Ideologia populistyczna a lokalne ruchy wyborcze

Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław 2009
JERZY BARTKOWSKI
Ideologia populistyczna
a lokalne ruchy wyborcze
1. Uwagi wstępne
Populizm jest polityczną mobilizacją masowego niezadowolenia społecznego,
szczególnie w grupach niżej stratyfikowanych i upośledzonych. Populizm lokalny
jest jego odmianą. Są to mniej lub bardziej spontanicznie powstające ruchy na tle
problemów mieszkalnych, relacji zarząd–mieszkańcy w spółdzielniach mieszkaniowych, wysokości czynszów, cen i podaży usług komunalnych czy lokalizacji
uciążliwych inwestycji. Populizm lokalny wyróżnia się wśród innych ruchów tego
typu nie tyle swą społeczną i polityczna specyfiką, ale zakresem problemów, do których się odwołuje. Zwraca się przy tym uwagę na duże znaczenie spraw bytowych
we współczesnych społecznościach lokalnych i na silne uzależnienie grup najgorzej
usytuowanych od usług komunalnych (Castells 1982).
Populizm jest odpowiedzią na silne i znaczące napięcia społeczne, związane
z deprywacją lub sytuacją niepewności w dużych segmentach społeczeństwa, dotykających podstaw ich materialnej egzystencji. Istniejący system tych problemów
nie rozwiązuje albo nie radzi sobie z nimi, pozostawiając ludzi samych z ich bolączkami. Podstawą populizmu jest owa sprawa „szarych ludzi” i kwestia jej rozwiązania, a opiera się on na nadziejach i tęsknotach ludzi. Populizm wychodzi
naprzeciw tym oczekiwaniom, niekiedy je rozbudza, a zawsze podsyca, głównie
przez propozycję szybkich, skutecznych i korzystnych dla nich rozwiązań. Cały
charakter populizmu, jego zawartość programowa i ideowa, formy organizacyjne,
sposób komunikacji społecznej jest konsekwencją tych dwu jego bazowych elementów: ludowej, oddolnej bazy politycznej i tęsknoty do szybkich, skutecznych
i ostatecznych rozwiązań problemów społecznych (Ionsecu, Gellner 1969; Marczewska-Rytko 2006).
Charakterystyka polityki populistycznej:
1) dramatyzm: populizm podnosi sprawy ważne i centralne z punktu widzenia tych, do których jest adresowany, a ta forma jest i sygnalizacją wagi „sprawy”,
i narzędziem politycznej komunikacji; 2) realizm: rozumienie zjawisk społecznych
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 13
2010-01-27 12:53:14
14
JERZY BARTKOWSKI
w kategoriach realno-materialnych i przyjmowanie prymatu sprawiedliwości materialnej i polityki akcji bezpośredniej nad sprawiedliwością formalną, regułami
systemowymi lub prawnymi; 3) dychotomiczność myślenia i języka: odwoływanie
się do takich kategorii, jak prostota i jasność czy fundamentalność różnicy prawdy
i fałszu. Świat w myśli populistycznej jest światem czarno-białym. Granice między
dobrem i złem, prawdą i nieprawdą, są dla niego z zasady jasne i wyraźne, a do celu
najlepiej prowadzą sposoby proste i oczywiste, najkrótszą drogą łączące użyte środki z celami działania; 3) wiara w środki amplifikujące w działaniu w wymiarze czasowym i w sposobie ich aplikacji: tendencja do szybkości i bezpośredniości, a także
ostrości i radykalizmu. Jest w populiźmie widoczne żywe przekonanie, że skuteczność środków jest ściśle związana z ich bezpośredniością, ostrością, gwałtownością
i intensywnością ich użycia. Świat populizmu jest światem niecierpliwości, a rozwiązywanie spraw społecznych powinno się dokonywać w tej perspektywie szybko.
Zło należy usuwać natychmiast, a zwłoka jest oznaką nieudolności, sabotażu, lub
złej woli.
Wiara w istnienie prostych i szybkich rozwiązań jest podstawą – założeniem dla
głównych elementów populizmu i jego politycznych postulatów: 1) podważa istniejący porządek, opisując go w kategoriach fundamentalnego defektu funkcjonalnego,
konfrontując go z jego bliską alternatywą i kreując obraz, w którym coś, co jest proste, oczywiste i korzystne dla ludzi, jednocześnie nie jest realizowane; 2) wskazuje
na fundamentalne pęknięcie w ładzie społecznym między społeczeństwem a jego
elitą, stąd wynika jego antyelitarne ukierunkowanie, a w skrajnej postaci – postulat
radykalnej wymiany elity jako głównego winowajcy aktualnego stanu rzeczy; 3) legitymizuje misję przywódcy populistycznego jako tego, który to wszystko dostrzegł
i podniósł; 4) prostota i oczywistość sytuacji uzasadnia wysuwane żądania, legitymizuje stosowane środki i postać proponowanych dróg ich realizacji. Radykalizm
środków działania wynika z zakładanej oczywistości postulatów dla wszystkich
zaangażowanych aktorów społecznych, a protest jest tego dramatycznym przypomnieniem; 5) uzasadnia intelektualne prawo udziału zwykłych ludzi w sprawach
publicznych, a rozum szarego człowieka, zdrowy rozsądek, staje się tym rozumem,
który może sobie rościć pretensje do obecności w świecie polityki; 6) przyjmuje
prawa świata codzienności do osądzania polityki – one są dla niej właściwym odniesieniem, a ich sposób myślenia i wartościowania jest właściwym narzędziem
do posługiwania się w niej.
Sfera polityki jest w populizmie równocześnie postrzegana jako obca i niezrozumiała dla społeczeństwa, jak i na swój sposób przejrzysta. Obca i niezrozumiała
stąd, że dzieją się tam rzeczy dalekie od świata zwykłych ludzi oraz ich potrzeb. Natomiast polityka jest przejrzysta w tym, że jej wyjaśnienie jest proste. Leży ono w cynicznej i spiskowej jej wizji. Zrozumienie tego jest rodzajem odkrycia poznawczego,
uzmysłowieniem istoty rzeczy, ejdetycznym obcowaniem z rzeczywistością, które
pozwala ujrzeć prawidłowość w pozornym chaosie. Odsłania ono fundamentalny
defekt i rozdarcie socjalne między społeczeństwem a jego elitami. Jest to przeżycie
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 14
2010-01-27 12:53:14
IDEOLOGIA POPULISTYCZNA A LOKALNE RUCHY WYBORCZE
15
moralno-polityczne, dramatyczne uświadomienie sobie swojej własnej odrębności.
Jest to jednoczesne poznanie charakteru praw świata, a zarazem prawa i obowiązku
walki z nimi.
Widzenie spiskowe lokalizuje zło polityczne na szczycie władzy, w systemie politycznym, a nie w szarych ludziach. W tych ostatnich tkwi szansa na naprawę. Nieskorumpowany polityką świat potoczności jest rezerwuarem wartości społecznych.
I z ludu, z szerokich mas wychodzi ruch naprawy albo wprost, albo na nim jest politycznie ufundowany. Od tego założenia wiary w lud, w szerokie masy społeczne
i w ich normotwórczą rolę społeczną, wywodzi się określenie populizmu (od angielskiego people).
Założenie o skorumpowaniu elit daje receptę na naprawę sfery publicznej przez
odwołanie się do ludu, tak w dosłownym sensie, jak i w sensie szerszym, długofalowym i systemowym. Najprostszą tego polityczną konsekwencją jest zrealizowane
rękami ludu usunięcie i wymiana elit oraz zastąpienie ich prawdziwymi jego przedstawicielami. Odsunięcie elit, ich zreformowanie aksjologiczne, danie władzy przywódcy populistycznemu, to są środki które mają posłużyć wcieleniu w życie programu populistów i przywrócić moralno-polityczną jedność społeczeństwu.
Natomiast w szerszym sensie receptą na zło władzy ma być zmiana systemu
na bardziej „ludowy” przez oparcie go na jego wartościach. Populizm lokuje wartości polityczne w świecie szarych, prostych ludzi, nieskażonych złem polityki. Ta wiara w ludowość może nie być wyrażona wprost jako dyskursywny koncept, ale może
się ujawniać pośrednio jako podstawa argumentowania w stosowanej frazeologii
politycznej odwołująca się do zasady prostoty, „normalności” czy zdrowego rozsądku, w której są zawarte takie założenia. Drugim charakterystycznym rysem zarówno potocznego myślenia o polityce, jak i populizmu, jest moralizm. Z definicji zła
politycznego w kategoriach moralnych wynika postulat przywracania ładu moralnego jako drogi naprawy świata publicznego. Postulaty moralne są tego programu
nieodłączną i zasadniczą częścią.
Program populizmu jest przedmiotem trudnym w analizie. Przede wszystkim
populizm jest organicznie zrośnięty z określoną sprawą społeczną. Program populistyczny ma przy tym wyróżniające go akcenty: centralność, egalitaryzm, aksjologiczność – ściśle powiązaną z dobrobytem społecznym – i finalizm. Sprawy, które populizm podejmuje, nie są cząstkowe, ale zasadnicze dla jego odbiorców. Stąd
podawane są w sposób emfatyczny i szeroko wykorzystują dramaturgiczne formy
komunikacji politycznej, jak manifestacje czy blokady. Zarazem populizm chętnie
odwołuje się do egalitaryzmu. Równość jest dla niego argumentem i siłą motoryczną. Egalitaryzm opisuje i zarazem uzasadnia swoje postulaty w figurze zbiorowej
krzywdy czy w wątku odsunięcia i pomijania. Potoczny charakter populizmu wiąże
się także z poczuciem łączności i potrzeby jednoczesnej realizacji zasad moralnych
oraz postulatów dobrobytu. Populizm nie zna ich odrębności i rozdziału, a nawet przeciwstawienia. Występuje też w nim tendencja do poszukiwania finalizmu
w proponowanych rozwiązaniach. Lud, wszedłszy do polityki, szuka ostatecznych
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 15
2010-01-27 12:53:14
16
JERZY BARTKOWSKI
programów naprawy i dąży do ustanawiania społecznej doskonałości. Populizm
nie zna programów napraw cząstkowych i tymczasowych. Po realizacji programu
populistycznego oczekuje się uzyskania stanu rzeczy o znamionach, mniej lub bardziej wyraźnych, ziemskiego raju.
Trudny jest dla analityka problem sensowności programu populistycznego. Niekiedy nawet jego nierealny politycznie charakter uznaje się dla niego za definicyjny.
Można by przyjąć, że populista jest politycznym demagogiem, ale ciekawsze jest założenie, że i on, i jego elektorat mają w pewnym stopniu tego świadomość. Na uniknięcie sprzeczności pozwala założenie, że inna jest rola programu w populizmie
niż w innych wzorach polityki. Analogią dla zrozumienia jego roli może być teatr
i reguły komunikacji w spektaklu. W praktyce populizm jest często nie programem,
ale wiarą w słuszność, w ogólną logikę i antysystemowy kierunek działania przywódcy, uzbrojonego w bezgraniczne zaufanie ludu. Taka wiara nigdy nie jest ani
trwała, ani ciągła. Pojawia się potrzeba potwierdzania charyzmy, która okresowo
musi się odnawiać w oczach wyznawców. Celem populistycznego spektaklu politycznego jest reprodukcja wiary w przywódcę i danie widzom hipnotycznej wiązki
emocji na pewien czas. Głównym aktorem w tym przedstawieniu jest przywódca
ruchu. Widz musi jednocześnie rozpoznać w nim siebie samego, a zarazem odczuć
jego wyższość. Program jest tutaj tylko ogólną ramą, dzięki której może się on prezentować opinii publicznej. Pełni on rolę dekoracji i rekwizytów, a nie zestawu celów do praktycznej realizacji. Ma więc raczej założenia pretekstowe, a nie realne. Ma
przy tym do odegrania silną rolę ekspresyjną – ważniejsze jest w nim wypowiedzenie celów i oczekiwań mas niż zrozumienie złożoności i trudności ich realizacji. Poprzez ekspresyjny aspekt programu powstaje więź identyfikacji między przywódcą
populistycznym a jego zwolennikami. Te dwa momenty: autoprezentacji i ekspresji
biorą w programie populistycznym górę nad innymi aspektami komunikacji politycznej, jak choćby realizmem.
2. Populizm w komunikacji. Populizm jako znak i jako styl
Przy analizie populizmu pojawia się kwestia komunikacji i przekazu ideologii. Klasyczne rozwiązanie przyjmuje, że ideologia jest niekomunikowalna w przekazie masowym. W praktyce politycznej stosuje się jej zastępczy symbol, jak V Republika
czy III Rzesza. Niekiedy ideologia staje się rodzajem frazeologii dla języka komunikacyjnego o fatycznej funkcji znaku. Dzięki stylowi komunikatu pozwala rozpoznawać kto swój, a kto wróg, co jest słuszne, a co nie.
Populizm odbiega od tej reguły. Można postawić hipotezę, że populizm jest ideologicznym zjawiskiem komunikacyjnym. Właściwą treść przekazuje w nim styl
i sposób komunikacji, a nie zawartość przekazu. Treść przekazu jest tylko medium,
które służy kodowaniu treści, a często jego część informacyjna schodzi w tym na dru-
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 16
2010-01-27 12:53:15
IDEOLOGIA POPULISTYCZNA A LOKALNE RUCHY WYBORCZE
17
gi plan. Komunikacyjność ideologii ma dla populizmu jeszcze dodatkową zaletę.
Pozwala mu na skuteczną perswazję, omijając pewne jego słabości: aspekt realizmu
postulatów i kwestię koherencji przekazu. Populizm jako pewien styl odwołuje się
do emocji odbiorców, które są w stanie scalać rzeczy logicznie sprzeczne.
Drugą zaletą aktów komunikacji jako działań perswazyjnych jest wykorzystanie entymematów. Wprowadzając określone założenia jako entymemat do komunikatu, nadawca osiąga korzyści pragmatyczne, stosując je jednocześnie jako
środek przekonywania, wyprowadzając je poza dyskurs, a więc czyniąc nieweryfikowalnym w akcie komunikacji. Ideologia populistyczna zawarta jest często
w entymematach komunikacji polityka populistycznego i jego odbiorcy. „Kategoria entymematu pozwala uchwycić oddziaływanie pomiędzy mówcą, tekstem
i słuchaczami. Tworząc entymematy i odpowiadając na nie, nadawca i audytorium
ujawniają swoje niewypowiedziane przekonania i wartości; odsłaniają swe ideologie albo milcząco przyjmowane wyobrażenia na temat porządku świata, charakteru danej społeczności, czy też właściwego kształtu stosunków społecznych” (Gill,
Whedbee 2001: 199).
Treścią dalszej części tego artykułu jest poszukiwanie związku między zawartością treściową ideologii populizmu a cechami jego stylu w procesach komunikacji
politycznej. To ona przekazuje istotne jego wątki. Przyjmuje się, że określonemu
elementowi ideologii populistycznej odpowiada określony aspekt procesu komunikacji, a jest on przekazywany przez odpowiednie środki stylistyczne.
3. Komunikacja wątków populistycznych
– przykłady z lokalnych kampanii wyborczych
Teoretycy dyskursu widzą w stylu nie tylko językowe opakowanie dla treści, ale także
samoistny komunikat. Jego celem jest autoprezentacja, która ustanawia odpowiednią relację między autorem i audytorium w kategoriach dystansu i bliskości (Sandig,
Selting 2001: 133n). Założenia komunikacyjne populizmu to istnienie wspólnoty
„my”. Jest to wspólnota sprawy, założenie o możności naprawy sytuacji i postulat
jej natychmiastowego urzeczywistnienia. Cel, kierunek i sposób działania są założoną oczywistością, którą mają wszyscy podzielać. Wiąże się z nim automatycznie
zakładana, a w dyskursie narzucana, wspólnota wartości zawarta w cechach komunikatu. Program podawany jest bezdyskusyjnie, w sposób silnie nacechowany jako
cel lub antycel, i w dramaturgicznym wymiarze temporalnym jako coś ważnego,
co trzeba zrobić szybko i natychmiast. Dramaturgizacja służy nie tylko zaznaczaniu
rangi sprawy, ale jest także chwytem retorycznym jako łatwa do narzucenia definicja sytuacji, a odbiorca akceptując jeden element przekazu, przyjmuje zarazem cały,
związany z nim zbiór założeń, stanowiący swoisty polityczny, populistyczny mikrokosmos (jak np. potrzeba oczyszczenia życia politycznego).
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 17
2010-01-27 12:53:15
18
JERZY BARTKOWSKI
3.1. Program działania
Jego wartość polityczna jest komunikowana nie wprost, a drogą amplifikacji.
Jest to narzucenie akceptacji komunikowanej treści poprzez jej dramatyczność. Komunikuje ona wartość programu, legitymizuje nadawcę oraz ustanawia wspólnotę
znaczeń między nadawcą i odbiorcą wraz z wynikającymi z niej postulatami.
Wykorzystuje się w tym celu specyficzne schematy retoryczne: 1) motyw powstrzymania, jak Nie chcemy dłużej czekać bezczynnie (2002)1, S.O.S dla Ziemi Myśliborskiej, Ostatnia Szansa Ursusa (2002), Lepsze Jutro Dziś; 2) formy: czas na....
lub teraz ..., które łączą niecierpliwość z ukrytym założeniem o konieczności zmiany, jak: a) Czas na uczciwość (2002), Czas na zmiany (2002), Czas na Krotoszyn,
Czas Na Zmiany – Zróbmy To, Czas Na Gospodarza, Czas Przerwać Milczenie, Czas
Uzdrowić Gminę; b) Teraz Częstochowa, Teraz Zmiana lub samo Teraz; 3) wątki „konieczności”, „możności” lub „potrzeby”. Te formy pozwalają łączyć nadzieję, łatwość
oraz bliskość „innego” i lepszego z wezwaniem do poparcia zmiany, np. Można Lepiej, Można Inaczej lub Żyjmy Inaczej jak też Potrzeba Zmiany czy Piotrków Potrzebuje Gospodarza.
3.2. Odwołanie się do wspólnoty „my” i do realizacji celów przez wspólne działanie
Jest to swoista zawartość demokratyczna populizmu, częsta zaznaczana przez użycie 1. os. l. mn.: np. Zmieniajmy Razem, My-Lepsze Jutro, Tylko Wspólnie Dokonamy
Zmian Na Lepsze, Wspólnie Zmienimy Gminę, Wspólnota odnowy, Sprawiedliwość
Razem Wińsko (2002), Uczciwi Na Start (2002 i 2006) czy Stowarzyszenie W Obronie
Praw Obywatela „My” i Brońmy – Się – Razem lub Nasza Sprawa-Młot na Układy
czy Chcemy Zmian, Świeradów-Zdrój – Naprawmy Miasto – Razem, i Uczciwi Przeciw Prywacie i Korupcji.
3.3. Walka
W populizmie dużą rolę odgrywa protest, język i motyw walki. Forma działania
– protest i walka są stosowane jako autolegitymizujące się. Występują wśród cechzalet kandydatów, jak i w nazwach ich komitetów.
Wątek walki przyjęły jako swój znak rozpoznawczy komitety Protestacyjny /
KPS/ (1998), Drugnia Rządowa Walczy (1998), Opór Żarnów (2002) czy Czarno
1
Praca ta opiera się na nazwach komitetów, które rywalizowały w wyborach lokalnych 2006 r. Dla
oszczędności miejsca zostało to pominięte, jak irównież miejsce rejestracji komitetu. Jeżeli przykłady
są zaczerpnięte z poprzednich wyborów lokalnych, jest to zaznaczone w tekście.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 18
2010-01-27 12:53:15
IDEOLOGIA POPULISTYCZNA A LOKALNE RUCHY WYBORCZE
19
na Białym. Tutaj niekiedy bardziej znaczące są ulotki wyborcze, gdy kandydat lewicy tak przedstawia się wyborcom: aktywnie zwalczał machinacje prawicy i decyzyjne nieprawidłowości Zarządu (1994). Inna kandydatka pisze o sobie, że w latach
80-ych inicjatorka komitetu, który wywalczył ukończenie budowy szkoły na Hirszfelda. (1994). Inny jeszcze kandydat przedstawiał się w 1998 r.: Najbardziej znienawidzony przez prawicę Radny Warszawy w tej kadencji (lista SLD), a w 2006 r. wystawił
swoje kandydatury komitet o nazwie www.rewolucjoniści.pl.
Bohater populistyczny to często polityczny donkiszot walczący ze światem onych
o sprawy ludzi. Ten wątek pojawia się w nazwach komitetów jak np. 3*B – Bezpartyjny – Bezkompromisowy – Bezukładowy (1994), czy Nieustraszeni.
3.4. Potrzeba nowych przywódców, którzy zastąpią starych, zrutynizowanych i skorumpowanych polityków
Wyrażane jest to albo wprost, albo pośrednio poprzez artykułowanie samej potrzeby zmiany jako oczywistej i samouzasadniającej się, np. w haśle „oni już rządzili”
(Gazeta Wyborcza, 27.11.2006).
Potrzeba wymiany elit podawana jest niekiedy w nazwie komitetu wyborczego,
jak np. Przewietrzyć Kołobrzeg (1994) czy Zmiany Szansą Dla Gminy, Nowi Przedstawiciele – Nowe Cele, Teraz My, Nasz Czas, Mała Ojczyzna–Nowe Spojrzenie. Wykorzystuje się także motyw walki z „układami”, jak Przeciwko Układom, Obywatele 4
Rzeczpospolitej, Jarczów Bez Układów, Rządy bez układów, Wolni od układów, Stowarzyszenie Przeciwko Patologiom Władzy, Nadzieja 2006 Stop Korupcji i Układom.
Jednak częstszy jest wątek zmiany i nowości jako samolegitymizujący się w postaci szeroko stosowanego wzoru: Nowa + nazwa gminy np. Nowa Bochotnica, Nowa
Gmina Iwonicz Zdrój i Gmina Po Nowemu, Nowe Oblicze Gminy, Nowa Gmina,
Nowa Jedność Dla Skarszew.
Częste jest zastosowanie w różnych funkcjach przymiotnika „nowy” jako pozytywnego kwalifikatora: Nowe Siły (2002), komitet wyborczy Nowego Wójta Zdzisława Mierzejewskiego (2002), Nowa – Energia, Nowe Spojrzenie, NOWI, Nowa Jakość,
Nowa Myśl, Nowi z Czernicy, Nowa Perspektywa, Nowe Horyzonty i Nowy Styl.
Inne formy wykorzystania legitymującego waloru motywu nowości jako wartości to: 1) alternatywa: Alternatywa Narew (2002), Alternatywa dla Chotomowa;
2) odnowa: Komitet Wyborczy Ewy Kąckiej Odnowa (1998), Ruch Demokratycznej
Odnowy Gminy Lipusz (2002), Odnowa i Rozwój, OdNowa Ziemi Nurskiej, Cezarego
Piekuta – Front Odnowy, Przyjaciół Doliny Białej Lądeckiej „Odnowa” lub Zgierz
Od Nowa; 3) „prawdziwy” lub odrodzony samorząd jak w nazwach Autentyczny
Samorząd czy Przywróćmy Gminę Mieszkańcom.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 19
2010-01-27 12:53:15
20
JERZY BARTKOWSKI
3.5. Odwołanie się do zwykłych ludzi i świata ich wartości
Populizm chętnie odwołuje się do świata potoczności i zwyczajności. Tutaj zaznacza
się to w formie ich przywoływania jako wartości, np. Wolska Koalicja Obrony Przyzwoitości („Życie Warszawy”, 20.V.1994), Porozumienie Głos Ludu, Stowarzyszenie
Inicjatywa Rozsądnych Polaków, Człowiek–Prawo–Normalność (2002), Normalna
Gmina, Normalne Miasto, Aby Było Normalnie, Żeby Było Lepiej, Normalność i Rozwój lub Przywróćmy normalność, komitet Leona Żukowskiego Zwyczajni Razem, Stowarzyszenie Obywateli Aby Po Prostu Było Normalnie.
Populizm przeciwstawia elitom antykorupcyjne i antyelitarne wartości ludu, takie jak uczciwość, jawność, przyzwoitość, praworządność i wiarygodność. Wyraża się w używaniu słowa „uczciwość” w wielu konfiguracjach lub w jednoczesnym
utożsamieniem zmiany moralnej z poprawą i rozwojem np. Szukać dobra..., Uczciwa i Przyjazna Gmina, Uczciwy Wójt – Bogata Gmina, Uczciwa Laskowa=Zmiany
Na Lepsze, Uczciwość i Jawność, Uczciwość i Prawo w Gminie i Sołectwie Łukowa,
Zasady a nie układy, Czyste Ręce, Elżbieta Wilkońska – Prosta Droga, Praca i uczciwość, Przejrzysta Gmina, Przejrzystość Skuteczność Jawność, Przyzwoitość, Uczciwa
Droga, Uczciwa Gmina Krzywiń, Nasza Gmina Fair Play, Nasza Uczciwość, Przejrzysty Sławków, W Zgodzie i Uczciwie lub Rzetelna Gmina, Wiarygodność, Wiarygodni,
Wiarygodność i Przyzwoitość, Praworządna Gmina i Wieś Brudzew (2002), Nasza
Wieś Praworządna, Prawy i Sprawiedliwy Kożuchów, Zgoda i Praworządność.
Inne przywoływane wartości to prawda i prawość, jak Legiony Prawdy (1998),
Prawda czy Prawda i Rozwój, Prawda Was Wyzwoli, Prawo Prawdy, Odkryć prawdę,
Prawda i Zgoda, Godność i Praworządność (1998), Prawe Miasto i Gmina, Praworządność–Uczciwość–Szacunek.
Pojawiają się także w apelach ideały społeczne w postaci potrzeby sprawiedliwości i godności: Gmina Sprawiedliwa – Bez Zaniedbań, Nasza gmina sprawiedliwa,
Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Front Obrony Sprawiedliwości, Poszukujący 10 Sprawiedliwych Pomoc Wzajemna Grupowa Bezpartyjna Radzymin (2002) czy Stowarzyszenie Obywatele i Sprawiedliwość. W tej funkcji pojawia się także godność Przywrócić Godność Człowiekowi (2002), Godne Życie czy Stowarzyszenie Żyj Godnie.
3.6. Wiara w kontakt bezpośredni i nastawienie bezpośrednie na ludzi
Populizm poszukuje i silnie wierzy w bezpośrednią łączność władzy i społeczeństwa, a w jej zaniku widzi główne źródło patologii w polityce. Komitet „Osiedlowe
Samorządy Mieszkańców Gocław” wystąpił do wyborców z ulotką – „Przyjdź, powiedz, co cię trapi” (1994). Stąd pojawia się także wątek pozytywnego nastawienia i orientacji na ludzi, akcentowania z nimi solidarności, jak w hasłach Po prostu
po ludzku, Demokracja z ludzką twarzą (2002), Zawsze Z Wami Recz (2002), Blisko
Ciebie, Bliżej ludzi w Sławnie, Bliżej mieszkańców i ich spraw, Jesteśmy dla Was, Je-
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 20
2010-01-27 12:53:15
IDEOLOGIA POPULISTYCZNA A LOKALNE RUCHY WYBORCZE
21
steśmy z Wami, Zależni Od Wyborców, Zawsze Z Ludźmi – Dla Ludzi, Będę dla Was,
Po stronie ludzi, Pomocna Dłoń – Jarosław, Ludziom Naprzeciw, Troska o dobro ludzi, Z Ludźmi i Dla Ludzi.
3.7. Cel programowy ruchu – szybkie podniesienie dobrobytu materialnego
i generacja zbiorowej nadziei
W hasłach populizmu częsty jest wątek obietnicy poprawy dobrobytu ludzi. W Warszawie w 1994 r. komitet Prawica Razem kolportował ulotkę z takim programem:
„wszystkim – niższe podatki, kupcom – lokale, lokatorom – mieszkania, przestępcom – więzienia, komuchom – figę z makiem” („Gazeta Wyborcza”, 17.06. 1994).
Tutaj można wskazać na program jako zbiorową nadzieję i oczekiwanie poprawy
bytu, np. komitety Dobrostan Społeczny, Żyjmy Lepiej Tomasz Stasiak, Żyć Lepiej.
Inne przykład tej tendencji to motywy lepszej przyszłości jak Nowe Szanse, Lepsza
Przyszłość dla Wszystkich, Nowa Szansa, Nowa Przyszłość czy wprost Tęcza. Przyszłość jest tu traktowana jako dodatnia i agitacyjna wartość polityczna.
4. Podsumowanie
Populizm jest zjawiskiem komunikacyjnym, a wyrazistość i prostota to nie tylko
jej znaczący aspekt, ale i integralna część jego apelu. Populizm silnie przemawia
jako styl przekazu sprzęgnięty ze swymi celami. Apel ruchu jest w populizmie zawarty w użytych środkach stylistycznych i językowych, a także w typowych motywach. Mają one zaktywizować pewien obraz, zawierający trzy elementy: nadawcę,
problem i rozwiązanie. Dramatyczność sytuacji adresata jest skontrastowana z prostotą środków zaradczych. Służy ona równoczesnej delegitymizacji dotychczasowych struktur, jak i jest łącznikiem oraz pomostem do nadawcy. Dla polityka populistycznego program stanowi głównie ramę dla przedstawienia się wyborcom. Nie
jest propozycją działań po przejęciu władzy, ale sposobem kreacji swojego wizerunku i drogą ustanowienia więzi identyfikacji z wyznawcami.
Populizm jest strukturalnym zagrożeniem każdego systemu. Także demokracji.
Jest on jej skarykaturyzowanym obrazem. Lud, wartość najwyższa w demokracji,
bierze sprawy w swoje ręce i nie tylko realizuje swoje cele, ale i naprawia system
polityczny (Markowski 2004). W populizmie uwidacznia się dwoistość legitymacji
demokracji: proceduralno-wartościującej (demokracji jako ustroju) i legitymacji
sprawnościowej (ustroju społecznego jako zbiorowego narzędzia do zaspokajania
ludzkich potrzeb). To drugie, gdy zostaje zdeprywowane w skali masowej, zagraża
pierwszemu. Mobilizuje jego podstawy i wkracza do polityki.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 21
2010-01-27 12:53:15
22
JERZY BARTKOWSKI
Literatura
Bartkowski J. (2006): Nazwy komitetów wyborczych. Semantyka lokalnego apelu politycznego, [w:]
I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska (red.): Oblicza komunikacji. Perspektywy badań
nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków, s. 384–399.
Gill A., Whedbee K. (2001): Retoryka, [w:] T. van Dijk (red.), Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa.
Ionsecu G., Gellner E.(red.) (1969): Populism, New York.
Marczewska-Rytko M. (red.) (2006): Populizm na przełomie XX i XXI wieku, Toruń.
Markowski R. (red.) (2004): Populizm a demokracja. Warszawa.
Perelman, Ch. (1984): Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa.
Sandig B., Selting M. (2001): Style dyskursu, [w:] T. van Dijk (red.): op. cit., Warszawa.
Castells M. (1982): Kwestia miejska, Warszawa.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 22
2010-01-27 12:53:16