pobierz

Transkrypt

pobierz

Seminarium realizowane jest w ramach projektu pn. „Natura 2000 – naszą szansą”
realizowanego przez Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku dofinansowanego
przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie
Dr Witold Lenart
Uniwersytet Warszawski
JAK ZORGANIZOWAĆ I PROWADZIĆ LOKALNĄ AKCJĘ
aktywizacji społeczeństwa
na rzecz ochrony przyrody i obszarów Natura 2000 w mojej
gminie.
LANA
Poradnik do przeprowadzenia warsztatów w ramach projektu
„Natura 2000 nasza szansą”
realizowanego Przez Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku
Sendeń k. Łącka, luty-marzec 2014
W Polsce nie udało się zawczasu osiągnąć odpowiedniego poziomu społecznej zgody (nie
koniecznie akceptacji) na funkcjonowanie/istnienie rozległej sieci obszarów NATURA 2000.
Dlatego zabiegi zmierzające do osiągnięcia takiego stanu zgody/ akceptacji/ zrozumienia/
tolerancji należy przeprowadzić dzisiaj. Jest to zdecydowanie trudniejsze, gdyż odbywa się
po nietrafnych decyzjach wykluczających udział społeczny i po arbitralnych, jak się okazuje
nie zawsze trafnych, decyzjach o powoływaniu tych obszarów, ustanawianiu rygorów
ochronnych, używaniu argumentów ochrony wbrew intencjom twórcy sieci.
W tych warunkach konieczne jest wykorzystywanie wszystkich narzędzi związanych z
komunikacją społeczną, przede wszystkim narzędzi nieobligatoryjnych, do wzmacniania
poczucia współodpowiedzialności społeczeństwa za jakość chronionej przyrody, co jest
oczywistą drogą do uzyskania owej akceptacji. Ale też wszystkie inne narzędzia, procedury, a
także stany i procesy społeczne powinny być wykorzystane; zarówno instytucjonalnie, jak i
poprzez działalność niezależną.
W gminie, gdzie w naturalny sposób kwestia NATURY 2000 ma wymiar autentyku
należy sięgać do sprawdzonych narzędzi takich jak wymienione poniżej.
1. Identyfikacja i kwalifikacja interesariuszy; II
2. Identyfikacja i lokalizacja społeczna rzeczywistych konfliktów; IK
3. Rozpoznanie stanowisk społeczeństwa oraz świadomościowych podstaw stosunku do sieci
NATURA 2000 (zastosowanie otwartej dyskusji, wywiadów, ankiet itp.). RS
4. Sformalizowane badanie opinii społecznej i upowszechnianie wyników RO
5. Konkursy społeczne KS
6. Analizy szans, zagrożeń, barier i mocnych stron (SWOT) SW
7. Rozprawy i debaty formalne i ad hoc RD
8. Komunikacja internetowa KI
9. Informacja i edukacja mimowolna EM
10. Referenda i formalne sondaże RE
11. Memoranda i apele MA
12. Akcje protestacyjne i wspierające AP
13. Umowy o współdziałaniu i porozumienia dotyczące konkretnych kwestii UW
str. 1
14. Działalność organów i instytucji zobowiązanych do zarządzania systemem ochrony
przyrody, w tym siecią NATURA 2000, DI
Podstawowe metody aktywizacji społeczeństwa na rzecz obszaru Natura 2000 w gminie łącza
się w system, który można nazwać lokalną akcją aktywizacji społeczeństwa na rzecz obszaru
Natura 2000 w mojej gminie. W skrócie LANA.
Wyjaśnić tu należy dwie jeszcze okoliczności:
I. System ten niezauważalnie obejmuje cała tematykę ochrony środowiska, a nawet
problematykę zrównoważonego rozwoju. Zatem nie można go tworzyć wykluczając inne
dobrze znane i aktualne dziś wątki-problemy jak ochrona zasobów wodnych, ograniczanie
zagrożeń aerosanitarnych, poprawa ładu przestrzennego, racjonalna gospodarka odpadami,
niskoemisyjna energetyka czy ekologizacja rolnictwa.
II. Określenie system nie musi oznaczać tworzenie programu, choć taki cel można sobie
postawić. Mamy tu zarówno proste zobowiązanie ustawowe (Program Ochrony
Środowiska) jak i nieskończone bogactwo możliwości wynikających ze statusu organów
przedstawicielskich gminy. Wreszcie pozostaje zawsze kierunek referendalny wiodący
przez niezależne odezwy, memoranda i apele.
LANA to proces planowania przedsięwzięć w zakresie ochrony środowiska oparty na
zasadzie szerokiej partycypacji społecznej. Jego istotą jest zastosowanie takich nowoczesnych
narzędzi gromadzenia i analizy informacji, które pozwalają obiektywizować oceny i
dokonywać racjonalnych wyborów nawet osobom nie posiadającym specjalistycznej wiedzy i
doświadczenia. Generalnie przyjmuje się, że w procesie identyfikuje się i porównuje
różnorodne problemy środowiskowe, których potencjalne oddziaływania dzieli się na 4 dość
szerokie kategorie ryzyka:
 ryzyko wystąpienia zdrowotnych zagrożeń kancerogennych
 ryzyko wystąpienia zdrowotnych zagrożeń nie kancerogennych
 ryzyko wystąpienia szkód ekologicznych
 ryzyko wystąpienia zagrożeń dla jakości życia (zwanych też zagrożeniami dla szeroko
rozumianego dobrobytu).
Tu należy przeanalizować związek 2. pierwszych zagrożeń z utrzymaniem sieci NATURA
2000. Związek ten jest oczywisty.
Analiza tak pozornie odmiennych, trudno porównywalnych zagadnień może - jak pokazują
dotychczasowe doświadczenia - prowadzić do bardzo interesujących rezultatów. Czy jest to
jednak metoda skuteczna i możliwa do zastosowania w każdej społeczności? .
Jak już wspomniano, LANA jest - generalnie rzecz biorąc - procesem planowania,
umożliwiającym wykorzystywanie aktywności społecznej mieszkańców danego miasta,
osiedla, gminy czy powiatu, a nawet województwa w celu identyfikacji najważniejszych,
lokalnych problemów w sferze szeroko pojętej ochrony przyrody oraz określania dróg i
metod ich rozwiązywania. Nie istnieje żaden z góry ustalony ("jedynie słuszny") model
realizacji.
Nikt nie może również zagwarantować sukcesu. Co więcej, źle poprowadzony proces może
na długie lata "zamrozić" lokalną, społeczną aktywność w tej dziedzinie. Bardzo łatwo można
bowiem roztrwonić ogromny potencjał entuzjazmu ludzi, którzy mają przyszli z nadzieją, że
oto wreszcie ktoś zapytał ich o zdanie w interesujących dla nich kwestiach. Wystarczy kilka
nieudanych spotkań - brak klarownej wizji pracy, bezładna dyskusja o wszystkim i o niczym,
brak widocznych efektów zbiorowego wysiłku, czy wreszcie prozaiczna nuda - aby grupa
entuzjastów stopniała niczym śnieg wiosną i nigdy więcej się nie zebrała w pierwotnym
składzie. Groźne są również wszelkie próby zewnętrznej manipulacji, czy wykorzystania
str. 2
uczestników procesu do celów politycznych. Zagrożenia tkwią jednak zwłaszcza w nas
samych - partykularyzm opinii, brak woli kompromisu, nieumiejętność słuchania innych,
uleganie stereotypom to tylko niektóre z problemów, z którymi przyjdzie się borykać
inicjatorom procesu. Tematyka ochrony przyrody łatwo daje się w ten sposób manipulować.
Jednak ci wszyscy, którym uda się te rafy zawczasu przewidzieć i skutecznie ominąć, mają
zagwarantowaną głęboką satysfakcję z realizacji zadania pozornie niewykonalnego przekształcenia czegoś w rodzaju "pospolitego ruszenia" - ze wszystkimi jego wadami i
zaletami - w rozumiejącą się nawzajem i rozumiejącą dyskutowane problemy grupę ludzi,
wyposażoną w nowoczesną metodykę identyfikacji problemu i planowania rozwiązań, zdolną
do opracowania bogatego w szczegóły lokalnego programu zachowania istniejącej sieci
NATURA 2000 i wyciagnięcia z faktu jej istnienia korzyści społecznych, a nawet
ekonomicznych. Mówiąc górnolotnie - zdolną do efektywnego spożytkowania własnych
umiejętności i poświęconego prywatnego czasu dla dobra lokalnej społeczności, czyli także
dla swoich najbliższych, sąsiadów, znajomych oraz dla samej przyrody, którą należy wreszcie
zrozumieć jako nasze dobro.
Na typowy - czyli najczęściej realizowany - proces LANA składają się następujące,
główne etapy działań:
Etap "0" – (etap przygotowawczy) utworzenie grupy inicjatywnej, budowa lokalnego
komitetu i opracowanie jego planu działań: II, IK, RS
Etap "1" – identyfikacja i ocena problemów RS, RO, RD
Etap "2" –prace nad lokalnym programem ochrony przyrody na tle programu ochrony
środowiska lub inna reasumpcja ustaleń SW, KI,
Etap "3" – uzgodnienie programu z lokalnymi władzami i nadzór na jego realizacją
UW,DI.
N
Działania proponowane do podjęcia w ramach Etapu Przygotowawczego wydają się
niezbędne dla udanej realizacji procesu LANA. W Etapie 1 Komitet identyfikuje i analizuje
najważniejsze problemy nurtujące lokalną społeczność. W etapie tym, w wyniku żmudnej
pracy członków komitetu, wspomaganych w miarę potrzeby przez odpowiednich
specjalistów, określana jest skala rzeczywistych i potencjalnych zagrożeń oraz hierarchia
problemów W Etapie 2 w wyniku żmudnej pracy członków Komitetu, wspomaganych w
miarę potrzeb przez odpowiednich specjalistów powstaje finalny "produkt" działań lokalnej
grupy społeczników - program ochrony przyrody zawierający odniesienia do sieci NATURA
2000 , który może zostać przekazany lokalnym władzom lub innym zainteresowanym
instytucjom do realizacji, ale może tez pozostać jako wewnętrzny dokument społeczny
czekający na okazje do wykorzystania. Ostatecznemu osiągnięciu tego celu poświęcone są
także dalsze działania. Należy jednak pamiętać, że osiągnięcie oczekiwanego sukcesu
wymagać będzie szeregu wcześniejszych działań przygotowawczych, realizowanych już od
momentu podjęcia przez grupę inicjatywną decyzji o rozpoczęciu procesu LANA. Służy temu
zwłaszcza utrzymywanie stałych kontaktów z lokalną społecznością i z lokalnymi władzami
oraz sukcesywne informowanie opinii publicznej o celach, zasadach działania i wynikach
prac lokalnego komitetu programowego. działania te należy traktować jako bardzo ważne
zadanie ciągłe wszystkich członków komitetu, a zwłaszcza jego liderów.
Poruszona tu mimochodem kwestia przywództwa jak również kwestia bieżącego planowania i
administrowania działaniami komitetu mają również kluczowe znaczenie dla ostatecznego
wyniku procesu LANA. Szczególne znaczenie maja tu sytuacje typu AP, MA, RD i UW.
str. 3
Etap Przygotowawczy
Rola Grupy Inicjatywnej
Podjęcie efektywnej realizacji LANA nie będzie najczęściej możliwe, jeżeli w danym
mieście, gminie czy powiecie nie znajdą się ludzie rozumiejący - choćby w ogólnym zarysie ideę uspołeczniania procesów planowania i długofalowe korzyści płynące z takich działań.
Dodatkowo powinni oni posiadać umiejętności organizatorskie i wolę przekonywania innych
do swoich pomysłów. Ludzie ci powinni zorganizować się w zespół - nazwijmy go
przykładowo Grupą Inicjatywną - który wykorzystując ich autorytet, umiejętności i wolę
działania doprowadzi do rozpoczęcia realizacji Programu LANA. Nazwa zespołu jest
drugorzędna i każda grupa ma tu swobodę wyboru, jednak cel pozostaje ten sam - zainicjować
proces. Do tego potrzebne SA zastane lub zorganizowane działania w rodzaju II i IK. Prace w
tej dziedzinie nie SA proste, ale już na tym etap[;ie potrzebna jest współpraca z fachowcami.
Rekomendujemy tu opracowanie mapy społecznej aktywności oraz matrycy zachowań w
stosunku do systemu NATURA 2000.
Do grupy inicjatywnej może należeć każdy - lokalni radni lub przedstawiciele władz
samorządowych, członkowie organizacji pozarządowych, zarówno lokalnych, jak i o zasięgu
ogólnokrajowym, członkowie rad osiedlowych, działacze klubu sportowego, ale także tak
zwani "zwykli" mieszkańcy gminy lub powiatu - każdy, kto zdecyduje się na włożenie
wysiłku i poświęcenie własnego czasu na działania służące poprawie warunków życia swojej
społeczności. Trzon grupy inicjatywnej powinien liczyć od 3 do 8 osób.
Podstawowym zadaniem grupy inicjatywnej jest:
 opracowanie koncepcji programu i harmonogramu niezbędnych działań,
 zorganizowanie komitetu programowego reprezentatywnego dla lokalnej społeczności
i uzyskanie jego akceptacji dla planowanych przedsięwzięć,
 znalezienie funduszy na opracowanie niektórych ważnych elementów, jak już
wymienione II i ID, ale także promujące plan RS, KS i KI. (prace komitetu,
wynajęcie specjalistów zewnętrznych, przekazywanie informacji społeczności lokalnej
i uzyskiwanie opinii społeczności lokalnej na temat zagadnień ochrony przyrody i
środowiska),.
Należy pamiętać, że rzeczywistym wykonawcą prac i autorem sygnującym efekt formalny
jest społeczny Komitet Programowy. Dlatego też wszelkie działania grupy inicjatywnej
powinny koncentrować się na doprowadzeniu do jak najszybszego ukonstytuowania się tego
ciała oraz na przygotowaniu optymalnych warunków dla jego pracy.
Dla organizacji komitetu i późniejszej realizacji bardzo korzystne jest, aby grupa inicjatywna
- już we wstępnej fazie prac - nawiązała kontakt z potencjalnie zainteresowanymi
instytucjami i organizacjami, a w szczególności z :
 władzami gminy lub powiatu w celu uzgodnienia zakresu projektu, zapewnienia
współpracy władz samorządowych w jego realizacji, rozpropagowania informacji i
uzupełnienia listy uczestników projektu, a także zapewnienia pomocy merytorycznej,
organizacyjno-technicznej i środków na jego realizację;
 przedstawicielami administracji rządowej odpowiedzialnymi za politykę regionalną i
zagadnienia ochrony przyrody i środowiska w celu zapewnienia współpracy i dostępu
do danych i informacji;
 z Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzkim Inspektorem Ochrony
Środowiska, Powiatowym Inspektorem Sanitarnym itp. w celu zapewnienia ich
współpracy i uzyskania dostępu do danych i informacji;
 z działającymi na danym terenie organizacjami pozarządowymi, zwłaszcza
skoncentrowanymi na ochronie przyrody, w tym także takimi, które znane są z
str. 4
nieprzejednanych stanowisk (np. Greenpeace, Pro Natura, Salamandra, Ogólnopolskie
Towarzystwo Ochrony Ptaków itd.).
 z wszelkimi innymi jednostkami, w tym także z jednostkami gospodarczymi, których
przedstawiciele mogliby być potencjalnymi uczestnikami projektu w celu uzgodnienia
ich udziału w pracach Komitetu Programowego oraz które mogą zapewnić
Komitetowi wsparcie merytoryczne, organizacyjne czy finansowe.
Bardzo ważne jest również nawiązanie roboczych kontaktów z przedstawicielami lokalnych
mediów - prasy, radia, czy telewizji regionalnej i kablowej.
Szansa na końcowy sukces działań Komitetu będzie tym większa, im lepiej jego skład będzie
odzwierciedlał różne grupy interesów występujących w lokalnej społeczności. Dlatego też,
zapraszając konkretne osoby do współpracy, Grupa Inicjatywna powinna pamiętać w
szczególności o przedstawicielach:
 lokalnych władz samorządowych (rada gminy i powiatu, urzędnicy, członkowie
zarządu) i administracji rządowej, w tym wyspecjalizowanych służb takich jak
Dyrekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Ochrony Środowiska, czy Sanepid;
 proekologicznych, ale nie tylko, organizacji pozarządowych (np. ogólnopolskie i
regionalne stowarzyszenia, towarzystwa naukowe, organizacje młodzieżowe, kluby
społeczne, kluby sportowe itp);
 szkół, uczelni, kuratoriów, ośrodków metodycznych i innych placówek oświatowoedukacyjnych;
 szpitali, przychodni, sanatoriów i innych ośrodków ochrony zdrowia, w tym także
służb weterynaryjnych;
 lokalnych kół gospodarczych (zakłady przemysłowe, warsztaty rzemieślnicze i
usługowe, izby gospodarcze, kluby przedsiębiorców, rolnicy, itp).
 grup półformalnych i nieformalnych (wyznaniowych, w tym parafialnych,
mieszkańców, hobbystów, oponentów ad hoc nie koniecznie w sprawach ochrony
przyrody, turystów)
Należy dążyć do komponowania składu Komitetu w sposób maksymalnie otwarty i
elastyczny. Dobrze jest zaplanować utworzenie swego rodzaju trzonu kadrowego – ludzi,
którzy z racji pełnionych funkcji, interesów, zamiłowań, czy wreszcie pasji społecznikowskiej
z całą pewnością będą chcieli w pracy Komitetu uczestniczyć. Można tu wymienić radnych –
członków Komisji Ochrony Środowiska, pracowników wydziału odpowiedzialnego za sprawy
ochrony środowiska w Urzędzie Gminy czy Starostwie, członków lokalnych i ogólnopolskich
organizacji proekologicznych, nauczycieli przedmiotów związanych z problematyką ochrony
środowiska, czy wreszcie przedstawicieli zakładów, zwłaszcza tych, które mocniej wpływają
na stan środowiska w swoim otoczeniu. Kwestia ta pozostaje otwarta, ale warto pamiętać, że
od tej decyzji inicjatorów procesu LANA – kogo zaprosić, kogo zachęcić do pracy w
Komitecie - zależeć będzie de facto powodzenie lub klęska jego działań.
Nie można zapominać, iż nawet w systemie demokratycznym głos różnych ludzi różnie waży,
zwłaszcza w okresie pomiędzy wyborami. Dlatego też w Komitecie Programowym, jeżeli
jego opinie mają być w przyszłości brane pod uwagę przez kręgi decyzyjne, reprezentujące
różne opcje polityczne, powinni w miarę możności znajdować się ludzie o powszechnie
uznanym autorytecie. Jest jednak regułą, że są to najczęściej ludzie bardzo zapracowani, czy
obciążeni rozmaitymi obowiązkami i mogą nie znajdować czasu na systematyczną,
długotrwałą pracę w tego typu grupie planistycznej. Jednocześnie byłoby poważnym błędem
zamykać drzwi do udziału w tym gremium osobom, które nie są tak popularne w lokalnej
społeczności, ale chcą coś wnieść od siebie, i co więcej, jak pokazuje doświadczenie,
częstokroć mają do powiedzenia wiele sensownych rzeczy – oczywiście, jeżeli taką
str. 5
wypowiedź się im umożliwi. Argumentem dla scalania zespołu powinny być działania RO, a
także prezentacja SW.
Idealna sytuacja ma miejsce, jeżeli Komitet od samego początku cieszy się akceptacją i
wsparciem lokalnych władz. Stwarza to na pewno najbardziej komfortowe warunki do
realizacji założonych zadań. Nie jest to jednak warunek konieczny dla utworzenia Komitetu.
Osoby chętne do współpracy w LANA zbierają się po raz pierwszy na sesji inauguracyjnej, w
czasie której grupa inicjatywna może przedstawić swoje propozycje działań oraz wstępny
plan i harmonogram pracy, a także zorganizować pierwszy warsztat roboczy (np.
identyfikację słabych i mocnych stron analizowanego terenu). Spotkanie powinno się
zakończyć ukonstytuowaniem Komitetu Programowego i powołaniem jego kierownictwa.
Dla zachęcenia ludzi do uczestnictwa w spotkaniu inaugurującym prace Komitetu
Programowego i podkreślenia rangi tego wydarzenia, warto jest połączyć je z realizacją
jakiegoś – nawet skromnego i na miarę lokalnych sił i możliwości – przedsięwzięcia
artystycznego, np. przedstawienia o tematyce środowiskowej w wykonaniu dzieci szkolnych,
wystawy plastycznych prac konkursowych z wręczeniem nagród, czy występu lokalnego
zespołu muzycznego.
W celu uniknięcia zbędnych dyskusji i nieporozumień, warto jest już na wstępie ustalić
zasady pracy i zadania członków Komitetu. Z istoty procesu LANA wynika, że celem
działań Komitetu powinno być:
 ustalenie listy potencjalnych i rzeczywistych problemów determinujących stan
przyrody i środowiska na obszarze gminy;
 ocenę wagi poszczególnych, zidentyfikowanych zagrożeń przyrody, ale tez ludzi i
środowiska abiotycznego;
 określenie akceptowalnych przez lokalne społeczności metod rozwiązywania
problemów powodujących istotne konflikty przestrzenne, funkcjonalne oraz
ekonomiczny spowodowane (rzeczywiście lub pozornie) przez utworzenie sieci
NATURA 2000, obok tego należy zweryfikować lub stworzyć na nowo ocenę
zagrożeń dla zdrowia ludzi oraz jakości środowiska i funkcjonowania ekosystemów, a
także ograniczających możliwości zrównoważonego i trwałego rozwoju w przyszłości.
Jakkolwiek wydaje się to oczywiste, to jednak warto publicznie stwierdzić, że członkowie
Komitetu uczestniczą w pracach programowych na równych prawach, obejmujących w
szczególności prawo do:
 czynnego uczestnictwa w posiedzeniach Komitetu oraz wypowiadania się we
wszystkich podejmowanych kwestiach, a także zgłaszania problemów i zagadnień
które powinny stać się przedmiotem obrad Komitetu
 uczestnictwa w szkoleniach prowadzonych przez konsultantów w zakresie metod
tworzenia lokalnego planu działań na rzecz ochrony środowiska;
 korzystania z wiedzy specjalistycznej konsultantów w zakresie niezbędnym do analizy
rozpatrywanych problemów i wypracowywania dróg ich rozwiązywania
Zalecane jest również uzgodnienie już na wstępie ogólnych zasad współdziałania. Nie musi to
być zaraz rozbudowany regulamin, czy inny równie poważny dokument - ważne jest
natomiast aby wszyscy członkowie Komitetu, niezależnie do pełnionych funkcji i ich pozycji
w lokalnej społeczności traktowali te ustalenia bardzo poważnie i ściśle ich przestrzegali.
Jeżeli porozumienie w tej kwestii zostanie osiągnięte, to praktyka wskazuje, że rolę
regulaminu może bardzo dobrze spełniać jednostronicowy zbiór oczywistych zasad.
str. 6
TRZYNAŚCIE ZALECEŃ DLA CZŁONKÓW KOMITETU LANA
 Przyjmij do wiadomości, ze wspieranie mentalne ochrony przyrody nie jest
warunkiem udziału w pracach Komitetu.
 Zaakceptuj prawo innych do wypowiedzi i zgłaszania wniosków
 Zauważ, że wiek, stanowisko czy zasługi mogą, ale nie muszą być gwarancją
sensowności odpowiedzi.
 Przyjmij, że Ci którzy mówią wolniej od Ciebie, niekoniecznie mają mniej do
powiedzenia
 Nie przerywaj innym, aby i Tobie nie przerywano
 Oceniaj pomysły i wypowiedzi innych tak obiektywnie, jak chcesz, aby inni oceniali
Ciebie
 Uwierz, że każdy pomysł jest wart zanotowania
 Przyjmij, że każdy pomysł może być rozwinięty, niekiedy do fazy zupełnej
transformacji
 Nie torpeduj rodzenia się podgrup i frakcji, to naturalny proces podczas kooperacji
 Załóż, że nie ma głupich pytań, za to często zdarzają się bezmyślne odpowiedzi
 Uwierz, że w dyskusji lepiej jest innych przekonywać niż pokonywać
 Pamiętaj, że zgoda buduje, a niezgoda rujnuje
 Przyjmij, że sprawy ważne dla innych nie są mniej istotne niż sprawy ważne dla
Ciebie
Gremia społeczne bardzo często ulegają pokusie powierzenia kierownictwa osobie
powszechnie znanej, o uznanym autorytecie i zasługach. Warto jednak pamiętać, że tego typu
działacze są z reguły obciążeni różnorodnymi, czasochłonnymi obowiązkami. Tymczasem
kierowanie, a zwłaszcza administrowanie pracami Komitetu może być zadaniem bardzo
absorbującym czasowo. Dlatego też dokonując wyboru należy zastanowić się, czy osoby,
którym powierza się funkcje kierownicze w Komitecie są w stanie pogodzić je z
dotychczasowymi obowiązkami. Zwykle lepiej jest, gdy liderem jest ktoś mniej zapracowany,
choć na razie mniej znany. Pamiętajmy jednak o tym, że przy okazji walki o ochronę
przyrody rodzą się z góry ukartowane awanse, ludzi wcale nie myślących proekologicznie.
Doświadczenie uczy również, że Komitet Programowy może bardzo łatwo stać się
zastępczym polem lokalnych rozgrywek politycznych. Zdominowanie prac Komitetu przez
jakąkolwiek opcję polityczną może prowadzić do subiektywizacji ocen i decyzji
podporządkowanych doraźnym interesom zwolenników lub przeciwników lokalnych władz.
Niekoniecznie służyć to będzie rzeczywistemu rozwiązywaniu problemów ochrony
środowiska na danym terenie. Dlatego też pożądaną cechą liderów Komitetu powinna być
umiejętność wznoszenia się ponad podziały polityczne i zdolność do współpracy z osobami o
różnych, również odmiennych poglądach.
Wybór Przewodniczącego Komitetu może być również determinowany zakresem zadań, jakie
zamierza się mu powierzyć do realizacji. Inne cechy powinien mieć lider, którego
podstawowym zadaniem jest zapewnienie odpowiedniej rangi i zewnętrznych warunków
funkcjonowania Komitetu, w tym właściwych relacji z lokalnymi władzami, a inne osoba,
której głównym zadaniem jest sprawne prowadzenie prac Komitetu i jego zespołów
roboczych. W przypadku braku odpowiedniego kandydata, o ile tylko budżet Komitetu na to
pozwala, warto zaangażować do prowadzenia warsztatów profesjonalnych moderatorów,
mających odpowiednią wiedzę i doświadczenie w realizacji tego typu przedsięwzięć.
str. 7
Kluczowe znaczenie będzie mieć również właściwy wybór administratora projektu,
odpowiedzialnego za planowanie, bieżącą organizację i prowadzenie działań Komitetu.
Szczególnym zadaniem administratora programu jest organizacja spotkań Komitetu.
Wskazane jest zatem ustalenie harmonogramu wszystkich spotkań Komitetu już na początku
prac i w miarę możliwości trzymanie się jego ustaleń. Do każdego z członków przed
kolejnymi spotkaniami powinny być wysyłane imienne zaproszenia. Spotkania Komitetu
powinny mieć konkretny cel i nie mogą wywoływać wśród ich uczestników poczucia straty
czasu. Warto jest również zadbać, aby po ciężkiej pracy nad Programem dać członkom
Komitetu możliwość dobrej zabawy lub wypoczynku, organizując od czasu do czasu
towarzyszący posiedzeniu koncert, wystawę, czy choćby zwykły piknik dla wszystkich
mieszkańców.
Utrzymywanie kontaktów ze społecznością lokalną - zadanie wdzięczne, ale bardzo trudne
Program LANA powinien być w założeniu realizowany przez grupę osób, które dobrowolnie
utworzą Komitet Programowy i będą systematycznie uczestniczyć w jego pracach. Nie
wyklucza to oczywiście uczestnictwa przedstawicieli władz samorządowych czy instytucji
rządowych, nawet jeżeli ich udział wiąże się z rodzajem pełnionych obowiązków.
W większości przypadków członkowie Komitetu nie będą jednak specjalistami
wykonującymi zlecone zadania, czy polecenia przełożonych, ale pracującymi społecznie
ochotnikami. Należy bowiem pamiętać, że jedynym i wystarczającym mandatem do
uczestnictwa w pracach Komitetu i w podejmowanych przez to gremium decyzjach powinna
być dobrowolna deklaracja działania, złożona na początku prac, przez każdego z jego
członków.
Wśród członków Komitetu mogą znaleźć się oczywiście formalni lub nieformalni
przedstawiciele grup interesów występujących wśród lokalnej społeczności, ale równie
dobrze mogą oni prezentować wyłącznie swoje zdanie, czy też opinie najbliższej rodziny i
przyjaciół. Jednocześnie należy sobie zdawać sprawę, że w Komitecie nie będzie - i w
zasadzie z powodów organizacyjno-technicznych nie może - uczestniczyć więcej niż
kilkadziesiąt osób. Dlatego też zawsze warto zastanawiać się nad reprezentatywnością opinii i
ustaleń Komitetu. Refleksja taka powinna być jedną z podstawowych reguł jego działania.
Nie oznacza to oczywiście kwestionowania prawa Komitetu do prowadzenia prac
programowych, ale raczej konieczność utrzymywania stałego kontaktu z lokalną
społecznością i bieżącego informowania opinii publicznej o wynikach jego prac. Można
dzięki temu ograniczyć ryzyko stopniowej alienacji działań Komitetu i rozchodzenia się jego
opinii z opiniami pozostałych mieszkańców, a jednocześnie działać na rzecz podnoszenia
świadomości ekologicznej całej społeczności.
W planie pracy Komitetu powinna w związku z tym znaleźć odzwierciedlenie strategia
popularyzacji i promocji projektu, a w tym takie przykładowe przedsięwzięcia jak:
 regularne publikowanie biuletynów informacyjnych, najlepiej droga elektroniczną KI
 współpraca z lokalnymi i regionalnymi mediami, RO
 utworzenie strony internetowej,
 imprezy służące zaangażowaniu i informowaniu większych grup lokalnej społeczności
społeczeństwa (ankietowanie, pikniki, konkursy, itd.); KS
 publiczne dyskusje okrągłego stołu, konferencje prasowe, itp. RD, MA.
Trzeba bowiem pamiętać, że przy tworzeniu programu ochrony przyrody poza aspektami
technicznymi i ekonomicznymi należy również uwzględniać uwarunkowania polityczne i
społeczne, tak aby powstający program mógł być zaakceptowany także przez społeczność
str. 8
lokalną. Dotyczy to zwłaszcza rozwiązań, które najprawdopodobniej będą od społeczności
wymagały określonych wyrzeczeń lub dokonywania trudnych wyborów.
Wskazane jest również sukcesywne zasięganie opinii społecznej, w celu weryfikacji wyników
prac w zakresie identyfikacji problemów, szacowania ostrości zagrożeń, ustalania
priorytetów, czy też przyjmowanych kierunków rozwiązywania problemów. Z tego względu
Komitet Programowy we współpracy z władzami samorządowymi powinien podejmować
wszelkie możliwe działania służące rozpowszechnieniu informacji na temat proponowanych i
wybranych rozwiązań oraz organizować publiczne debaty prowadzące do ostatecznego
wyboru optymalnej do realizacji opcji. Działania w tym zakresie opłacą się z pewnością na
dłuższą metę, służąc:
 ciągłemu wyjaśnianiu celów ochrony przyrody, w tym związanych z systemem
NATURA 2000
 wyjaśnianiu istniejących zagrożeń i utrzymywaniu dialogu ze społeczeństwem lub z
zagrożonymi grupami, tak aby mogły one podejmować racjonalne i świadome
decyzje, jak postępować w obliczu zagrożenia;
 zapewnieniu większej dostępności i ułatwianiu rozumienia danych i informacji
technicznych oraz podejmowanych decyzji;
 dostarczaniu wiarygodnych informacji o problemach, ograniczeniach i zagrożeniach
środkom masowego przekazu dla umożliwienia rzeczowego i dokładnego
informowania społeczności oraz kontrolowanie rzetelności medialnych przekazów
Kwestią otwartą, którą każdorazowo muszą rozstrzygnąć inicjatorzy procesu LANA w danej
społeczności, pozostaje stopień szczegółowości opracowywanego dokumentu programowego
lub zestawu wniosków i zaleceń. Zależeć to będzie przede wszystkim od czasu jaki
członkowie Komitetu zechcą poświęcić na prace planistyczne, ale także od intelektualnych
możliwości Komitetu i zaproszonych specjalistów, dostępu do odpowiednich danych i
informacji oraz środków, jakie na ten cel można będzie przeznaczyć. Mierząc realistycznie
"siły na zamiary" Komitet może uznać, że zdolny jest jedynie do przygotowania dość
ogólnego dokumentu strategicznego (Programu lub Strategii), stanowiącego jednak dobrą i
wystarczającą podstawę dla opracowywania przez odpowiedzialne instytucje szczegółowych,
krótko i średnioterminowych planów realizacyjnych wynikających z ustaleń Programu. W
takich przypadkach metodyka Fazy VI, a zapewne w części również Fazy V, może być
wykorzystywana do realizacji pierwszych kroków w procesie opracowywania tych planów.
Przed ostatecznym wyborem rozwiązań zaleca się przeprowadzenie konsultacji ze
społecznością lokalną w celu znalezienia opcji najbardziej akceptowalnych ze społecznego
punktu widzenia. Oczywiście prace mogą zakończyć się wcześniej, stwierdzonym
konsensusem, który można będzie wykorzystać w prawie miejscowym.
Tak skonstruowany Program może zostać przedstawiony lokalnym władzom samorządowym
do akceptacji i wykorzystania, jako podstawa do planowania szczegółowego i decydowania o
priorytetach realizacyjnych.
Zagadnienia metodyczne.
W trakcie realizacji lokalny Komitet Programowy - wspierany w miarę potrzeby przez
zewnętrznych specjalistów - powinien w szczególności:
 dokonać identyfikacji problemów środowiskowych występujących na terenie miasta,
które powodują lub mogą potencjalnie powodować zagrożenia dla ekosystemów oraz
dla zdrowia i jakości życia ludzi;
 ustalić i uzgodnić kryteria oceny
str. 9
 określić - na podstawie dostępnych danych i informacji - jakie rodzaje zagrożeń
związane są z występującymi problemami i jakie skutki mogą one powodować;
 dokonać oceny wagi poszczególnych zagrożeń, porównując ustalone skutki z
uzgodnionymi kryteriami oceny;
 przeprowadzić ranking problemów na podstawie wyników oceny wagi zagrożeń.
Doskonałym narzędziem realizacji tej grupy zadań jest metoda Porównawczej Analizy
Ryzyka (PAR). Zastosowanie PAR pozwala uzyskać bardzo pogłębiony i kompleksowy obraz
zagrożeń. Niemniej jednak nie zawsze Komitety dysponować będą wystarczającą ilością
wiarygodnych danych niezbędnych dla przeprowadzenia takiej analizy. W takich sytuacjach
ocenę zagrożeń można przeprowadzić w sposób uproszczony, pamiętając jedynie, że
kluczowe znaczenie dla jakości oceny ma właściwy dobór kryteriów, a następnie ich
konsekwentne stosowanie.
W Fazach IV-VIII (Etap 2)poświęconych zarządzaniu zidentyfikowanym ryzykiem
związanym z utrzymaniem odpowiedniego standardu sieci NATURA 2000 ale też
zachowania środowiska w ogóle w dobrym stanie Komitet Programowy powinien co
najmniej:
 określić cele strategiczne i cele szczegółowe, których osiągnięcie pozwoli na
wyeliminowanie lub minimalizację skutków zagrożeń
 uzgodnić, w jaki sposób można rozwiązać problemy uznane za priorytetowe, poszukując
rozwiązań najbardziej efektywnych
 ocenić proponowane rozwiązania pod względem:
technicznych możliwości realizacji,
problemów realizacyjnych i eksploatacyjnych
technicznej efektywność redukcji zagrożeń w porównaniu do koniecznych nakładów
inwestycyjnych (na przykład metodą analizy kosztów i korzyści).
 ustalić listę zadań i kroków niezbędnych dla zapewnienia ochrony środowiska i osiągnięcia
założonych celów
 dostrzec uwarunkowania zewnętrzne, w tym np. związane z regulacjami unijnymi;
 zauważyć i uwzględnić lokalne priorytety i cele tyczące się ochrony obszarów cennych
przyrodniczo
 ustalić kolejność realizacji działań (hierarchia i priorytety).
 Równolegle wskazane jest przygotowanie i przeprowadzenie:
 kampanii informacyjnej propagującej działania programowe w społeczności gminy RD,KI
 badania opinii społeczności gminy na temat wagi i słuszności wyboru analizowanych
tematów. RO
Pierwszym zadaniem Komitetu Programowego powinna być diagnoza stanu wyjściowego –
swoisty „bilans otwarcia” IK. Będzie to nie tylko krok niezbędny dla wskazania mocnych i
słabych stron lokalnej społeczności i przeprowadzenia identyfikacji zagrożeń, ale także
działania służące wymianie informacji pomiędzy uczestnikami procesu planowania. Jest to
zadanie stosunkowo łatwe, więc można je potraktować jako swego rodzaju rozgrzewkę przed
trudniejszymi zadaniami. Zastosowanie sprawdzonych metod interaktywnych (np. analizy
typu SWOT: słabe i mocne strony, możliwości i zagrożenia) daje wszystkim członkom
Komitetu możliwość wypowiedzenia się w nieskrępowany sposób, a jednocześnie
wzajemnego poznania swoich punktów widzenia. Takie ćwiczenia sprzyjają przełamywaniu
barier psychologicznych i budowaniu poczucia wspólnoty między członkami Komitetu, a
jednocześnie identyfikacji z miejscem zamieszkania.
str. 10
Obecność obszaru NATURA 2000 na terenie gminy pozwala na bardzo interesujacą i bogata
w wyniki analizę SWOT. Zaleca się samodzielne poprowadzenie jej i skonfrontowanie z
równolegle wykonana analiza przez inny zespół.
Przy analizie stanu wyjściowego warto jest zwrócić uwagę nie tylko na kwestie związane ze
środowiskiem naturalnym, biotycznym ale spojrzeć szerzej na warunki życia lokalnej
społeczności oraz występujące na analizowanym terenie procesy społeczno-gospodarcze.
Analiza słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń powinna zatem objąć przynajmniej
następujące dziedziny:
 lokalne warunki naturalne (warunki przyrodnicze, różnorodność biologiczna, obszary
chronione, zasoby naturalne, walory turystyczno-krajobrazowe itp.);
 potencjał ludzki (dostęp do wykwalifikowanej lub taniej siły roboczej, indywidualna
przedsiębiorczość mieszkańców, poziom zaangażowania społeczeństwa w sprawy
miasta, stopień rozwoju więzi społecznych i kulturowych, itp.), wraz z wiarygodną
prognozą demograficzną; ;
 infrastruktura techniczna (stan sieci drogowej, systemów kanalizacji i oczyszczania
ścieków, zaopatrzenie w wodę, dostęp do sieci gazowej itp.); wraz z realistycznym
programem rozwojowym;
 potencjał gospodarczy (stopień rozwoju poszczególnych gałęzi przemysłu, rolnictwa i
handlu, tendencje przyszłościowe, napływ inwestorów, siła nabywcza ludności itp).
Dobra analiza stanu istniejącego będzie bardzo pomocna przy poszukiwaniu właściwych
rozwiązań dla nurtujących lokalną społeczność problemów środowiskowych. Obejmując jak
najwięcej aspektów, które mogą okazać się kluczowe dla realizacji późniejszych planów
strategicznych powinna umożliwić jasną, i w miarę szczegółową odpowiedź na podstawowe
pytania:
 gdzie jesteśmy? (opis punktu wyjścia);
 co posiadamy? (remanent zasobów przed naszą wyprawą w przyszłość, nasze mocne i
słabe strony);
 co budzi nasze niezadowolenie? (od czego chcemy uciec, co chcemy zmienić albo
czego jeszcze nie mamy, choć chcielibyśmy to mieć?).
Identyfikacja i weryfikacja listy problemów może zostać stosunkowo łatwo przeprowadzona
poprzez poszukiwanie odpowiedzi na podstawowe pytanie: co chcemy i co powinniśmy
zmienić w naszym bliższym i dalszym otoczeniu, w naszych nawykach czy w zasadach
funkcjonowania podległych nam, czy obsługujących nas instytucji? Co z kolei chcemy
zachować i jakie można znaleźć argumenty by zachować nie tylko geodezyjny zarys
obszarów NATURA 2000 ale też stworzyć warunki dla funkcjonowania tej sieci. Pytania te
mogą dotyczyć wszystkich sfer życia lokalnej społeczności, w tym zwłaszcza:
stanu środowiska naturalnego (stopień zanieczyszczenia wód i/lub powietrza, marnotrawstwo
zasobów naturalnych, dewastacja cennych ekosystemów itp.);
 stanu zdrowia społeczeństwa (śmiertelność niemowląt, choroby zawodowe, patologie
społeczne, dostęp do opieki zdrowotnej itp.);
 jakości życia mieszkańców (złe warunki mieszkaniowe, brak poczucia
bezpieczeństwa, brak warunków do rekreacji i wypoczynku itp.);
 infrastruktury technicznej, komunalnej (brak sieci wodociągowej, kanalizacyjnej,
gazowej, nieprzejezdne drogi itp.);
 poziom akceptacji systemu ochrony przyrody oraz stan świadomości ekologicznej,
szczególnie w odniesieniu do biosfery;
str. 11
 gospodarki (spadek ilości miejsc pracy, słaba kondycja lub
przedsiębiorstw, ucieczka młodych ludzi do większych aglomeracji).
bankructwa
Wstępną identyfikację problemów można zasadniczo przeprowadzić na jednym spotkaniu
plenarnym Komitetu Programowego. Powstającą w ten sposób listę problemów można
również w razie potrzeby weryfikować i modyfikować (dodawać nowe problemy, łączyć
zidentyfikowane problemy w grupy itp.). Warto również po sformułowaniu pierwszej wersji
listy poprosić członków Komitetu o wyrażenie opinii, które problemy ich zdaniem zasługują
na szczególna uwagę, lub które uważane są za szczególnie palące. Niewłaściwie
zidentyfikowane lub ignorowane powody niezadowolenia społecznego są przyczyną niejednej
nieskutecznej kampanii społecznej, czy przegranych wyborów. Dlatego też, zwłaszcza na
wstępnym etapie prac Komitetu LANA, kiedy jego członkowie dopiero się poznają i uczą
wspólnego języka, nie wolno ignorować żadnej opinii, czy postulatu i pozostawiać go bez
analizy.
W dalszej kolejności należy jednak do poszczególnych zidentyfikowanych problemów
przyporządkować konkretne zagrożenia. Na forum Komitetu Programowego należy zatem
uzgodnić zakres gromadzonych danych i informacji oraz format raportów w celu
opracowywania w miarę możliwości podobnych dokumentów oraz materiałów
pomocniczych, jak również potrzeby w zakresie zatrudnienia specjalistów do opracowania
szczególnie trudnych kwestii.
Ustalanie kryteriów oceny
Warunkiem koniecznym dla przeprowadzenia analizy zagrożeń przyrody jest opracowanie
odpowiednich kryteriów oceny.
Na opracowanie kompleksowych kryteriów oceny skutków zagrożeń trzeba poświęcić co
najmniej jedną sesję Komitetu Programowego. Jest to jeden z najtrudniejszych, a
jednocześnie najważniejszych elementów całej procedury. Jest również możliwe – i pozornie
łatwiejsze – opracowywanie kryteriów oceny dla każdego ze zidentyfikowanych problemów
oddzielnie. Zastosowanie drugiego podejścia może jednak spowodować wystąpienie
poważnych problemów przy próbach ustalania, które z zagrożeń mają dla danej społeczności
największe znaczenie. Wybór priorytetowych działań mających na celu ograniczenie
poszczególnych zagrożeń może w takich sytuacjach wymagać ustalenia odpowiednich wag,
umożliwiających porównywanie wyników zastosowania zróżnicowanych zestawów kryteriów
lub ich łączenie. Tu znów dobrze zasięgnąć porady fachowców.
Wprowadzone przez Komitet kryteria powinny stanowić rodzaj skali ocen, do
której przy
porównuje się wielkość poszczególnych zagrożeń i która
pozwala na porównywanie ich
różnych rodzajów. Skala kryterialna może
obejmować kilka stopni, np:
o ryzyko teoretycznie maksymalne – niechybność zniszczenia
o ryzyko ekstremalne;
o ryzyko duże;
o ryzyko znaczące;
o ryzyko niewielkie;
o brak ryzyka.
Normalne skale zawierają od 4 do 6 poziomów oceny.
str. 12
Warto jednak pamiętać, że wspólne dyskutowanie i uzgadnianie kryteriów daje członkom
Komitetu niepowtarzalną szansę na poznanie własnych systemów wartości i wymianę
posiadanych informacji. W efekcie łatwiejsza jest budowa wspólnego języka i porozumienia,
co do rodzaju i rzeczywistej wagi poszczególnych zagrożeń. Ułatwia to później jednoznaczną
ocenę ryzyka i wybór priorytetów działania w eliminowaniu zagrożeń. Dlatego też nie należy
ograniczać czasu na dyskusję na tym etapie prac. Najlepszym podejściem jest opracowanie
generalnych kryteriów w trzech wspomnianych już kategoriach: zagrożenia dla zdrowia, dla
środowiska naturalnego oraz dla jakości życia ludzi. Zawsze z kontekstem dotyczącym
obszarów NATURA 2000. (Czy będziemy zdrowsi jeśli usuniemy jeden z proponowanych
obszarów SOO?, Czy obszary naturowe wpływają na jakość produkcji przemysłu
spożywczego?).
Następne etapy przygotowywania Programu LANA obejmują coraz bardziej zaawansowane
prace nad zawartością dokumentu z uwzględnieniem wymienionych na początku narzędzi
oraz procedur, a także koniecznych rozsądnych reakcji na bieżące wydarzenia i zgłaszane
przez społeczeństwo problemy. Jeśli chcemy uzyskać trwały i w pełni akceptowany (choćby
przyjęty na zasadach demokratycznej większości) dokument powinniśmy uwzględnić kolejne
etapu prac, wymienione poniżej. Ale, zgodnie z założeniem LANA można przerwać Program
uzyskując oczekiwany poziom akceptacji możliwy do wykorzystania podczas formalnie
planowanych działaniach samorządu gminnego. Można tez wracać do rozpoczętej pracy, na
sprawdzonej kiedyś zasadzie Agendy 21.
Już na wstępnym etapie prac dobrze jest przeprowadzić analizę ryzyka. Projekty związane z
ochrona przyrody immanentnie zawierają poważne ryzyko, ponieważ graniczny,
dopuszczalny poziom akceptacji kompromisów (czytaj: ustępstw) jest zawyżony. Wynika to z
oczywistego priorytetu życia nad śmiercią (mowa o gatunkach chronionych, cennych, ale też
pospolitych) oraz twardej zasadzie utrzymywania pod ochrona jak największych przestrzeni
zapewniającej bytowanie większym populacjom.
Bardzo użytecznym narzędziem jest w tym względzie metoda Porównawczej Analizy
Ryzyka. Ranking zagrożeń dla przyrody, zdrowia, środowiska i jakości życia, nazywany w
metodzie PAR rankingiem ryzyka polega tu na:
 odniesieniu wyników analiz co do zasięgu, rodzaju, ostrości i odwracalności skutków
poszczególnych zagrożeń do ustalonych wcześniej kryteriów, np. różnorodności
biologicznej, kondycji populacji, perspektyw utrzymania się gatunków zagrożonych,
 łącznym zestawieniu uzyskanych ocen we wszystkich analizowanych kategoriach,
 ustaleniu hierarchii zagrożeń ze względu na ich znaczenie dla lokalnej społeczności
wyrażone poprzez łączny wynik oceny.
Warto jest w tym celu zorganizować otwartą sesję rankingową, na którą należy zaprosić
wszystkich chętnych, również osoby nie uczestniczące dotychczas w pracach Komitetu.
Pozwala to na szeroką publiczną prezentację i dyskusję dotychczasowych ustaleń, a w razie
wystąpienia znaczących kontrowersji wskazuje na potrzebę dalszej weryfikacji i uzupełnienia
zebranych danych oraz wyników analiz.
Porządek sesji rankingowej może w szczególności obejmować:
 publiczną prezentację metody przeprowadzenia rankingu ryzyka z wykorzystaniem
uzgodnionych kryteriów i wyników analizy;
str. 13
 przedstawienie dyskusji wyników analizy ryzyka, ze szczegółowym omówieniem
metod analizy danych, obszarów niepewności oraz przyjętych założeń wyjściowych i
danych literaturowych;
 ewentualną rewizję pierwotnych definicji obszarów problemowych;
 przeprowadzenie rankingu zagrożeń
 zestawienie „protokołu rozbieżności”.
Ranking zagrożeń może kończyć etap diagnozowania sytuacji istniejącej.
Jednym z najważniejszych aspektów tego etapu jest uzgadnianie opinii i ocen na temat
rzeczywistych i potencjalnych zagrożeń oraz ich skutków pomiędzy lokalną społecznością,
organami samorządowymi, administracją rządową i społecznymi grupami interesu. Ułatwi to
później określenie:
 czytelnych, konkretnych celów w zakresie ochrony przyrody;
 kryteriów oceny postępów realizacji założonych strategii ;
 reguł otwartego procesu wyboru priorytetów działania w zakresie zarządzania
ryzykiem
 listy postulatów i propozycji dotyczących funkcjonowania obszarów NATURA 2000.
Dlatego też, po sesji rankingowej należy opracować raport sumujący wyniki wszystkich
analiz prowadzonych w czasie oceny ryzyka, jak również przedstawiający ostateczną
hierarchię problemów. Raport ten powinien zostać możliwie szeroko rozpropagowany i
przedstawiony władzom, sponsorom i opinii publicznej. Zaprezentowane w nim wyniki będą
bowiem stanowiły podstawę przy podziale środków na poszczególne cele środowiskowe.
Kolejnym krokiem w planowaniu strategicznym po zdefiniowaniu celów ogólnych jest
wyznaczanie swoistych „kamieni milowych” na drodze prowadzącej do zarysowanej
docelowej wizji. Na tym etapie ważne jest formalne włączenie przedstawicieli władz
lokalnych i regionalnych oraz innych zainteresowanych instytucji lub organizacji do dyskusji
na temat regionalnej polityki ochrony środowiska i jej znaczenia dla opracowywanego przez
Komitet LANA.
Cele szczegółowe w mniejszym stopniu powinny odzwierciedlać oczekiwania Komitetu
Programowego, a w większym stopniu odnosić się do dróg i metod osiągania celu
strategicznego. Cele szczegółowe powinny być tak formułowane, aby w maksymalnym
możliwym stopniu eliminować element niepewności w realizacji Programu. Wskazane jest
również, aby cele szczegółowe były mierzalne, czy to w sposób bezpośredni, czy też poprzez
zestaw uzgodnionych w trakcie ich formułowania wskaźników.
Dodatkowo cele szczegółowe powinny być tak sformułowane, aby ich realizacja
spowodowała eliminację lub co najmniej minimalizację zagrożeń określonych jako
priorytetowe w fazie oceny ryzyka.
Wielu, nawet doświadczonych planistów napotyka przy tym trudności w rozgraniczeniu
celów szczegółowych i zadań realizacyjnych. Cele szczegółowe powinny być tak
formułowane, aby w maksymalnym możliwym stopniu eliminować element niepewności jego
realizacji, czy zagrożenie ingerencją czynników zewnętrznych. Wskazane jest również, aby
cele szczegółowe były mierzalne, czy to w sposób bezpośredni, czy też pośrednio poprzez
zestaw uzgodnionych w trakcie ich formułowania wskaźników.
Należy dążyć do tego aby cele strategiczne (pozostać powinien w zasadzie jeden: ochrona
przyrody lokalnej z pełnym i docelowym wykorzystaniem sieci NATUA 2000) stopniowo
zmieniały się w cele szczegółowe, a nawet zadania.
Osiąganie celów szczegółowych należy przewidywać w perspektywie czasowej wynikającej z
założonego okresu realizacji Programu (maksymalnie 5-10 lat). Po ich osiągnięciu cele
str. 14
szczegółowe powinny być z programu ochrony środowiska wykreślane lub istotnie
modyfikowane.
Ważne jest aby cele ogólne i szczegółowe były jasno sformułowane i nie nastręczały
trudności interpretacyjnych. Wtedy łatwiej będzie się skoncentrować jedynie na ich
osiągnięciu. Wskazówką charakteryzującą cele strategiczne jest skrót SMART (ang. Specific,
Measurable, Achievable, Relevant, Timed). Przy czym w języku angielskim jest to gra słów,
bowiem słowo smart tłumaczone na polski oznacza bystry, inteligentny, elegancki. Można
dokonać spolszczenia tego skrótu bez utraty zawartego w nim znaczenia. Cel smart powinien
być: Specyficzny, Mierzalny, Adekwatny, Realizowalny, Terminowy. Tak naprawdę chodzi o
przejrzystość informacyjną, interpretacyjną i realizacyjną celów, czyli transparentność.
Należy zauważyć, że cele w ochronie przyrody rzadko są transparentne, ze względu na trudną
poznawczo materię.
Wybór metod działania służących osiąganiu założonych celów ogólnych i szczegółowych
należy poprzedzić przeglądem aktualnych przepisów prawnych, technologii oraz technik
działania pozwalających na rozwiązanie problemów priorytetowych, a jednocześnie na
realizację celów strategicznych. Zadanie to można powierzyć Zespołom Technicznym
wyłonionym z grona Komitetu, względnie poprosić o pomoc odpowiednich specjalistów.
Kolejnym krokiem jest zapoznanie się z istniejącymi, a zwłaszcza realizowanymi już planami
i programami w zakresie ochrony przyrody i dziedzin pokrewnych, które można i należy
uwzględnić w pracach Komitetu. W szczególności należy brać pod uwagę takie zadania,
których realizacja jest już posunięta daleko, a koszt zaniechania zbyt wysoki. Zadania te
należy uwzględnić w opracowywanym przez Komitet programie, nawet jeżeli w chwili
obecnej istnieją bardziej nowoczesne i skuteczne techniki rozwiązywania danego problemu.
Przy poszukiwaniu rozwiązań należy również brać pod uwagę leżące u podstaw Polityki
Ekologicznej Państwa w Polsce i w UE zasady. Inną grupę zasad odnajdziemy w
dokumentach związanych z Konwencja o Ochronie Różnorodności Biologicznej oraz w
Dyrektywach „naturowych” UE. Chodzi przede wszystkim o:
 zapobieganie powstawaniu zagrożeń i zanieczyszczeń i zagrożeń „u źródła”;
 maksymalnej możliwej minimalizacji tych zagrożeń, którym nie można zapobiec, w
tym usuwania ich poza tereny chronione,
 obciążania zanieczyszczających pełnymi kosztami zapobiegania powodowanym
zagrożeniom i usuwania ich skutków
 dążenia do racjonalnego przeznaczenia przestrzeni z zachowaniem ładu i wartości
przyrodniczych.
Faza poszukiwania optymalnych rozwiązań powinna służyć również ostatecznemu
uzgodnieniu przez Komitet Programowy lokalnych priorytetów realizacyjnych w osiąganiu
celów środowiskowych. Konieczna jest identyfikacja i wybór zestawu proponowanych
metod/narzędzi służących:
 osiąganiu priorytetowych celów ogólnych i szczegółowych określonych w Programie
LANA;
 wypełnianiu wymogów lokalnej i regionalnej polityki ochrony środowiska;
 realizacji konkretnych rozwiązań w sferze ekonomicznej, formalno-prawnej,
organizacyjnej i technicznej.
str. 15
Struktura programu
Po wyborze i uzgodnieniu konkretnych strategii osiągania celów można przystąpić do
opracowywania programu realizacyjnego.
Opracowany według metodyki LANA Program powinien generalnie składać się z
następujących części:
1. Deklaracja dotycząca polityki środowiskowej, w tym dotyczącej ochrony przyrody
rady gminy lub powiatu;
2. Syntetyczna diagnoza stanu wyjściowego
3. Wyniki analizy i ranking znaczących zagrożeń
4. Proponowane cele kierunki rozwiązywania zidentyfikowanych problemów
5. Zestawienie celów, zadań i kroków realizacyjnych
6. Harmonogram realizacyjny,
7. Szczegółowy opis zadań (ewentualnie karty zadań dotyczące poszczególnych
chronionych fragmentów lub taksonów)
8. Zasady monitorowania i ewaluowania realizacji programu
Harmonogram i karty zadań mogą mieć formę tabelaryczną, która ułatwia zarządzanie i
kontrolę realizacji programu.
Praktyczne metody budowania programu
Identyfikacja i uzgadnianie celów strategicznych i szczegółowych w dużych i
zróżnicowanych grupach ludzkich, do których niewątpliwie zaliczyć można lokalne Komitety
Programowe nastręcza niejednokrotnie wiele trudności. Istnieją jednak sprawdzone w
praktyce metody organizacji pracy grup, które pozwalają z jednej strony maksymalnie
efektywnie wykorzystywać czas posiedzeń plenarnych, a jednocześnie umożliwiają każdemu
członkowi Komitetu czynne uczestnictwo w budowaniu programu. Zaletą tych metod jest
również likwidowanie barier psychicznych takich jak strach przed publiczną wypowiedzią,
czy trudności w werbalizowaniu poglądów i opinii.
Planowanie Zorientowane na Cel
Przykładem tego typu metody jest tzw. Planowanie Zorientowane na Cel (niem. ZOPP Ziel
Orientierte Projekt Planung). Metoda ta polega na budowie planu „od ogółu do szczegółu „
poprzez zbieranie i generalizowanie opinii wyrażanych przez uczestników procesu na piśmie.
Prowadzący spotkanie określa dziedzinę, którą należy analizować i zachęca członków
Komitetu do formułowania syntetycznych celów lub zadań na niewielkim skrawku papieru.
Zgromadzone propozycje są przez prowadzącego grupowane i omawiane, a następnie w
formie syntetycznej zapisywane w odpowiedniej kolumnie tabeli planu. Po sformułowaniu i
uzgodnieniu celów ogólnych, tą samą metodę stosuje się do określenia celów szczegółowych,
następnie zadań, a w miarę możliwości także kroków realizacyjnych. W zależności od stopnia
skomplikowania problemu, proces planowania metodą ZOPP może zajmować jedno lub wiele
posiedzeń Komitetu.
Jeżeli grupa jest wystarczająco zintegrowana i wspomniane wcześnie bariery psychiczne nie
występują, metodę karteczkową, zwłaszcza w mniejszych gremiach mogą zastąpić werbalne
wypowiedzi uczestników, na przykład w formie tzw. „burzy mózgów”.
Praca w zespołach roboczych
Inną metodą identyfikacji celów i zadań, po określeniu generalnych założeń i uzgodnieniu
formy, może być podzielenie członków Komitetu na niewielkie grupy „rozpracowujące”
poszczególne zagadnienia. Metoda ta jest skuteczna zwłaszcza w tych przypadkach, kiedy do
str. 16
każdej grupy można przydzielić osoby wykazujące zdolności przywódcze i charakteryzujące
się umiejętnością syntezy problemów oraz gdy możliwe jest korzystanie z pomocy
specjalistów. W takich przypadkach grupy opracowują swoje propozycje na spotkaniach
roboczych, a plenarne posiedzenie Komitetu służy prezentacji i uzasadnieniu przygotowanych
propozycji oraz ich wspólnej weryfikacji i uzgodnieniu.
Konieczność podzielenia Komitetu na Grupy Problemowe, czy Zespoły Techniczne, które
odpowiadać będą za przygotowanie konkretnych propozycji, może wynikać zwłaszcza z
zakres i natężenia niezbędnych do przeprowadzenia prac. Należy jednak przyjąć zasadę, że
wszystkie wprowadzane do ostatecznej wersji Programu zadania oraz przyporządkowane im
kroki realizacyjne są ostatecznie uzgadniane i przyjmowane na plenarnych sesjach Komitetu.
Stopniowo, w trakcie uzyskiwania konsensusu w kolejnych kwestiach należy zadbać o
promocję społeczną prac nad Projektem LANA. Chodzi o:
 szerokie nagłośnienie wyników projektu w mediach;
 opublikowanie raportu z przebiegu prac;
 organizacja konferencji prezentującej Program LANA z udziałem władz miejscowych
i regionalnych;
 ewentualne podpisanie porozumień i deklaracji UW
 publiczne podziękowanie uczestnikom i wprowadzenie wyników do rutynowej
działalności odpowiedzialnych instytucji DI.
Być może jednak Komitet w porozumieniu, lub wręcz na zapotrzebowanie władz uzna, że
warto kontynuować jego działalność. Jego członkowie stanowić będą przecież unikalną grupę
ludzi zaznajomionych z metodyką planowania strategicznego i wzbogaconych o wiele
praktycznych informacji z dziedziny ochrony przyrody. W myśl sentencji: „plan jest niczym,
planowanie jest wszystkim” otwiera się przecież nowe pole działania polegające na
systematycznej weryfikacji i wzbogacaniu Programu. Być może Komitet uzna także, że jego
dalsze istnienie jest konieczne dla stymulowania i monitorowania realizacji Programu, jeżeli
wola polityczna lokalnych władz wyda mu się niewystarczająca. Nie ma żadnych przeszkód
aby w każdej gminie (może w prawie każdej, gdyż są gminy bez istotnych wartości
przyrodniczych) trwale funkcjonował Komitet LANA.
W każdym z tych przypadków Komitet powinien kontynuować swą działalność. Wymagać to
jednak będzie podjęcia decyzji co do optymalnej formy dalszego funkcjonowania. Można tu
zastosować wiele rozwiązań organizacyjnych i systemowych, np. utworzenie stowarzyszenia
czy dokooptowanie członków Komitetu do właściwej komisji Rady Gminy czy Powiatu.
Ostatecznym rozwiązaniem jest wzmocnienie istniejących NGOs. Niezależnie jednak od
przyjętej koncepcji organizacyjnej członkowie Komitetu powinni kierować się następującymi
zasadami:
 zachowania maksymalnej otwartości działania;
 utrzymywaniu nieskrępowanej wymiany informacji z lokalną społecznością;
 zapewnienia łatwego dostępu do Komitetu dla potencjalnych nowych członków;
 stworzenia możliwości systematycznego podnoszenia wiedzy przez członków
Komitetu.
Pozwoli to na stałe doskonalenie jakości pracy, a tym samym rangi Komitetu, a jednocześnie
zwiększy szansę uniknięcia ryzyka alienacji społecznej, choroby na którą „cierpi” duża część
organizacji pozarządowych, jak również znacząca część przedstawicieli władz.
str. 17
Monitoring realizacji i weryfikacja Programu
Ostatnim, długofalowym zadaniem dla Komitetu Programowego jest monitorowanie realizacji
programu oraz uaktualnianie i uzupełnienie programu. Nie ulega bowiem wątpliwości, że po
wyborze określonej strategii ochrony i poprawy stanu środowiska, jej realizacja powinna być
systematycznie oceniana, w celu upewnienia się, że warunki środowiskowe zmieniają się
zgodnie z przyjętymi celami środowiskowymi. Stały monitoring Programu jest również
czynnikiem mobilizującym jednostki odpowiedzialne za realizację poszczególnych zadań do
systematycznej i efektywnej pracy. Tylko pozornie monitorowanie kwestii związanych z
utrzymaniem sieci NATURA 2000 należy do zadań dla fachowców i raczej obejmuje długie
okresy. Niezwykle ważne jest obserwowanie i kontrolowanie wszystkich zmian w otoczeniu
sieci, także oznak zmian przyszłych. W tym zmian w funkcjonowaniu społeczności
lokalnych, zmian globalnych, zmian społeczności w stosunku do przedmiotów ochrony.
Pominięcie tego typu mechanizmów kontrolnych w fazie konstruowania i przyjmowania
Programu może, a w wielu przypadkach już doprowadziło do sytuacji, w której całkiem dobre
plany spoczywają zakurzone na jakiejś zapomnianej półce, a pamięć o uzgodnionych
przedsięwzięciach szybko zanika. Zadanie systematycznego monitorowania Programu warto
zatem włączyć do harmonogramu realizacyjnego jako jego integralną część, służącą
efektywnej realizacji i weryfikacji podejmowanych przedsięwzięć. Idea ciągłego planowania i
doskonalenia przedstawiana jest z reguły na schemacie tzw. spirali zarządzania.
W większości nowoczesnych teorii uznaje się monitoring realizacji planów za niezbędny
element planowania i zarządzania, prowadzący do ciągłego doskonalenia podejmowanych
działań. W przypadku ochrony przyrody jest to szczególnie oczywiste.
Wskaźniki monitorowania realizacji programu
str. 18
Efektywne narzędzia stanowią odpowiednio ustalone wskaźniki środowiskowe, które:
 Upraszczają, agregują i kwantyfikują informację, czyniąc ją bardziej zrozumiałą dla
szerokiego audytorium
 Prezentują i syntetyzują informacje oparte na podstawach naukowych o stanie
środowiska i tendencjach jego zmian
 Wskazują na trendy zmian stanu/jakości środowiska
 Wskazują na zmiany źródeł, przyczyn i skali antropopresji na środowisko
 Pokazują związki pomiędzy zmianami stanu środowiska
 Umożliwiają ocenę skuteczności i wyników działań podejmowanych na rzecz ochrony
środowiska
 Ułatwiają planowanie strategiczne i podejmowanie decyzji o wydatkowaniu środków
budżetowych
 Ułatwiają realizację programów podnoszenia świadomości społecznej
Wybór wskaźników zależy od charakterystyki występujących problemów i związanych z nimi
zagrożeń i powinien uwzględniać również przyjęte strategie rozwiązywania problemów
i eliminowania szkodliwych oddziaływań.
Wskaźniki powinny w zasadzie mieć wymiar ilościowy. Do najczęściej stosowanych
należą wskaźniki:
 wyrażane w wartościach bezwzględnych, np. liczebność populacji określonego gatunku;
 wyrażane w wartościach względnych, np. procentowe zmiany wielkości wybranych
populacji w analizowanym okresie;
 statystyczne, np. częstotliwość występowania kolizji nietoperzy z pojazdami na pobliskiej
drodze.
Należy tworzyć wskaźniki syntetyczne wiążące jakość przyrody z dobrobytem mieszkańców,
lub choćby tylko poziom akceptacji krajobrazu przez mieszkańców/lub turystów. .
Możliwe więc jest zatem stosowanie wskaźników o charakterze opisowym
Stosowanie wskaźników wydaje się szczególnie przydatne przy ustalaniu długofalowych
strategii osiągania poprawy stanu środowiska oraz przy konstruowaniu celów szczegółowych.
Jak wspomniano wyżej bardzo dobrym argumentem wspierającym utrzymanie sieci
NATURA 2000 jest zdrowie. Podstawy metodyczne analizy zagrożeń dla zdrowia są dość
złożone, ale warto je rozpoznać i wykorzystać. Istnieją odpowiednie schematy postępowania
oraz wytyczne do określania zagrożenia niekancerogennego i kancerogennego. Tu wypada
tylko zauważyć, ze tereny o chronionej przyrodzie zawsze odznaczają się zdecydowanie
niższym zagrożeniem kancerogennym.
Dla znacznej grupy toksykantów specjaliści obliczyli już tzw. Dawki Referencyjne, czyli taki
poziom narażenia, który nie powinien powodować jakichkolwiek skutków zdrowotnych,
nawet u szczególnie wrażliwych osób. Dawki Referencyjne traktowane są czasem jako
granice bezpieczeństwa, poniżej których nie występuje ryzyko zdrowotne.
W przypadku czynników kancerogennych Dawki Referencyjne, o ile w ogóle są określane,
charakteryzuje duży współczynnik niepewności, zależny od rodzaju danych na podstawie
których dawki zostały skalkulowane. Wielu naukowców uważa przy tym, że nawet bardzo
niewielkie narażenie na kontakt z kancerogenem, prawdopodobnie w niektórych przypadkach
nawet pojedyncza molekuła, może powodować, że normalna komórka, dzieląc się,
transponuje się w komórkę rakową. Stąd już tylko krok do wniosku, że większe narażenie
tylko zwiększa prawdopodobieństwo, iż dany typ kancerogennej przemiany nastąpi. Jest to
str. 19
obecnie dominujący model oceny zagrożeń kancerogennych i mutagennych (tzw. model
wielo-stadiowy), oparty na solidnych naukowych podstawach. Wyniki wyraźnie wskazują na
różnice przestrzenne związane z jakością przyrody.
Narażenie ludzi na bezpośredni kontakt z substancjami występującymi w środowisku, a w
konsekwencji ich przenikanie do organizmu może zachodzić poprzez różne media i bardzo
różnymi drogami (spożywanie pokarmów i napojów, wdychanie zanieczyszczonego
powietrza, wchłanianie toksyn przez skórę). W znacznej części przypadków kontakt ten może
mieć charakter przypadkowy bezwiedny.
Do czynników determinujących dawki i związane z wchłanianiem substancji
niebezpiecznych ryzyko należy zwłaszcza:
 stężenie substancji w danym medium (g/l, ppm),
 czas pomiędzy okresami narażenia lub czas trwania narażenia,
 cechy osobnicze (waga, pojemność płuc, ilość i rodzaj spożywanych pokarmów) uśrednianie polega głównie na dzieleniu dziennej wchłanianej dawki przez wagę danego
osobnika,
 wielość dróg narażenia (droga pokarmowa, oddychanie, kontakt skórny),
 cykl życiowy” substancji po przeniknięciu do organizmu (warunki i szybkość absorpcji,
zdolność organizmu do usuwania toksyny, zdolność do kumulacji w tkance tłuszczowej,
możliwość rozkładu na toksyczne metabolity itp.),
 zróżnicowanie międzygatunkowe i wewnątrzgatunkowe (różne gatunki i poszczególne
osobniki w ramach jednego gatunku mogą reagować na dany czynnik w odmienny
sposób).
Jeszcze bardziej złożone są metody analizy zagrożeń ekosystemów
Metodyka analizy zagrożeń ekosystemów na potrzeby Programu LANA jest zdecydowanie
słabiej rozwinięta, niż w sferze analizy ryzyka zdrowotnego. Dane możliwe do uwzględnienia
w tej dziedzinie są bardzo rozproszone, a mnogość czynników, które należy uwzględniać
komplikuje proces analizy, czyniąc go trudnym i niejednoznacznym nawet dla wysokiej klasy
specjalistów.
Zmiany zachodzące w ekosystemach, w przypadkach gdy nie mamy do czynienia z silnym
natężeniem czynników szkodliwych, mają z reguły powolny, czasami wręcz niezauważalny
charakter. Częstokroć trudno jest także zidentyfikować te czynniki, które rzeczywiście
odpowiadają za niekorzystne zmiany. Wydaje się raczej, że w większości przypadków takich
czynników może być kilka, kilkanaście, a pewnie i kilkadziesiąt, z których każdy z osobna nie
wywoływałby znaczących zmian, ale w oddziaływaniu synergicznym wzajemnie wzmacniają
swoje działanie. Przykładowo, upowszechnia się ostatnio pogląd, że zły stan zdrowotności
polskich lasów ma oczywiście swoją w nadmiernym zanieczyszczeniu powietrza, zwłaszcza
związkami zakwaszającymi środowisko i uszkadzającymi aparaty szparkowe roślin, ale
jednocześnie wpływ ten jest silnie wzmacniany przez występujące przez wiele lat okresy
suszy, monogatunkowe nasadzenia drzew, czy błędy we właściwym doborze roślin do
warunków siedliskowych.
Czy zatem lokalne Komitety Programowe są w ogóle zdolne do przeprowadzania tego typu
analizy? Wydaje się, że odpowiedź na tak postawione pytanie może być pozytywna, jednak
pod warunkiem, że ustalenia Komitetów traktowane będą jako hipotezy wymagające w
znacznej części przypadków naukowego potwierdzenia. Jakie w takim razie przyjąć zasady
postępowania?
Podstawowym założeniem w analizie zagrożeń dla ekosystemów powinno być poszukiwanie
czynników (stresorów) powodujących zagrożenia dla poszczególnych elementów ekosystemu
lub dla środowiska jako całości w tych samych obszarach problemowych, jakie analizowano
str. 20
w przypadku oceny zagrożeń dla zdrowia i życia. Nie oznacza to jednak, że zidentyfikowane
stresory muszą być takie same.
Identyfikując stresory należy wykorzystywać wiedzę członków Komitetu, a w razie potrzeby
zasięgnąć opinii specjalistów, czy też przeprowadzić własne studia literaturowe. Nie bez
znaczenia powinna być także dostępność danych i informacji o danym rodzaju stresora,
jakkolwiek brak danych pomiarowych nie musi być traktowany jako przeszkoda w dalszych
krokach analizy zagrożeń. W przypadkach, jakże częstych, gdy dany rodzaj stresora nie jest
systematycznie badany, można skorzystać - jednocześnie wyraźnie to zaznaczając w treści
raportów - z danych zbieranych na innych terenach o porównywalnym charakterze.
Po określeniu prawdopodobnych stresorów można przystąpić do oceny możliwości
występowania na danym obszarze takiego natężenia tych czynników/substancji, które
mogłyby powodować ujemne skutki środowiskowe. Należy w tej kwestii wziąć pod uwagę
rozmieszczenie i wielkość źródeł potencjalnych zagrożeń, częstotliwość (w skali dnia,
miesiąca, czy roku) występowania uważanych za niekorzystne zjawisk oraz zasięgu ich
występowania.
Kolejnym zadaniem jest określenie rodzaju i ostrości reakcji na dany stresor. Najprostszym
kryterium wstępnej oceny zagrożeń może być w takich przypadkach odniesienie się do norm
zanieczyszczania środowiska ustalonych w obowiązującym prawie. Jeżeli dany wskaźnik
mieści się w granicach normy, ryzyko poważniejszych zagrożeń z reguły maleje. Nie oznacza
to jednak, że możemy ten czynnik pominąć. Warto jest sięgnąć do danych literaturowych i
zbadać, czy ustawodawca określając normy uwzględniał skutki środowiskowe, czy tylko
skutki zdrowotne i jakie przyjął dolne granice ryzyka.
Z drugiej strony wypada wykorzystać dokumentację systemu NATURA 2000 obejmującą np.
zasady ochrony siedlisk i taksonów. W szczególności chodzi o zapisy Projektu Zadań
Ochronnych.
Podstawy metodyczne analizy zagrożeń Jakości Życia.
Metodyka analizy zagrożeń dla jakości życia na potrzeby LANA jest także oczywista. Analiza
taka zaczęła się rozwijać dopiero w latach dziewięćdziesiątych, jako konsekwencja
rozpowszechnienia idei zrównoważonego rozwoju. Proces identyfikacji zagrożeń musi w tej
dziedzinie objąć elementy z pogranicza socjologii, ekonomii, etyki i szeroko pojętych
systemów wartości przyjętych w danej społeczności. W tej sytuacji informacje konieczne do
uwzględnienia przy przeprowadzaniu analizy przynajmniej w części będą miały subiektywny
charakter, jako osobiste opinie, czy wręcz odczucia członków Komitetu, względnie wyniki
badań socjologicznych lokalnej społeczności. Prawidłowość przeprowadzenia analizy zależy
tu w dużej mierze od dobrego postawienia pytań, czy też zidentyfikowania tych dziedzin
życia na które dany problem środowiskowy wpływa najbardziej.
Analizą należy objąć ten sam obszar problemowy, jak w przypadku zagrożeń zdrowotnych i
ekosystemowych i podobnie jak w przypadku zagrożeń środowiskowych stresory nie muszą
być identyczne ze stresorami z pozostałych dziedzin. Pozostaje tu spore pole dla inwencji i
pomysłowości członków Komitetu.
Intuicyjnie każdy z nas może wskazać te dziedziny życia, które wydają się lub mogą być
zagrożone przez niekorzystne zmiany w środowisku i w krajobrazie. Są to zwłaszcza:
 poczucie bezpieczeństwa osobistego i rodziny,
 poczucie dyskomfortu codziennego bytowania,
 odczucia estetyczne, w tym kojarzone z pięknem przyrody i dostrzeganiem oznak jej
naturalnego życia (ptaki, owady, płazy itd.),
 poczucie bezpieczeństwa finansowego, czy stabilności domowych budżetów,
 pewność pracy,
str. 21
 dostęp do rekreacji i wypoczynku
 możliwość obcowania z naturalna przyrodą
 korzystanie z bogactwa korzyści związanych z funkcjonowaniem biosfery.
Komitety będą zapewne w stanie zidentyfikować również inne dziedziny życia, które mogą
być zagrożone w zależności od rodzaju problemów jakie przyjdzie im analizować. Sieć
NATURA 2000 oraz system ochrony przyrody i krajobrazu wyzwalają wiele takich
problemów.
Istotą analizy powinna być w tej dziedzinie identyfikacja przyczyn i skutków oddziaływań na
wartości ważne dla danej społeczności, tak aby możliwe było wskazanie czytelnej zależności
pomiędzy czynnikiem powodującym zagrożeniem, a skutkiem jakim jest obniżenie jakości
naszego życia w określonym aspekcie. Można tu dostrzec pewną analogię pomiędzy
procesem określania zależności Dawka-Reakcja w procesie analizy ryzyka zdrowotnego.
Przykładowo, nadmierne zapylenie powietrza może powodować poczucie dyskomfortu
estetycznego, ale również całkiem wymierne koszty dodatkowych zakupów środków
czystości, ze względu na przyśpieszone zabrudzenie ubrań i ciała, czy też farb na częstsze
remonty ścian i elewacji. Ale jednocześnie zapylenie jest bariera rozwojową dla niektórych
taksonów, nawet ekosystemów, pośrednio powoduje zatem obniżenie jakości otoczenia, czyli
życia. Ważne jest, aby ustalić jaki jest rzeczywiście poziom tych ujemnych skutków oraz - co
jest niezwykle istotne - jaką część lokalnej populacji to obejmuje. Ma to decydujące
znaczenie przy konstruowaniu kryteriów oceny wielkości zagrożeń.
Po zidentyfikowaniu zagrożeń dla jakości życia wynikających z istnienia danego obszaru
problemowych należy ocenić ich znaczenie dla danej społeczności, korzystając z ustalonych
wcześniej kryteriów. Podobnie jak w analizie zagrożeń środowiskowych (dla ekosystemów)
zaleca się przy konstruowaniu kryteriów uwzględniać takie aspekty jak odwracalność, czy
nieodwracalność zachodzących zmian, ostrość skutków w momencie wystąpienia
oddziaływania oraz wielkość populacji, względnie wielkość terenu, na którym te niekorzystne
czynniki występują.
Wyniki analizy dla poszczególnych obszarów problemowych należy wykorzystać w procesie
rankingu ryzyka. Zaleca się przyjąć zasadę, że w przypadku występowania kilku stresorów do
rankingu wykorzystuje się najgorszy wynik oceny.
Na szczycie metod analizy następstw i uwarunkowań środowiskowych znajduje się analiza
wielokryterialna. Wspomnijmy tu jedynie o potrzebie wydzielenia w przypadku LANA
sektora „Przyroda” obok „środowisko jako całość”. Oczywiście sektory „społeczeństwo” i
„ekonomia/gospodarka” funkcjonują niezależnie.
W trakcie prac nad Programem LANA napotkać można wiele innych problemów
metodycznych. Należy je jednak traktować jako swoiste wyzwanie, sprostanie któremu
dostarcza impulsu rozwojowego gminie.
Kilka uwag należy jeszcze skierować w kwestii „konsultacyjnej obsługi” wydarzeń
spektakularnych, jakim w sprawach NATURY 2000 mogą być jawne lub ukryte, acz dobrze
znane, protesty, w tym protesty związane z konkretnymi wydarzeniami. Mowa tu nie tylko o
zaplanowanych RE, MA, AP, ale też o trudniejszych do rozpoznania bojkotach,
internetowych akcjach sprzeciwu, sterowanych petycjach zewnętrznych i wewnętrznych,
wypowiedziach prominentnych obywateli itp. W kwestiach ochrony przyrody są to działania
powszechnie stosowane i oczywiście prowadzą je zarówno zwolennicy sieci, jak i jej
zagorzali przeciwnicy. Kardynalnym zaleceniem jest tu zawsze doprowadzenie do
bezpośredniego intelektualnego kontaktu z oponentem. Nie można dopuścić do , ale też
tolerować, atakowania „z ukrycia”. Doświadczenie wskazuje, że w każdej, nawet skrajnie
str. 22
zaognionej sprawie, bezpośrednia, wymiana poglądów prowadzi do usunięcia 20-40%
przedmiotów sporów i wskazanie kwestii istotnych.
W przypadku zorganizowanych spotkań należy bezwzględnie zadbać o reprezentatywny
przydział czasu dyskutantom wszystkich stron (zwykle okazuje się, ze jest ich więcej niż
dwie). Konieczne tez jest co najmniej powtórne przeanalizowanie ważniejszych kwestii – taki
powrót pozwala na ujawnianie się pól kompromisu. Absolutna koniecznością jest stanowcze i
szybkie wyeliminowanie wszelkich błędów merytorycznych w postaci fałszywych danych,
nienaukowych opinii, nadinterpretacji oraz przeinaczeń. Powinny dokonać tego wszystkie
strony sporu. Pamiętajmy, że w kwestiach ochrony przyrody do prawd naukowych należy
dołączyć artykułowane odczucia ludzkie pochodzenia estetycznego, historycznego,
rodzinnego.
Wreszcie należy zestawić zalecenia związane z wykorzystaniem wyróżnionych
narzędzi do celów Programu LANA.
Identyfikacja i kwalifikacja interesariuszy; II
Lista grup społecznych, które widocznie lub „z ukrycia” interesują się problematyką LANA
jest długa. Należy pamiętać o grupach formalnie związanych z instytucjami uczestniczącymi
w Programie, grupach terytorialnych, zawodowych, ukierunkowanych zainteresowaniami,
grupami ad hoc powstałymi w odzewie na prowadzenie Programu. Nie można formalizować
ani uczestnictwa, ani reprezentacji. Bardzo korzystne jest opracowanie mapy relacji tych grup
do sieci NATURA 2000.
Identyfikacja i lokalizacja społeczna rzeczywistych konfliktów; IK
Czynność ta, absolutnie konieczna, nie może być przeprowadzona arbitralnie. Lista
konfliktów i ich nazwanie musi wynikać z uzgodnionych deklaracji stron. Ewentualna
agregacja, lub usuwanie pozycji musi być dokonywana wspólnie i protokołowana. Konflikty
czysto przestrzenne, charakterystyczne dla relacji z obszarami NATURA 2000, powinny być
opisane z określeniem materialnego charakteru konfliktu. To żmudna praca. Z kolei zwykła
niechęć do ochrony przyrody, po dyskusji tak powinna być zidentyfikowana, gdyż jest to
niestety zjawisko obiektywne, choć nieracjonalne. Należy starać się kwantyfikować stopień
niechęci lub wrogości. Konieczna jest ocena zmian w poziomie i składzie konfliktów.
Rozpoznanie stanowisk społeczeństwa oraz świadomościowych podstaw stosunku do
sieci NATURA 2000 (zastosowanie otwartej dyskusji, wywiadów, ankiet itp.). RS
Wszystkie działania powinny być jawne a wyniki rozpowszechniane, jako wstępne,
przykładowe. Natychmiast należy zapełniać „luki informacyjne” jeśli będą przez
kogokolwiek dostrzeżone. Respondentami w znaczącej przewadze powinni być oponenci oraz
specjaliści niezależni. Tzw. zwykłych obywateli należy wypytywać z ostrożnością, by nie
rodzić procesu fundamentalizacji.
Sformalizowane badanie opinii społecznej i upowszechnianie wyników RO
Tu konieczne są profesjonalne badania ankietowe z zastrzeżeniem, że wykazują one stan
wypaczony przez emocje oraz powszechną „pozytywną deklaratywność Polaków” w obliczu
oczywistych wartości i „powszechną deklaratywność negatywną”: w obliczu rzeczywistych
lub domniemanych zagrożeń. Pytania dotyczące sieci Natura 200 nie powinny być „wprost”.
str. 23
Konkursy społeczne KS
Każdy konkurs, gdzie można wykorzystać tematykę i uczestników do pogłębiania wiedzy i
budzenia refleksji nad problemami jest dobry. W przypadku przyrody bez trudu można
zachować podstawowa zasadę – powszechności.
Analizy szans, zagrożeń, barier i mocnych stron (SWOT) SW
Analiza SWOT jest doskonałym narzędziem w ocenie znaczenia systemu NATURA 2000.
Należy pamiętać o konkretnym nazwaniu przeprowadzanej analizy: od najogólniejszej
„Ochrona przyrody w gminie” do „Rozwój turystyki” czy „Budownictwo mieszkaniowe”.
Rozprawy i debaty formalne i ad hoc RD
Należy wykorzystać wszystkie okazje do organizowania takich spotkań i zadbać o frekwencję
i właściwa reprezentację. Kwestie przyrodnicze musza być referowane przez osoby
orientujące się w problemach społeczno-gospodarczych gminy.
Komunikacja internetowa KI
Obecnie najpewniejszy system komunikowania się. Szczególnie cenne są informacje o
charakterze transmisji on line z debat, rozmów, ale tez pochodzące z rejestracji
przyrodniczych (co robi nasz bocian w gnieździe u Malinowskich?). Odrębny portal
wskazany.
Informacja i edukacja mimowolna EM
Ogromne pole do popisu i skuteczny sposób na zmiany świadomości. Bardzo dobre lokalne
symbole związane z przyrodą gminy. Proste nalepki, fotosy w instytucjach i urzędach,
„zamówione” zdania u przemawiających w różnych kwestiach. Sterowane imprezy.
Referenda i formalne sondaże RE
Ochrona środowiska jest dziedziną referendalną. Można wykorzystać okazję przeprowadzania
referendum w jakiejś ważnej sprawie (nawet odwołania Rady i wójta) do zadania pytania w
sprawach ochrony przyrody.
Memoranda i apele MA oraz Akcje protestacyjne i wspierające AP
Wydarzenia tego rodzaju zostały omówione w tekście
Umowy o współdziałaniu i porozumienia dotyczące konkretnych kwestii UW oraz
Działalność organów i instytucji zobowiązanych do zarządzania systemem ochrony
przyrody, w tym siecią NATURA 2000, DI
Wydarzenia tego rodzaju zostały omówione w tekście.
str. 24

pobierz

Transkrypt

Podobne dokumenty

pobierz

pobierz

TRANSSC `31 02-06.11.2015 r. W dniach 02.11

niechęci do uczestnictwa w grupach (grouphate) jest powszechny

Zaproszenie - Europe4Youth

powołanie - TRANSFORMEX

notatka z 17 posiedzenia Komitetu VI

Stanowisko Komitetu Matematyki Polskiej Akademii Nauk z dnia 25

Powołanie Komitetu Audytu Zarząd Stalprodukt S.A. podaje do