. określa zrównoważony rozwój jako „rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych,
gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości
1
Zakład Systemów Zarządzania Jakością, Katedra Towaroznawstwa i Ładunkoznawstwa, Wydział
Przedsiębiorczości i Towaroznawstwa, Akademia Morska, ul. Morska 81-97, 81-225 Gdynia, tel. 058 690 12 95,
fax 058 620 67 01, e-mail: [email protected]
206
Marcin Pigłowski
podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości
zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno
współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń” [8].
Zasady ochrony środowiska
Zasada zrównoważonego rozwoju jest najważniejszą zasadą ochrony środowiska. Poza
nią istnieją jeszcze cztery inne zasady, tzn.: zasada przezorności (ostrożności), zasada
prewencji (zapobiegania), zasada „zanieczyszczający płaci” i zasada uspołecznienia.
Zasada zrównoważonego rozwoju, jak już wspomniano, podkreśla konieczność takiego
rozwoju społeczno-ekonomicznego, by przy zaspokajaniu potrzeb obecnych i przyszłych
pokoleń została zachowana równowaga przyrodnicza. Zasada przezorności (ostrożności)
wymaga podejmowania środków zapobiegawczych tam, gdzie nie poznano jeszcze
dokładnego oddziaływania na środowisko. Natomiast zasada prewencji (zapobiegania)
zobowiązuje podejmującego negatywne oddziaływanie na środowisko do zapobiegania
temu oddziaływaniu. Zasada „zanieczyszczający płaci” wymaga od wprowadzającego
zanieczyszczenia ponoszenia kosztów usunięcia skutków lub zapobiegania
zanieczyszczeniom. Zasada uspołecznienia wskazuje na konieczność społecznego
zaangażowania w ochronę środowiska - poprzez dostęp do informacji o środowisku
i uczestniczenie w podejmowaniu decyzji, które skutkują oddziaływaniem na środowisko
[8-10].
II Konwencja Helsińska a zasady ochrony środowiska
W II Konwencji Helsińskiej odniesiono się do wszystkich tych zasad (wybrane cytaty
zamieszczono w tabeli 1). Niekiedy o danej zasadzie wspomniano w Konwencji wprost.
Warto także dodać, że czasami można zauważyć odniesienie się do dwóch czy więcej zasad
w jednym miejscu (w takim przypadku wybrano tę zasadę, do której odniesienie jest
najbardziej w danym przypadku widoczne).
W przypadku cytatu przy zasadzie przezorności (ostrożności) można zauważyć, iż
wymienione działania określono jako zasadę prewencji (zapobiegania). W rzeczywistości
różnica między działaniami w ramach obydwu tych zasad często jest trudno zauważalna,
dlatego prowadzone są łącznie.
Przy zasadzie prewencji (zapobiegania) wspomniano o Najlepszej Praktyce
Ekologicznej i Najlepszej Dostępnej Technologii. Według załącznika II do Konwencji,
Najlepsza Praktyka Ekologiczna to „zastosowanie najwłaściwszej kombinacji środków”,
natomiast Najlepsza Dostępna Technologia to „najnowszy etap rozwoju procesów lub
metod działania (…)” [2].
Przy zasadzie uspołecznienia, poza odniesieniem się do istoty tej zasady, jaką jest
informowanie społeczeństwa i umożliwienie podejmowania decyzji w zakresie działań
związanych ze środowiskiem, zacytowano także fragmenty Konwencji mówiące
o konieczności współpracy Stron Konwencji ze sobą, organizacjami regionalnymi
i międzynarodowymi.
Przy zasadzie prewencji (zapobiegania) wspomniano o Najlepszej Praktyce
Ekologicznej i Najlepszej Dostępnej Technologii. Według załącznika II do Konwencji,
Najlepsza Praktyka Ekologiczna to „zastosowanie najwłaściwszej kombinacji środków”,
Realizacja zasad ochrony środowiska zawartych w Konwencji Helsińskiej z 1992 r.
207
natomiast Najlepsza Dostępna Technologia to „najnowszy etap rozwoju procesów lub
metod działania (…)” [2].
Tabela 1
Wybrane cytaty z II Konwencji Helsińskiej odnoszące się do zasad ochrony środowiska
Zasada
ochrony
środowiska
zasada
zrównoważonego rozwoju
Odniesienie do zasady ochrony środowiska
w II Konwencji Helsińskiej
„Umawiające się Strony, (…)
deklarując swoją zdecydowaną wolę zapewnienia ekologicznej odnowy Morza
Bałtyckiego, umożliwiającej samoregenerację środowiska morskiego i zachowanie jego
równowagi ekologicznej (…);
uzgodniły co następuje: (WPROWADZENIE) – i dalej TEKST KONWENCJI
„Umawiające się Strony podejmą, indywidualnie lub wspólnie, wszelkie właściwie środki
w odniesieniu do obszaru Morza Bałtyckiego i jego przybrzeżnych ekosystemów, na które
wpływ wywiera Morze Bałtyckie, w celu zachowania środowisk przyrodniczych
i różnorodności biologicznej oraz ochrony procesów ekologicznych. Środki te zostaną
również podjęte w celu zapewnienia zrównoważonego wykorzystania zasobów
naturalnych na obszarze Morza Bałtyckiego. (…) (Art. 15)
zasada
przezorności
(ostrożności)
„Umawiające się Strony zastosują zasadę zapobiegania, tzn. podejmą środki zaradcze,
kiedy zaistnieją podstawy do przypuszczenia, że substancje lub energia (…) mogą
stworzyć zagrożenie dla zdrowia ludzkiego, szkodzić żywym zasobom i morskim
ekosystemom, niszczyć jego walory lub przeszkadzać dozwolonemu wykorzystaniu
morza nawet wtedy, gdy brak jest jednoznacznego dowodu, że istnieje związek
przyczynowy między tym wprowadzaniem a jego domniemanymi skutkami” (Art. 3,
ust. 2)
zasada
prewencji
(zapobiegania)
„Umawiające się Strony podejmują indywidualne lub wspólne wszelkie właściwe
ustawodawcze, administracyjne i inne odpowiednie środki zapobiegające lub eliminujące
zanieczyszczenia (…)” (Art. 3, ust. 1)
„W celu zapobiegania i eliminowania zanieczyszczeń obszaru Morza Bałtyckiego
Umawiające się Strony będą popierać stosowanie Najlepszej Praktyki Ekologicznej
i Najlepszej Dostępnej Technologii. (…)” (Art. 3, ust. 3)
„Umawiające się Strony zobowiązują się zapobiegać i eliminować (…) zanieczyszczenia
środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego powstałe w wyniku działania substancji
szkodliwych ze wszystkich źródeł (…).” (Art. 5)
„Umawiające się Strony zobowiązują się zapobiegać i eliminować zanieczyszczenia obszaru
Morza Bałtyckiego ze źródeł lądowych, stosując, między innymi, Najlepszą Praktykę
Ekologiczną dla wszystkich źródeł i Najlepszą Dostępną Technologię dla źródeł
punktowych. (…)” (Art. 6, ust. 1)
„Jeśli ciek wodny (…) może wprowadzić zanieczyszczenie do środowiska morskiego
obszaru Morza Bałtyckiego, zainteresowane Umawiające się Strony podejmą (…)
właściwe środki w celu zapobieżenia takiemu zanieczyszczeniu i jego eliminacji.” (Art. 6,
ust. 4)
„W celu ochrony obszaru Morza Bałtyckiego przed zanieczyszczeniem ze statków
Umawiające się Strony podejmą środki przewidziane w załączniku IV” (Art. 8, ust. 1) –
załącznik ten określa zasady współpracy i pomocy w przeprowadzaniu dochodzeń przy
zapobieganiu zanieczyszczeniom ze statków
„Umawiające się Strony, poza wprowadzeniem w życie tych postanowień niniejszej
konwencji, które odpowiednio mogą być zastosowane do statków turystycznych, podejmą
specjalne środki w celu zmniejszenia szkodliwych skutków działalności tych statków dla
środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego.” (Art. 9)
„Umawiające się Strony wprowadzą zakaz spalania na obszarze Morza Bałtyckiego”
(Art. 10).
„Umawiające się Strony wprowadzą (…) zakaz zatapiania na obszarze Morza
Bałtyckiego” (Art. 11)
208
Marcin Pigłowski
„Każda umawiająca się Strona podejmie wszelkie właściwe środki w celu zapobieżenia
zanieczyszczeniu środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego będącemu
rezultatem prowadzenia badań lub eksploatacji jej części dna morskiego i jego podłoża
bądź jakiejkolwiek związanej z tym działalności oraz zapewni odpowiedni stan gotowości
do natychmiastowych akcji interwencyjnych w razie zaistniałych przypadków
spowodowanych takimi działaniami.” (Art. 12, ust. 1)
„Umawiające się strony podejmą (…) wszelkie właściwe środki w celu utrzymania
odpowiedniej zdolności do działania i reagowania na przypadki zanieczyszczenia, aby
wyeliminować lub zmniejszyć do minimum skutki tych przypadków dla środowiska
morskiego obszaru Morza Bałtyckiego” (Art. 14)
zasada
„zanieczyszczający płaci”
zasada
uspołecznienia
„Umawiające się Strony będą stosować zasadę, że za zanieczyszczenia płaci
zanieczyszczający” (Art. 3, ust. 4)
„Umawiające się Strony, (…)
mając na uwadze historyczne i aktualne gospodarcze, społeczne i kulturowe wartości
obszaru Morza Bałtyckiego dla dobrobytu i rozwoju narodów tego regionu, (…)
pragnąc usprawnić współpracę z kompetentnymi organizacjami regionalnymi, (…)
świadome wagi otwartości w działaniu i świadomości społecznej (…);
uzgodniły co następuje: (WPROWADZENIE) – i dalej TEKST KONWENCJI
„Umawiające się Strony zapewnią ludności dostęp do informacji dotyczących stanu
Morza Bałtyckiego i wód na obszarze jego zlewni, podjętych środków lub środków, które
planuje się podjąć, w celu zapobiegania i eliminacji zanieczyszczenia oraz skuteczności
tych środków. (…)” (Art. 17, ust. 1)
„Umawiające się Strony zobowiązują się bezpośrednio, a jeżeli jest to wskazane, poprzez
właściwe regionalne lub inne organizacje międzynarodowe, współpracować w dziedzinie
nauki, technologii i innych prac badawczych oraz wymieniać dane, jak również inne
informacje naukowe związane z celami niniejszej konwencji. (…)” (Art. 24, ust. 1)
Źródło: oprac. wł. na podst. [2]
Przy zasadzie uspołecznienia, poza odniesieniem się do istoty tej zasady, jaką jest
informowanie społeczeństwa i umożliwienie podejmowania decyzji w zakresie działań
związanych ze środowiskiem, zacytowano także fragmenty Konwencji mówiące
o konieczności współpracy Stron Konwencji ze sobą, organizacjami regionalnymi
i międzynarodowymi.
Odnosząc się do zasady zrównoważonego rozwoju, wspomniano w Konwencji
o konieczności podjęcia działań, które umożliwią samoregenerację środowiska morskiego
Morza Bałtyckiego i zachowanie jego równowagi ekologicznej. Wspomniano także
o różnorodności biologicznej. Strony Konwencji zobowiązują się stosować zasadę
przezorności (ostrożności) wtedy, kiedy istnieją przypuszczenia, że zanieczyszczenia mogą
stanowić zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska morskiego. W ramach zasady
prewencji (zapobiegania) Strony Konwencji deklarują współpracę, stosowanie Najlepszej
Praktyki Ekologicznej i Najlepszej Dostępnej Technologii w celu zapobiegania
i eliminowania zanieczyszczeń ze źródeł lądowych, cieków wodnych, statków, eksploatacji
dna morskiego. Wprowadza się także zakaz spalania i zatapiania na obszarze Morza
Bałtyckiego. Konwencja potwierdza, że Strony umawiają się stosować zasadę
„zanieczyszczający płaci”. W ramach zasady uspołecznienia odwołano się do
gospodarczych, społecznych i kulturowych wartości Morza Bałtyckiego i zadeklarowano,
iż zapewniony będzie dostęp ludności do informacji o stanie Morza oraz o planowanych
działaniach w celu jego ochrony. Wspomniano także o potrzebie współpracy
z organizacjami regionalnymi i międzynarodowymi.
Realizacja zasad ochrony środowiska zawartych w Konwencji Helsińskiej z 1992 r.
209
Realizacja zasad ochrony środowiska przez Komisję Helsińską
Organem wykonawczym II Konwencji Helsińskiej jest tzw. Komisja Helsińska
(HELCOM) [2]. Podejmuje ona liczne działania, służące ochronie Morza Bałtyckiego.
Komisja Helsińska pracuje w następujących grupach: Grupa ds. Ochrony Przyrody
i Różnorodności Biologicznej (The Nature Protection and Biodiversity Group - HELCOM
HABITAT), Grupa ds. Zanieczyszczeń Pochodzenia Lądowego (The Land-based Pollution
Group - HELCOM LAND), Grupa ds. Zanieczyszczeń na Morzu (The Maritime Group HELCOM MARITIME), Grupa ds. Reagowania na Rozlewy Olejowe (The Response
Group - HELCOM RESPONSE) oraz Grupa ds. Monitoringu i Ocen (The Monitoring and
Assessment Group - HELCOM MONAS) [11].
Realizację zasady zrównoważonego rozwoju w ochronie Morza Bałtyckiego najlepiej
obrazuje działalność Grupy ds. Ochrony Przyrody i Różnorodności Biologicznej.
Odpowiada ona za prowadzenie lokalnych działań zmierzających do zachowania i ochrony
bioróżnorodności, a także promuje zrównoważone korzystanie z żywych zasobów morza.
Posługuje się w swoich pracach narzędziami z zakresu planowania przestrzennego i oceny
wpływu na środowisko [11].
Kolejne grupy realizują w swoich pracach zasady: przezorności (ostrożności)
i prewencji (zapobiegania). Grupa ds. Zanieczyszczeń Pochodzenia Lądowego prowadzi
działania w celu redukcji emisji zanieczyszczeń ze źródeł lądowych (zarówno punktowych,
jak i rozproszonych). Promuje stosowanie Najlepszych Praktyk Ekologicznych
i Najlepszych Dostępnych Technologii. Zadaniem Grupy ds. Zanieczyszczeń na Morzu jest
działanie w celu zapobiegania zanieczyszczeniom ze statków, spowodowanym zarówno
umyślnie, jak i będącym następstwem awarii (wypadku). Grupa ta dba o to, by
odpowiednie regulacje prawne były wdrażane i przestrzegane, promuje także bezpieczną
nawigację. Grupa ds. Reagowania na Rozlewy Olejowe ma m.in. za zadanie zadbać, by
szybko reagowano na przypadki zanieczyszczeń i by zapewniony był właściwy sprzęt
i współpraca państw przy ich likwidacji [11].
Grupa ds. Monitoringu i Ocen ocenia trendy w zagrożeniach dla środowiska
morskiego, ich wpływy na to środowiska oraz aktualny jego stan, określa także
odpowiednie wskaźniki, pośrednio realizując w ramach tych działań zasadę uspołecznienia.
Koordynuje także działania wszystkich grup [11].
Podsumowanie
1.
2.
3.
4.
Morze Bałtyckie jest morzem wewnętrznym, otoczonym przez wysoko
uprzemysłowione kraje, w których mieszka duża liczba ludności. To sprawia, że jest to
obszar narażony na duże i zróżnicowane zanieczyszczenia środowiska.
II Konwencja Helsińska jest podstawowym dokumentem prawnym, przyjętym przez
wszystkie kraje nadbałtyckie, służącym ochronie środowiska Morza Bałtyckiego.
Konwencja odnosi się w swoim tekście do wszystkich zasad ochrony środowiska.
Organem wykonawczym II Konwencji Helsińskiej jest Komisja Helsińska,
podejmująca konkretne działania w celu ochrony środowiska Morza Bałtyckiego.
Realizacja zasad ochrony środowiska może się przyczyniać do zachowania tego
obszaru dla przyszłych pokoleń w ramach najważniejszej zasady - zrównoważonego
rozwoju.
210
Marcin Pigłowski
Literatura
[1]
I Konwencja Helsińska (Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego),
sporządzona w Helsinkach dnia 22 marca 1974 r. DzU 1980 Nr 18, poz. 64.
[2] II Konwencja Helsińska (Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego),
sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. DzU 2000 Nr 28, poz. 346.
[3] Borys T. (kierownik zespołu): Raport końcowy z realizacji pracy „Opracowanie modelu wdrożeniowego
wskaźników zrównoważonego rozwoju na poziomie wojewódzkim w ramach banku danych regionalnych" synteza. Regionalny ośrodek ekorozwoju fundacji karkonoskiej, Jelenia Góra - Warszawa 2003, 7-8.
[4] Our common future, Commission on Environment and Development, Oxford University Press, 1987.
[5] http://www.wbscd.org/, World Business Council on Sustainable Development (Szwajcaria), 2004.
[6] Sörlin S. (red.): Droga do ekorozwoju. Rys historyczny. WNT „EcoEdycja”, Katowice 1999, zeszyt 1, 29.
[7] Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku. Projekt założeń. Ministerstwo Środowiska, Warszawa
1999, 4.
[8] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska. DzU 2001 Nr 62, poz. 627, z późn. zm.
[9] PN-EN ISO 14004:1998 Systemy zarządzania środowiskowego - Ogólne wytyczne dotyczące zasad,
systemów i technik wspomagających, 58-65.
[10] Świątek W.: Podstawowe wymagania prawne z zakresu ochrony środowiska w praktyce małych i średnich
przedsiębiorstw. Ekoekspert sp. z o.o., Warszawa 2004, 4-5.
[11] http://www.helcom.fi/, Komisja Helsińska, 2007.
REALIZATION OF THE ENVIRONMENT PROTECTION PRINCIPLES
INCLUDING IN 1992 HELSINKI CONVENTION
Summary: The 1992 Helsinki Convention relates to all environmental protection principles, that is: the
sustainable development principle, the precautionary principle, the integration principle, the “polluter pays”
principle and the public participation principle. This is particularly important in the document, which has the
international significance, because the Baltic Sea area is the most energy-consuming area in the world.
Keywords: sustainable development, environmental protection principles, Helsinki Convention