Innowacyjność przedsiębiorstw przemysłowych jako

Innowacyjność przedsiębiorstw przemysłowych jako

TOMASZ RACHWAŁ
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
INNOWACYJNOŚĆ
PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH
JAKO CZYNNIK ROZWOJU MIAST
Abstract: Industrial Enterprises Innovation as a Factor of the Development of Cities. The
subject of the article is the issue of the role of industrial innovation as one of the key elements
of cities, affecting their development. From this perspective, the diagnosis of the transformation
of industrial enterprises, especially those aspects of their functioning that are associated with
the creation of technological, product and organization innovations, appears to be an important
research problem. Effects of innovation processes in industrial enterprises are visible both in
the results of the whole urban economy, affecting such the size of the inflow of foreign direct
investment, competitiveness of the city, the state of public finances and private companies, but
also to functioning of municipal authorities, educational and R & D and higher quality of life,
by shaping the market of products/services. It can therefore be assumed that this innovative industrial companies are among the most important elements of the structure of innovative cities.
However, the relatively low level of investment in innovation activities in Poland, makes an
impact on socio-economic development of these cities is lower than expected.
Wprowadzenie
Przemiany gospodarki światowej związane z wchodzeniem w fazę informacyjną rozwoju cywilizacyjnego oraz budową gospodarki opartej na wiedzy wpływają na
funkcjonowanie i przemiany funkcji poszczególnych podmiotów tej gospodarki, w tym
przedsiębiorstw. W warunkach Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej,
na ogólnoświatowe tendencje przemian związane z procesami globalizacyjnymi nakładają się uwarunkowania krajowe, związane z wciąż jeszcze trwającą transformacją
społeczno-ekonomiczną, prowadzącą do przejścia od systemu centralnego sterowania
gospodarką do gospodarki rynkowej oraz integracją ze strukturami Unii Europejskiej.
Procesy te stwarzają nowe warunki funkcjonowania podstawowych elementów struktury gospodarczej, jakimi są przedsiębiorstwa przemysłowe. Przedsiębiorstwa te, aby
osiągnąć i zachować przewagę konkurencyjną na rynku, muszą dostosować się do
135
nowych, złożonych warunków otoczenia krajowego i międzynarodowego, co nabiera
szczególnego znaczenia w warunkach ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego (ryc.
1). Dużą rolę w tym zakresie (w przypadku „starych” przedsiębiorstw przemysłowych,
tj. powstałych i funkcjonujących przed 1989 r.) odgrywają warunki wewnętrzne, wynikające ze struktury przedsiębiorstwa oraz będące konsekwencją charakteru jego powiązań z otoczeniem u progu transformacji gospodarczej. Do warunków tych, szerzej
omówionych we wcześniejszych pracach autora (Rachwał 2008, 2009a,b, 2010; por.
Zioło 2010), należy zaliczyć m.in. przynależność branżową (działową), struktury zatrudnienia, w szczególności strukturę wykształcenia załogi, stopień zaawansowania/
zacofania technologicznego i technicznego, możliwości w zakresie samodzielnego prowadzenia prac badawczo-rozwojowych i wdrażania innowacji (technologicznych i produktowych), stopień zadłużenia i dostępności do źródeł zasilania finansowego, charakter dotychczasowych powiązań rynkowych z innymi przedsiębiorstwami, postawy
pracowników wobec zmian czy jakość zarządzania i przygotowanie oraz determinacja
kierownictwa w realizacji programów restrukturyzacyjnych. W dużym stopniu na pro-
Ryc. 1. Uwarunkowania przemian struktur przemysłowych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rachwał (2011b).
136
cesy adaptacyjne w przypadku tych przedsiębiorstw wpływała wybrana forma prywatyzacji lub jej brak. W świetle wcześniejszych badań (Rachwał 2006) należy przyjąć, że
najlepsze perspektywy rozwojowe mają przedsiębiorstwa włączone lub włączające się
w globalne sieci przemysłowe, gdyż prywatyzacja z udziałem silnego zagranicznego
inwestora branżowego miała przełożenie na większe możliwości inwestycyjne w zakresie przemian techniczno-technologicznych i asortymentowych oraz rozszerzenie
dostępu do krajowych i światowych rynków zbytu. Na dużą rolę zasobów finansowych
w tym procesie zwraca także uwagę Zioło (2010), który stwierdził, że wewnętrzne procesy restrukturyzacji przedsiębiorstwa przemysłowego zależą od jego dobrej kondycji
finansowo-kapitałowej, która zapewnia odpowiednią płynność finansową oraz umożliwia przeznaczanie odpowiednich środków na modernizację parku maszynowego, co
pozwala na podejmowanie bardziej konkurencyjnych wyrobów zarówno pod względem jakości, funkcji, jak i oferowanej ceny.
Wśród uwarunkowań krajowych, zdaniem Zioło (2010), podstawowe znaczenie
ma jakość i sprawność organów władzy państwowej, które w zasadniczym stopniu
zależą od poziomu świadomości społecznej, kulturowej i politycznej społeczeństwa,
wybierającego w drodze reguł demokratycznych przedstawicieli władzy. Tempo i kierunki przemian przemysłu krajowego w znacznym stopniu zależą więc od układu sił
politycznych, a także od zasobów kapitałowych państwa i ludności oraz poziomu zagospodarowania infrastrukturą techniczno-ekonomiczną (Zioło 2010). Na dużą rolę infrastruktury technicznej w procesach przemian zwracał uwagę także Makieła (2005).
Do istotnych uwarunkowań międzynarodowych należy zaliczyć czynniki
związane głównie z procesami globalizacji gospodarki, takie jak procesy koncentracji kapitału, wzrost znaczenia korporacji międzynarodowych, rosnąca rola przepływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) i szybki postęp technologiczny
(Rachwał 2009b; Zioło 2010). Wraz z przechodzeniem od fazy industrialnej przez
postindustrialną do fazy informacyjnej rozwoju cywilizacyjnego, zmienia się także charakter działalności przemysłowej, co przejawia się m.in. w procesach „serwicyzacji” przemysłu, eksternalizacji działalności przemysłowej typu outsourcing,
skracaniu cykli życiowych produktów, przejście od korzyści skali do korzyści różnorodności związane ze zmianą modelu i stylu życia społeczeństwa oraz zmianach
w zakresie czynników lokalizacji – na ten ostatni aspekt przemian zwraca szczególną
uwagę Stryjakiewicz (2009).
1. Rola innowacyjności
we współczesnej gospodarce miast
Zachodzące po wpływem tych różnorodnych uwarunkowań przemiany w funkcjonowaniu przedsiębiorstw zmierzają do podniesienia ich konkurencyjności. Osiąganie i utrzymywanie pozycji konkurencyjnej na rynkach krajowych i międzynaro-
137
dowych wymaga uwzględnienia w strategii funkcjonowania rosnącej roli nauki, prac
badawczo-rozwojowych i innowacyjności, czyli tego, co stanowi istotę gospodarki
opartej na wiedzy i kształtowania się społeczeństwa informacyjnego (Borowiec et al.
2009; Chojnicki, Czyż 2006, 2007, 2008; Gierańczyk 2009; Markowski 2008; Zioło
2009). Według Gierańczyk (2010) innowacyjność jest zdolnością zastosowania aktu
kreatywności, nowych idei, wynalazków i jest zarazem produktem wiedzy i stanowi
we współczesnym świecie siłę napędową rozwoju gospodarczego. Poziom innowacyjności, zdaniem Gaczek (2009), rozumiany jako zdolność przedsiębiorstw, organizacji,
sektorów czy gospodarki kraju lub regionu do wdrażania nowych rozwiązań i efektywnego wprowadzania nowych produktów na rynek, jest jednym z symptomów gospodarki opartej na wiedzy. Podobnie przyjmuje Markowski (2008), uznając szybkość
generowania i dyfuzji innowacji za cechy takiej gospodarki. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że w tych warunkach coraz większą rolę w przyspieszaniu rozwoju społeczno-gospodarczego świata odgrywają miasta innowacyjne, szczególnie metropolitalne.
W ich strukturze, obok innych ważnych elementów, takich jak centra decyzyjne międzynarodowych korporacji, siedziby instytucji finansowych, uniwersytety, jednostki
badawczo-rozwojowe itp., występują także przedsiębiorstwa przemysłowe, spełniające
różnorodne funkcje gospodarcze oraz społeczne, środowiskowe (ekologiczne) i kulturowe. Ze względu na przestrzenny zasięg powiązań przedsiębiorstw możemy wyróżnić
zakłady o funkcjach (Zioło 2008): lokalnych i ponadlokalnych, regionalnych i ponadregionalnych, krajowych, międzynarodowych oraz światowych (globalnych).
Istotnym zagadnieniem badawczym wydaje się więc problematyka roli innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych o funkcjach podstawowych, określanych
według Zioło (2008) jako kluczowe, tj. pracujących na potrzeby rynku światowego,
międzynarodowego i krajowego, jako jednych z kluczowych elementów struktury
miast, kształtujących ich rozwój. Z punktu widzenia analizy kształtowania się miast
innowacyjnych istotne znaczenie może więc mieć diagnoza przemian przedsiębiorstw
przemysłowych, w szczególności tych aspektów ich funkcjonowania, które związane
są z tworzeniem innowacji technologicznych, produktowych i organizacyjnych (Rachwał 2005). Należy przy tym zwrócić uwagę, za Zioło (2004) i Kilar (2009), że
szczególną rolę odgrywają korporacje informatyczne (ze swej istoty wysoko innowacyjne), których lokalizacja zarządów w miastach nasila procesy przechodzenia tych
jednostek przestrzennych w informacyjną fazę rozwoju cywilizacyjnego.
Należy przy tym podkreślić, w świetle wcześniejszych rozważań (Rachwał
2005, 2009b), że choć w literaturze przedmiotu dotyczącej kształtowania się miast
i obszarów metropolitarnych zwraca się uwagę na cechy metropolii związane z działalnością przemysłową, to relatywnie małą rolę przypisuje się przedsiębiorstwom
przemysłowym, jako ważnym elementom struktury tych miast. Nie jest to jednak rola
mała, o czym świadczą m.in. analizowane dane dotyczące udziału przedsiębiorstw
przemysłowych w strukturze pracujących i przychodach przedsiębiorstw w miastach
wojewódzkich (Rachwał 2009b). Nie ma jednak wątpliwości, że w literaturze przed-
138
miotu dotyczącej kształtowania się miast metropolitalnych powszechnie akcentuje
się innowacyjność jako ważną cechę tych miast. Gorzelak i Smętkowski (2005), powołując się na cechy przyjęte przez Jałowieckiego (1999, 2000) podkreślają m.in.
potencjał innowacyjny, jako kryterium wyodrębniania tego typu miast, choć łączą go
z instytucjami badawczo-rozwojowymi, uniwersytetami i laboratoriami. Powszechnie wiadomo jednak, że działalność tego typu jednostek badawczo-rozwojowych wynika głównie z zapotrzebowania generowanego przez przedsiębiorstwa przemysłowe.
Na innowacyjność jako istotną cechę metropolii zwracają uwagę także inni autorzy
(m.in. Markowski, Marszał 2006; Parysek 2003), a Gorzelak i Smętkowski (2005) innowacje traktują jako jeden z elementów triady współczesnego modelu rozwoju, obok
globalizacji i konkurencji. Również w koncepcji miasta innowacyjnego według Domańskiego (2000), kreatywność i innowacyjność to jedna z podstawowych jego cech.
Zdaniem Parteki (2008) miasto innowacyjne jest strukturą, która oferuje rzeczywiste
środowisko dla innowacji opartych na klastrach i instytucjach sektora badawczo-rozwojowego, produktów i procesów globalizacji. Szczególną rolę w tych miastach odgrywają parki technologiczne i dzielnice przemysłowe z odpowiednią infrastrukturą, podtrzymującą wirtualną relację między firmami. Problematyka innowacyjności
jako czynnika rozwoju układów przestrzennych różnej skali, w tym miast jest jedną
z bardziej popularnych koncepcji w geografii ekonomicznej, w ostatnim czasie próbę
analizy indeksu potencjału innowacyjnego miast na prawach powiatu w Polsce (ze
szczególnym uwzględnieniem miast typu MEGA) podjął Siłka (2010).
2. Funkcje przedsiębiorstw przemysłowych
w rozwoju miast
Biorąc pod uwagę zarysowane globalne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego oraz główne tendencje przemian roli i funkcjonowania przedsiębiorstw
przemysłowych we współczesnej gospodarce należy wstępnie przyjąć, że także działalność przedsiębiorstw przemysłowych w znacznym stopniu może wpływać na rozwój miast innowacyjnych. Wynika to, po pierwsze, z relatywnie dużego potencjału
przedsiębiorstw przemysłowych oraz, po drugie, pełnionych przez nie ważnych funkcji
w przestrzeni geograficznej. Szczególnie istotne są zmiany w zakresie funkcji ekonomiczno-społecznych związanych z aktywizacją rynku pracy oraz generowaniem innowacji i rozwojem prac badawczo-rozwojowych (Rachwał 2009b). Jak powszechnie
wiadomo, w procesie przechodzenia do fazy informacyjnej rozwoju cywilizacyjnego
tracą na znaczeniu przedsiębiorstwa bazujące głównie na zasobach surowcowych czy
zasobach pracy, ale przejmują je przemysły bazujące na wiedzy, zaliczane do tzw. sektorów zaawansowanej technologii. Wpływa to na zmiany w strukturze przestrzennej
i branżowej (działowej) przemysłu w układach gospodarczych różnej skali. W wyniku
zmian w strukturze produkcji przemysłowej oraz procesów automatyzacji i mechaniza-
139
cji produkcji, prowadzących do eliminacji pracy ludzkiej w przedsiębiorstwa następuje
więc zmniejszanie się roli przemysłu w aktywizacji zasobów siły roboczej (Rachwał
2010, 2011a). Niemniej jednak, choć wyraźna jest tendencja do spadku zatrudnienia
w przemyśle, co oznacza zmniejszanie się znaczenia przemysłu w aktywizacji zasobów pracy, to jednak nie zawsze związane to jest ze spadkiem roli przemysłu w gospodarce mierzonej innymi miernikami, np. wartością dodaną brutto, co zostało szerzej
zarysowane we wcześniejszych pracach (Rachwał 2009b, 2010, 2011a). Przedsiębiorstwa przemysłowe coraz większą rolę zaczynają odgrywać w zakresie generowania
innowacji i związanego z tym rozwoju zaawansowanych prac badawczo-rozwojowych
oraz w konsekwencji pobudzania sektora nauki i edukacji, a są to kluczowe elementy
z punktu widzenia kształtowania się miast innowacyjnych. W procesie tym główną
rolę odgrywa oczywiście człowiek, będący – zdaniem Gierańczyk (2010) – kluczem do
rozwoju przez innowacje, ze względu na jego zdolności twórcze, związane z wykorzystaniem wiedzy i informacji oraz najnowszych zdobyczy techniki.
3. Podział innowacji
W tradycyjnym podejściu innowacje dzieli się na produktowe i procesowe. Podział ten jest jednak bardzo ogólny, a wielu autorów wyróżnia wiele typów innowacji,
w zależności od przyjętego punktu widzenia lub zakresu prowadzonych badań. Dlatego Świtalski (2005) podjął próbę uporządkowania i wyróżnienia głównych typów
innowacji według czterech kryteriów:
1) nośnika lub przedmiotu innowacji (ryc. 2);
2) doniosłości lub znaczenia innowacji – wyróżnia się innowacje przełomowe, podstawowe oraz przyrostowe lub uzupełniające;
3) pierwszeństwa lub oryginalności innowacji – wyróżnia się innowacje oryginalne
(absolutna nowość w skali świata) oraz wtórne (naśladowcze) – powstałe dzięki
dyfuzji, imitacji albo adaptacji;
4) źródła lub rodzaju bodźca do podjęcia przedsięwzięcia innowacyjnego – wyróżnia
się innowacje powstałe jako:
a) rezultat wykorzystania wyników badań i prac rozwojowych prowadzonych na
zewnątrz przedsiębiorstwa;
b) rezultat wykorzystania wyników badań rynkowych, w tym preferencji nabywców;
c) wynik prac własnych innowatora;
d) reakcja na nieoczekiwane zdarzenie w przedsiębiorstwie lub jego otoczeniu;
e) kopie innowacji zastosowanych przez inne przedsiębiorstwa (innowatorów
oryginalnych lub innych podmiotów, które zastosowały ją wcześniej).
Z punktu widzenia przedmiotu rozważań, szczególne znaczenie ma pierwszy
podział, według kryterium nośnika lub przedmiotu innowacji (ryc. 2). Wyraźnie na-
140
leży podkreślić, że innowacje produktowe dotyczą zarówno produktów materialnych,
jak i usług (produktów niematerialnych), a bardzo istotne są produkty nabywane
przez firmy, których oddziaływanie na procesy przyspieszenia tempa rozwoju naukowo-technicznego i w konsekwencji gospodarki miast innowacyjnych jest największe. Wśród innowacji procesowych, za najważniejsze – z punktu widzenia procesów
rozwojowych – należy uznać innowacje technologiczne, związane z procesami wytwarzania produktów. Innowacje organizacyjne, choć dotyczą samego funkcjonowania przedsiębiorstwa, w istotny sposób mogą wpływać na kształtowanie się nowych
efektywnych powiązań przestrzennych, szczególnie jeśli w ramach tego typu innowacji następuje wydzielenie poza przedsiębiorstwo pewnych funkcji w postaci outsourcingu (por. Gierańczyk 2007, 2008), przynoszące wiele korzyści dla przedsiębiorstwa w postaci redukcji kosztów lub zwiększenia sprawności, ale wpływa także na
rozwój przedsiębiorstw zewnętrznych. Występuje tylko problem zakorzenienia tych
firm w środowisku lokalnym i regionalnym, tj. na ile te efekty mnożnikowe domykają
się w aglomeracji czy regionie, co zostało szerzej omówione w pracach Domańskiego
(2004) i wielu innych autorów (m.in. Domański, Gwosdz 2008; Rachwał, Wiedermann 2008; Wiedermann 2008).
innowacje
innowacje
produktowe
produkty
materialne
innowacje
procesowe
produkty
niematerialne
innowacje
w produktach finalnych
nabywanych przez
gospodarstwa domowe
innowacje w usługach
nabywanych przez
gospodarstwa domowe
innowacje
w produktach
nabywanych przez firmy
jako dobra kapitałowe
innowacje w usługach
nabywanych przez
firmy jako składniki
majątku trwałego
innowacje
w produktach
nabywanych przez
firmy jako dobra
zaopatrzeniowe
innowacje w produktach
niematerialnych
nabywanych przez firmy
jako usługi produkcyjne
lub wspomagające
innowacje
organizacyjne
innowacje w procesach
wytwarzania produktów
innowacje w wielkości
i strukturze organizacyjnej
innowacje w procesach
obsługi wytwarzania, dystrybucji
i sprzedaży produktów
innowacje w sposobie
realizacji funkcji
Ryc. 2. Typy innowacji wyróżnione według kryterium nośnika lub przedmiotu innowacji
Źródło: Rachwał (2009b), na podstawie Świtalski (2005).
141
4. Nakłady na działalność innowacyjną
Jednym z głównych wskaźników miary innowacyjności jest wielkość nakładów innowacyjnych. W świetle kryterium rodzajowego do ważniejszych kategorii
nakładów inwestycyjnych według klasyfikacji GUS zalicza się:
● nakłady inwestycyjne na maszyny i urządzenia techniczne,
● nakłady inwestycyjne na budynki, budowle i grunty,
● działalność badawczo-rozwojową (B+R),
● zakup oprogramowania,
● marketing dotyczący nowych lub istotnie ulepszonych produktów,
● zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych,
● szkolenia personelu związane z działalnością innowacyjną.
Nakłady poniesione na działalność innowacyjną, mają duży wpływ na podniesienie potencjalnych przychodów i zysków przedsiębiorstw, należy mieć jednak
świadomość, że w większości przypadków zdarza się, że poniesiony nakład zwraca
się czasem po kilku latach.
Analiza danych dotyczących wydatków przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce na innowacje w 2009 r. wskazuje, że większość środków finansowych, tj. blisko
83% kierowana jest na środki trwałe, tj. maszyny i urządzenia oraz budynki, budowle
i grunty (tab. 1). Znaczną, choć dużo mniejszą rolę, odgrywają nakłady na działalność badawczo-rozwojową, które stanowią blisko 10% ogółu.
Takie kierunki inwestowania w działalność innowacyjną prowadzą z reguły do
wzrostu jakości wytwarzanych wyrobów i obniżenia kosztów. Nie prowadzi to jednak to powstania innowacji produktowych przełomowych czy oryginalnych, związanych ściśle z prowadzeniem prac badawczo-rozwojowych. Jest to typowa strategia
Tabela 1
Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych
według rodzajów w 2009 r.
Wyszczególnienie
Ogółem, w tym:
nakłady inwestycyjne na maszyny i urządzenia techniczne
nakłady inwestycyjne na budynki, budowle i grunty
działalność B+R
zakup oprogramowania
marketing dotyczący nowych lub istotnie ulepszonych produktów
zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych
szkolenia personelu związane z działalnością innowacyjną
pozostałe
mln zł
%
22 652,1
14 133,8
4 849,5
2 237,2
371,9
359,4
285,9
51,3
363,1
100,0
62,4
21,4
9,9
1,6
1,6
1,3
0,2
1,6
Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Nauka i technika w Polsce w 2009 r. GUS, Warszawa
(tab. 1-3).
142
przedsiębiorstw, które albo znajdują się w fazie restrukturyzacji technologicznej albo
nie osiągnęły jeszcze silnej pozycji konkurencyjnej na rynku. Takie przedsiębiorstwa
w mniejszym stopniu w swoich strategiach rozwoju uwzględniają długofalowe efekty nakładów innowacyjnych w prace badawczo-rozwojowe. Niewątpliwie wpływ na
taką sytuację miało przejęcie wielu firm krajowych przez inwestorów zagranicznych.
W sytuacji, gdy inwestorem jest duży koncern międzynarodowy, posiadający rozbudowane działy B+R, dochodzi z reguły do wygaszania prac rozwojowych w krajowym przedsiębiorstwie na rzecz importu innowacji ze spółki matki, która w swoich
centrach badawczych prowadzi takie prace. Do rzadkości należą bowiem przypadki
lokalizowania takich centrów w przejmowanych przez nią przedsiębiorstwach zagranicznych. Zwrócił uwagę na to także Zioło (2009), wskazując, że wiele firm innowacyjnych wykazuje tendencję do włączania się do większych struktur kapitałowych,
które dysponując odpowiednim kapitałem i rynkiem zbytu pobudzają ich rozwój. Powiązania te są jednak korzystne w okresie wzrostu gospodarczego, natomiast w okresie recesji oddziały czy filie zagraniczne jako pierwsze odczuwają negatywne skutki
pogarszającej się koniunktury i recesji samej korporacji.
5. Źródła finansowania działalności innowacyjnej
Nakłady na działalność innowacyjną można także rozpatrywać ze względu na
źródła finansowania tych nakładów. Według klasyfikacji GUS można wyróżnić następujące źródła finansowania działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach: własne, otrzymane z budżetu państwa, pozyskane z zagranicy (bezzwrotne), pochodzące
z funduszy kapitału ryzyka oraz kredyty bankowe. Analiza danych o źródłach finansowania działalności innowacyjnej w 2009 r. wskazuje, że praktycznie całość środków, tj. ponad 94%, pochodzi z kapitałów własnych przedsiębiorstw i kredytów bankowych (tab. 2). Wyjątkowo niski jest udział środków z budżetu państwa i kapitału
ryzyka, co przy relatywnie słabszej kondycji finansowej krajowych przedsiębiorstw
Tabela 2
Źródła finansowania działalności innowacyjnej
w przedsiębiorstwach przemysłowych w 2009 r.
Wyszczególnienie
Ogółem, w tym:
własne
kredyty bankowe
pozyskane z zagranicy
otrzymane z budżetu państwa
pochodzące z funduszy kapitału ryzyka
pozostałe
mln zł
%
22 652,1
15 503,2
5 820,7
723,5
251,1
1,0
352,6
100,0
68,4
25,7
3,2
1,1
0,0
1,6
143
oraz ograniczeniach związanych z dostępem do kredytów, szczególnie w warunkach
globalnego kryzysu finansowego (Rachwał 2011b), powoduje, że nakłady na działalność innowacyjną nie mogą być zbyt wysokie.
Zauważyć więc można, że w warunkach polskich występują typowe bariery
powstawania innowacji po stronie popytu i podaży, wymienione jako potencjalne
przez Markowskiego (2008), takie jak brak wystarczających środków na badania czy
zakup innowacji lub licencji, a także łatwość transferu technologii z zagranicy, szczególnie w przypadku przedsiębiorstw wchodzących w skład globalnych sieci przemysłowych.
6. Prace badawczo-rozwojowe w działalności innowacyjnej
W sytuacji, kiedy zdecydowana większość środków na innowacje wypracowana
jest z funduszy własnych przedsiębiorstw i kierowana na inwestycje w środki trwałe,
przynoszące dosyć szybko efekty w postaci podniesienia konkurencyjności produktów, a nie na czasochłonne prace badawczo-rozwojowe, których efekty są widoczne
w perspektywie długookresowej powstaje pytanie, czy źródeł finansowania tych prac
nie należy szukać w sektorze rządowym. Nakłady sektora przedsiębiorstw w 2009 r.
wynosiły ponad 2,5 mld zł, co stanowiło blisko 29% całości nakładów, dając średnio
3,1 mln zł na 1 przedsiębiorstwo, natomiast sektora rządowego wynosiły 3,1 mld zł, co
stanowiło ok. 34% (tab. 3). Należy jednak zaznaczyć, że w świetle kategorii wyróżnianych przez GUS (według Frascati Maunal) nakłady na prace B+R w sektorze szkolnictwa wyższego w warunkach polskich w ponad 80% dotyczą uczelni publicznych,
w dużej mierze środki te pochodzą więc również ze środków publicznych (rządowych
Tabela 3
Sektory
(wyróżnione metodą
Frascati)
Ogółem
Liczba
podmiotów*
Liczba podmiotów i nakłady na działalność B+R według sektorów w 2009 r.
Nakłady
(w mln zł)
ogółem bieżące
Struktura nakładów
(%)
Nakłady/1 podmiot
(mln zł)
inwestybie- inwestybie- inwestyogółem
ogółem
cyjne
żące cyjne
żące cyjne
1 286 9 069,9 7 243,1 1 826,8 100,0 100,0 100,0
7,1
5,6
1,4
Przedsiębiorstw (z jednostkami kooperującymi)
842 2 584,7 2 098,1
486,6
28,5 29,0
26,6
3,1
2,5
0,6
Rządowy
243 3 112,0 2 564,9
547,1
34,3 35,4
29,9
12,8
10,6
2,3
Szkolnictwa wyższego
186 3 361,7 2 568,6
793,1
37,1 35,5
43,4
18,1
13,8
4,3
0,0
0,8
0,8
0,0
Prywatnych instytucji
niedochodowych
15
11,5
11,4
0,1
0,1
0,2
* dane obejmują podmioty z sektora małych, średnich i dużych przedsiębiorstw, tj. pow. 9 zatrudnionych.
144
– centralnych i samorządowych). Uwzględniając to, łącznie ze środków publicznych
przeznaczane było w 2008 r. blisko 60% nakładów na prace B+R, co jest jednym z najwyższych wskaźników w Europie, obok innych krajów regionu (ryc. 3). Należy jednak
zwrócić uwagę, że wskaźniki te w Europie są ogólnie wyższe niż np. w Japonii. Widać
tutaj pewne krajowe uwarunkowania: środki te odgrywają dużą rolę w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej, transformujących swoje gospodarki, ale także przykładowo
w Norwegii, stanowiąc w tym kraju 45% całości nakładów.
Dla porównania, nakłady na działalność B+R w Polsce, wynoszące w 2009 r.
ogółem w wartościach bezwzględnych niewiele ponad 9 mld zł, są niższe niż nakłady
w porównywalnych pod względem potencjału wielkościowego krajach, np. Hiszpanii
(przeszło 6-krotnie), ale także znacznie niższe od wydatków na ten cel pojedynczych,
największych światowych korporacji (tab. 4). Szczególnie wysokie nakłady na prace
B+R, powyżej 4 mld euro, ponoszone są przez korporacje motoryzacyjne, farmaTabela 4
Nakłady na działalność B+R w wybranych korporacjach w 2009 r.
Pozycja na liście
rankingowej
Korporacja
Kraj
Nakłady na B+R
mln EUR
mln zł*
5 790,0
4 997,0
4 569,0
4 282,0
4 164,0
21,5
18,0
9,9
7,7
23 796,9
20 537,7
18 778,6
17 599,0
17 114,0
88,4
74,0
40,7
31,6
6 768,5
6 401,9
6 073,2
5 404,1
5 156,0
4 868,9
4 510,0
4 229,1
4 216,4
4 073,7
27 818,5
26 311,8
24 960,9
22 210,9
21 191,2
20 011,2
18 536,1
17 381,6
17 329,4
16 742,9
z Unii Europejskiej
1
2
3
4
5
461
513
710
793
Volkswagen
Nokia
Sanofi-Aventis
Siemens
Daimler
BRE Bank
Telekomunikacja Polska
Bioton
Asseco Poland
Niemcy
Finlandia
Francja
Niemcy
Niemcy
Polska
Polska
Polska
Polska
z pozostałych krajów
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Toyota Motor
Roche
Microsoft
Pfizer
Novartis
Johnson&Johnson
Samsung Electronics
General Motors
Honda Motor
Merck
Japonia
Szwajcaria
USA
USA
Szwajcaria
USA
Korea Płd.
USA
Japonia
USA
* według kursu 1 EUR = 4,11 PLN (na 31.12.2009)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: The 2010 EU Industrial…
145
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
0,0
Rumunia
Rosja
Cypr
Bułgaria
Polska
Litwa
Słowacja
Estonia
Łotwa
Grecja*
Hiszpania
Norwegia**
Portugalia
Włochy
Węgry
Republika Czeska
Francja
Austria
Holandia
EU-27
Irlandia
Turcja
Słowenia
Wielka Brytania
Niemcy
Malta
Stany Zjednoczone
Dania**
Korea Płd.
Szwecja**
Szwajcaria
Belgia**
Finlandia
ILuksemburg**
Japonia
10,0
* – 2005,
** – 2007 r.
Ryc. 3. Udział środków sektora rządowego w nakładach na działalność B+R w Unii Europejskiej
i wybranych krajach świata w 2008 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
ceutyczne oraz elektroniczne. W porównaniu z nim 4 polskie firmy uwzględnione
w rankingu zajmują odległe pozycje, z nakładami od 7,7 do 21,5 mln euro.
Należy więc zwrócić uwagę, że obok relatywnie niskiego poziomu nakładów
na działalność badawczo-rozwojową przeznaczanych przez polskie przedsiębiorstwa,
również niskie nakłady na działalność B+R przeznaczane są ze środków publicznych. W efekcie Polska ma jeden z najniższych, wśród rozwiniętych krajów świata,
wskaźników nakładów na prace B+R w relacji do PKB – tj. tzw. intensywności prac
B+R (ryc. 4A) oraz na 1 mieszkańca (ryc. 4B). Wskaźnik intensywności prac B+R dla
Polski był w 2008 r. ponad trzykrotnie niższy niż dla całej Unii Europejskiej, gdzie
wynosił blisko 2%, a ponad 6-krotnie niższy w stosunku do liderów pod tym względem, tj. Szwecji czy Finlandii, w których przekraczał 3,7%. Jeszcze większe dysproporcje są widoczne w przypadku wskaźnika wysokości nakładów per capita. Polskę,
gdzie wynosił on w 2008 r. zaledwie 83 dolary, dzieli ogromny dystans nie tylko od
najbardziej rozwiniętych krajów świata (gdzie wskaźniki były w tym roku kilkunastokrotnie wyższe, np. w Szwecji czy Luksemburgu blisko 1400 USD), ale także
od innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, np. Węgier, Czech czy Słowacji.
Przekłada się to na niższy poziom innowacyjności polskiego przemysłu na tle tych
krajów, co zostało szerzej omówione we wcześniejszej pracy (Gierańczyk, Rachwał
146
Szwecja
Finlandia
Japonia
Republika Korei
Szwajcaria
Stany Zjednoczone
Dania
Austria
Niemcy
Francja
Australia
Belgia
Kanada
Wielka Brytania
Holandia
Słowenia
Luksemburg
Norwegia
Chiny
Portugalia
Republika Czeska
Irlandia
Hiszpania
Nowa Zelandia
Włochy
Rosja
Węgry
Rep. Płd. Afryki
Turcja
Polska
Grecja
Rumunia
Argentyna
Słowacja
Meksyk
0
0
Szwecja
Luksemburg
Finlandia
Stany Zjednoczone
Szwajcaria
Japonia
Austria
Dania
Norwegia
Niemcy
Republika Korei
Australia
Holandia
Kanada
Belgia
Francja
Wielka Brytania
Irlandia
Słowenia
Hiszpania
Włochy
Republika Czeska
Portugalia
Nowa Zelandia
Węgry
Rosja
Grecja
Słowacja
Turcja
Chiny
Rep. Płd. Afryki
Rumunia
Polska
Argentyna
Meksyk
4
A
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
1400
B
1200
1000
800
600
400
200
Ryc. 4. Nakłady na działalność badawczą i rozwojową w relacji do PKB (%; A) oraz na 1 mieszkańca
(w USD, B) w wybranych krajach świata w 2008 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystycznego RP (2010).
147
2010). Konsekwencją tego są ograniczone możliwości w zakresie kształtowania się
i rozwoju miast wiedzy i innowacji w Polsce.
Podsumowanie
Podsumowując powyższe rozważania, należy podkreślić wielowymiarowość
rezultatów innowacji dla rozwoju miast (ryc. 4). Skutki procesów innowacyjnych
w przedsiębiorstwach przemysłowych są widoczne zarówno w wynikach całej gospodarki miejskiej, wpływając m.in. na wielkość napływu bezpośrednich inwestycji
zagranicznych, konkurencyjność miasta, stan finansów publicznych i firm prywatnych, ale także na instytucje komunalne, oświatowe i B+R oraz wyższą jakość życia,
przez kształtowanie rynku produktów/usług, w tym zaspokajanie nowych potrzeb
mieszkańców. Można więc przyjąć, że to innowacyjne przedsiębiorstwa przemysłowe są jednymi z najistotniejszych elementów struktury miast innowacyjnych, należy jednak mieć świadomość relatywnie niskich w warunkach polskich nakładów na
działalność innowacyjną, co musi mieć swoje przełożenie na mniejsze efekty w zakresie pobudzania rozwoju społeczno-gospodarczego tych miast.
Innowacyjność przedsiębiorstw przemysłowych
gospodarka miasta
instytucje komunalne
instytucje edukacyjne
i B+R
wyższa jakość życia
przyciąganie BIZ
liczba instytucji
i zatrudnienie
rozwój szkolnictwa
wyższego
zaspokajanie
nowych potrzeb
podniesienie
konkurencyjności
sprawność
funkcjonowania
rozwój instytucji
sektora B+R
wyższa jakość
produktów/usług
podniesienie produktywności
i poziomu aktywizacji
czynników produkcji
zmiana zakresu
odpowiedzialności
oddziaływania
wpływ na rozwój
innych przedsiębiorstw
wzrost relacji
jakość/cena
rewitalizacja terenów
poprzemysłowych
stan finansów (budżet)
Ryc. 5. Efekty innowacji przedsiębiorstw przemysłowych dla rozwoju miast
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Świtalski (2005) i Rachwał (2009b).
148
Wskazuje to na konieczność rozwijania koncepcji teoretycznych i zasadność
prowadzenia dalszych badań empirycznych nad wpływem innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych na kształtowanie się miast, co powinno przyczynić się do
bardziej prcezyyjnego rozpoznania mechanizmów rządzących tych procesem.
Literatura
Borowiec M., Dorocki S., Jenner B., 2009, Wpływ zasobów kapitału ludzkiego na kształtowanie
społeczeństwa informacyjnego i innowacyjności struktur przemysłowych, [w:] Funkcje
przemysłu w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, Z. Zioło, T. Rachwał (red.).
Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 13, Warszawa-Kraków, s. 95-109.
Chojnicki Z., Czyż T., 2006, Aspekty regionalne gospodarki opartej na wiedzy w Polsce.
Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Chojnicki Z., Czyż T., 2007, Rola kapitału ludzkiego w kształtowaniu gospodarki opartej na
wiedzy w Polsce. Przegląd Geograficzny, t. 79, z. 3-4, s. 423-428.
Chojnicki Z., Czyż T., 2008, Gospodarka oparta na wiedzy w regionach metropolitalnych
i aglomeracjach miejskich w Polsce, [w:] Rola polskich aglomeracji wobec wyzwań Strategii Lizbońskiej, T. Marszał (red.). Studia KPZK PAN, t. CXX, Warszawa, s. 74-95.
Domański B., 2004, Local and Regional Embededdness of Foreign Industrial Investors in Poland. Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Domański B., Gwosdz K., 2008, Efekty mnożnikowe w rozwoju lokalnym i regionalnym, [w:]
Region społeczno-ekonomiczny i rozwój regionalny, T. Stryjakiewicz, J. J. Parysek
(red.). Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań, s. 217-235.
Domański R., 2000, Miasto innowacyjne. Studia KPZK PAN, t. CIX, Warszawa.
Gaczek W. M., 2009, Gospodarka oparta na wiedzy w regionach europejskich. Studia KPZK
PAN, t. CXVIII, Warszawa
Gierańczyk W., 2007, Międzynarodowy outsourcing jako proces transformacji struktur społeczno-ekonomicznych i przestrzennych, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych. Księga Jubileuszowa dedykowana
Profesorowi Zbigniewowi Zioło, J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał (red.). Wyd. Naukowe AP w Krakowie, Kraków, s. 539-547.
Gierańczyk W., 2008, Problematyka definiowania zmian w tendencjach lokalizacyjnych
przedsiębiorstw przemysłowych w dobie globalizacji, [w:] Problematyka badawcza
geografii przemysłu, Z. Zioło, T. Rachwał (red.). Prace Komisji Geografii Przemysłu
PTG nr 11, Warszawa-Kraków, s. 86-97.
Gierańczyk W., 2009, Innowacyjność jako główny filar społeczeństwa informacyjnego Europy, [w:] Funkcje przemysłu…, op, cit., s. 82-94.
Gierańczyk W., 2010, Rola własności intelektualnej w budowaniu innowacyjności krajów
Unii Europejskiej, [w:] Procesy przemian przemysłu i usług w wybranych krajach,
Z. Zioło, T. Rachwał (red.). Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 16, Warszawa-Kraków, s. 76-86.
Gierańczyk W., Rachwał T., 2010, Innovativeness of Industry as an Aspect of Restructuring
Processes in Poland against the Background of the Eastern European Union Coun-
149
tries. Paper for Regional Studies Association Annual International Conference 2010:
Regional Responses and Global Shifts: Actors, Institutions and Organisations (Pécs,
Hungary), http://www.regional-studies-assoc.ac.uk/events/2010/may-pecs/papers/Gieranczyk.pdf.
Gorzelak G., Smętkowski M., 2005, Metropolia i jej region w gospodarce informacyjnej.
Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.
Jałowiecki B., 1999, Metropolie. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku,
Białystok.
Jałowiecki B., 2000, Społeczna przestrzeń metropolii. Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, UW. Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.
Kilar W., 2009, Korporacje informatyczne jako element struktury metropolii, [w:] Potencjalne metropolie ze szczególnym uwzględnieniem Polski Wschodniej, Z. Makieła (red.).
Studia KPZK PAN, t. CXXV, Warszawa, s. 136-157.
Makieła Z., 2005, Funkcje infrastruktury techniczno-ekonomicznej w strukturze obszarów
metropolitalnych, [w:] Infrastruktura techniczno-ekonomiczna w obszarach metropolitalnych, Z. Makieła, T. Marszał (red.). Biuletyn KPZK PAN, z. 222, Warszawa,
s. 7-19.
Markowski T., 2008, Gospodarka bazująca na wiedzy (GOW) a wyzwania wobec zagospodarowania przestrzennego – konceptualizacja problemu, [w:] Rola polskich aglomeracji… op. cit., s. 35-46.
Markowski T., Marszał T., 2006, Metropolie. Obszary metropolitalne. Metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe. KPZK PAN, Warszawa.
Nauka i technika w Polsce w 2009 r., GUS, Warszawa.
Parteka T., 2008, Miasta wiedzy – wyzwaniem dla nowych funkcji aglomeracji polskich, [w:]
Rola polskich aglomeracji…, op. cit., s. 96-112.
Parysek J. J., 2003, Metropolie: metropolitalne funkcje i struktury przestrzenne, [w:] Funkcje
metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, I. Jażdżewska (red.). Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ. Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 19-40
Rachwał T., 2005, Zachowania głównych przedsiębiorstw przemysłowych w strukturze obszaru
metropolitalnego, [w:] Infrastruktura techniczno-ekonomiczna…op. cit., s. 158-169.
Rachwał T., 2006, Efekty restrukturyzacji wybranych przedsiębiorstw przemysłowych Polski
Południowo-Wschodniej, [w:] Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej, Z. Zioło, T. Rachwał (red.). Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 9, Wyd.
Naukowe AP w Krakowie, Warszawa-Kraków, s. 98-115.
Rachwał T., 2008, Problematyka badawcza funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłowych,
[w:] Problematyka badawcza geografii przemysłu, Z. Zioło, T. Rachwał (red.). Prace
Komisji Geografii Przemysłu PTG nr 11, Warszawa-Kraków, s. 53-85.
Rachwał T., 2009a, Problematyka badawcza zmian powiązań przestrzennych przedsiębiorstw
przemysłowych, [w:] Geografia w naukach ekonomiczno-przestrzennych, T. Kudłacz,
J. Wrona (red.). Studia i Prace UE, nr 8, Kraków, s. 157-176.
Rachwał T., 2009b, Rola przedsiębiorstw przemysłowych w kształtowaniu obszarów metropolitalnych, [w:] Potencjalne metropolie…, op. cit., s. 121-135.
Rachwał T., 2010, Struktura przestrzenna i działowa przemysłu Polski na tle Unii Europejskiej w dwudziestolecie rozpoczęcia procesów transformacji systemowej, [w:] Procesy
150
przemian przemysłu i usług w wybranych krajach, Z. Zioło, T. Rachwał (red.). Prace
Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 16, Warszawa-Kraków, s. 105-124.
Rachwał T., 2011a, Transformations of the Employment Structure as an Expression of the
Transformation of Polish Industry against the Background of the European Union.
Bulletin of Geography. Socio-economic Series, nr 15/2011, s. 5-25.
Rachwał T., 2011b, Wpływ kryzysu na zmiany produkcji przemysłowej w Polsce, [w:] Wpływ
kryzysu na zachowania przedsiębiorstw oraz przemiany struktur regionalnych, Z. Zioło, T. Rachwał (red.). Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 17, Warszawa-Kraków, s. 99-113.
Rachwał T., Wiedermann K., 2008, Multiplier Effects in Regional Development: The Case of
the Motor Vehicle Industry in Silesian Voivodeship (Poland). Quaestiones Geographicae, Series B, Human Geography and Spatial Management, 27B/1, s. 67-80.
Rocznik Statystyczny RP, 2010, GUS, Warszawa.
Siłka P., 2010, Przykład indeksu potencjału innowacyjnego dla wybranych miast Polski, [w:]
Procesy transformacji przemysłu i usług w regionalnych i krajowych układach przestrzennych, Z. Zioło, T. Rachwał (red.). Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 15,
Warszawa-Kraków, s. 185-196.
Stryjakiewicz T. 2009, Nowe spojrzenie na czynniki lokalizacji działalności gospodarczej,
[w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, I. Jażewicz (red.). Wyd. Naukowe Akademii Pomorskiej, Słupsk, s. 94-102.
Świtalski W., 2005, Innowacje i konkurencyjność. Wyd. UW, Warszawa.
The 2010 EU Industrial R&D Investment Scoreboard, European Commision.
Wiedermann K., 2008, Koncepcja efektów mnożnikowych w wyznaczaniu wpływu przedsiębiorstw na otoczenie społeczno gospodarcze, [w:] Problematyka badawcza geografii
przemysłu…, op. cit., s. 98-106.
Zioło Z., 2004, Kształtowanie się firm informatycznych jako nowych elementów struktury
przestrzennej przemysłu, [w:] Przemiany struktur przemysłowych, Z. Zioło, Z. Makieła
(red.). Prace Komisji Geografii Przemysłu, nr 7, Warszawa-Kraków, s. 97-106.
Zioło Z. 2008, Problemy badawcze struktury przestrzennej przemysłu, [w:] Problematyka
badawcza geografii przemysłu…, op. cit., s. 9-25.
Zioło Z., 2009, Rola przemysłu w procesie kształtowania społeczeństwa informacyjnego,
[w:] Funkcje przemysłu w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, Z. Zioło, T.
Rachwał (red.). Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 13, Warszawa-Kraków,
s. 11-20.
Zioło Z., 2010, Uwarunkowania kształtowania się procesów transformacji przemysłu i usług,
[w:] Procesy transformacji przemysłu…, op. cit., s. 45-60.
151