czytaj - Flute Academy

Marek Kokowski
Zarys folkloru muzycznego Islandii.
Islandia jest republiką położoną na wyspie na Północnym Atlantyku. Zamieszkuje ją
ok. 300 tys. mieszkańców. Rekonstrukcja historii muzyki islandzkiej jest zadaniem trudnym
ze względu na liczne luki w niej występujące. Przyczyny ich powstania związane są
zwłaszcza ze specyfiką tego kraju – ciężkie warunki życia oraz niezwykle mała gęstość
zaludnienia powodowały, że mieszkańcy Islandii zajmowali się na przestrzeni wieków
głównie walką o byt i przetrwanie. Podobnie - brak organizacji miejskich i arystokratycznej
klasy rządzącej doprowadziły do rozwoju w islandzkim społeczeństwie wzorów
diametralnie innych, niż w pozostałych europejskich krajach.
Ludowa muzyka Islandii jest głównie wokalna, a wzory melodyczne są ściśle
związane z poetyckimi tekstami i stopami metrycznymi. Niewątpliwie na islandzkie pieśni
ludowe duży wpływ miał chorał gregoriański, jednak upodobanie do modusu F z jego
trytonami sugeruje, że również inne siły miały wpływ na rozwój tych pieśni.
Podstawowe źródła, z których czerpiemy wiedzę o folklorze Islandii to:
a) wczesne manuskrypty znajdujące się Islandzkiej Bibliotece Narodowej,
b) manuskrypty przechowywane w Instytucie Arnamagnaen w Kopenhadze, włącznie
z dziełem Melodia (ok. 1650) – unikalnym zbiorem pieśni napisanych w
uproszczonej, nie posiadającej zapisu rytmicznego, notacji,
c) jedne z pierwszych drukowanych zapisów pięciu islandzkich pieśni zanotowanych
przez duńskiego muzyka w La Borde (1780) oraz zbiór Folke-sange og melodie
Berggreen’a (1845-69);
d) dzieło Bjarni Thorsteinsson’a Islenzk thjódhlög (1906-09), które zawiera wykład na
temat historii muzyki Islandii, pierwszą edycję wczesnych muzycznych
manuskryptów, fragmenty wydawnictw muzycznych sprzed roku 1900 i przede
wszystkim wiele islandzkich melodii spisanych w wieku XIX i XX, z komentarzami.
Islandzkie melodie ludowe zazwyczaj dzieli się na trzy następujące kategorie:
1. monofoniczne sönglag ( pieśni stroficzne) i ich diafoniczne formy tvisöngur, czyli
„pieśni bliźniacze” – spotykane zarówno z tekstami świeckimi jak i religijnymi;
2. bogate rytmicznie, ale bardziej ubogie pod względem tonalnym rimnalag, których
warstwę tekstową stanowią zwrotki rimur1.
1
Rimur to długie narracyjne wiersze oparte na bajkach, romansach lub sagach. Jako że poeci nie
zmieniali tematyki rimur, cała sztuka i innowacyjność polegała na zręcznej zabawie różnorodnymi stopami
metrycznymi, w tym na wymyślaniu nowych. Popularność rimur swój szczyt osiągnęła w pierwszej połowie
XIX w. W pierwszym etapie rozwoju rimur kojarzone były z tańcem, później były wykonywane podczas
zimowych wieczorów dla rozrywki. Podczas ich przedstawiania zdarzało się, że publiczność przyłączała się do
ich wykonywania podtrzymując ostatnią sylabę każdej zwrotki tak, aby śpiewak mógł wtedy odpocząć.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim sposób wykonywania rimur. Islandzki czasownik kvedha, który
odnosi się właśnie do czynności śpiewania rimur, ma niewiele wspólnego z czasownikiem syngja, który
przetłumaczyć należy jako „śpiewać”. Wydaje się, że różnice dotyczą zarówno stylu wokalnego, jak i cech
melodycznych. Większość wykonawców rimur używała jedynie kilku modeli melodycznych, które
dostosowywane były do licznych i różnorodnych stóp metrycznych rimur według pewnych ustalonych reguł.
Ten wąski zestaw melodii był wzbogacany poprzez zastosowanie melizmatycznych ozdobników oraz modulacji.
Prawdopodobnie istnieje także powiązanie między ornamentalnym stylem a techniką wykonawstwa,
która opiera się na silnej produkcji każdej sylaby gardłowym, napiętym głosem. Publiczność ceniła śpiewaków
rimur nie tylko za umiejętności wokalne i dobór melodii, ale przede wszystkim za ich niepowtarzalne
opracowanie.
c.d.
3. pieśni taneczne i żywe, m.in. vikivakalag, powszechne od XVI do XVII w.
Cechą charakterystyczną islandzkich pieśni, zwłaszcza wspomnianych w punkcie
pierwszym sönglag jest to, że każda z nich jest czymś w rodzaju „prywatnej sztuki”, która
w ustnej tradycji przetrwała pokolenia. Baza tych pieśni może być rozpowszechniona w
całym kraju, natomiast poszczególne ich formy należą do konkretnej farmy, rodziny,
a nawet jednostki. Efektem tego jest istnienie wielu różnych wersji jednej zasadniczej
melodii oraz wielu, pozornie niezależnych, melodii, które wywodzą się z jednego źródła.
Zdarzają się nawet przypadki gdzie nie jedno, ale dwa połączone źródła dały początek
poszczególnym pieśniom.
Wszystko to prowadzi do pytania czy poszczególni śpiewacy przejmowali jedynie
pewien model tonalno-rytmiczny jako swoistą ramę dla ich dalszej twórczości, czy
podstawą dla niej była już konkretna zaadoptowana melodia. Rozważania podejmowane w
tym temacie zwracają uwagę przede wszystkim na związek między melodią i stopą
metryczną tekstu w islandzkiej tradycji pieśniarskiej. Z pewnością model melodyczny był
wystarczająco elastyczny aby służyć jako baza kilku poetyckim stopom metrycznym.
Również wiersze o tych samych metrach mogły być śpiewane do licznych i różnorodnych
melodii. Tytułem przykładu można wspomnieć, że kiedy jeden z islandzkich poetów został
poproszony aby zaśpiewać pewne zwrotki z końca XVIII w. musiał użyć melodii, które znał
z nowszych wierszy o tej samej stopie metrycznej, co osiemnastowieczne strofy. Stąd
wniosek Jona Helgasona, wybitnego znawcy islandzkiej literatury, mówiący o tym, że to
metrum i melodia należą do siebie, a nie wiersz i melodia.
Pisząc o pieśniach monofonicznych, należy wspomnieć również o „pieśniach
bliźniaczych”. Przypominają one średniowieczne europejskie organum, a ich cechą
charakterystyczną jest niezwykle częste użycie skali zawierającej się między dźwiękami
f. Po okresie zaniku i zapomnienia na przełomie XIX i XX w. tvisöngur są obecnie
popularyzowane w szkołach i poprzez audycje radiowe. Zazwyczaj wykonywane są
w wersjach na chór, czasami na zespół dęty.
Przedstawiając folklor Islandii należy również wspomnieć o specyficznych
instrumentach, na których się on opierał.
Ludowe instrumenty islandzkie wspomniane są w niewielu źródłach (głównie
w poezji, prozie lub relacjach historycznych). Nie przetrwała również tradycja wykonawcza
ani manuskrypty. Wiadomo jedynie, że dwa instrumenty smyczkowe fidhla i langspil były
wyrabiane i wykorzystywane przez mieszkańców Islandii w XVIII i XIX w. Oba można
zakwalifikować do grupy cytr pudełkowych. Ich podłużne pudła zazwyczaj zwężające się
w kierunku kołków, umiejscowione były na stole lub na desce położonej na kolanach osoby
grającej.
1. Fidhla
2
Dzisiejsi adepci sztuki rimur traktują pieśni jak ustalone melodie, nie dodając do nich znaczników
własnego stylu, co powoduje to, że obecnie w zasadzie nie można już zauważyć różnicy między kvedha,
a zwyczajnym syngja.
2
Zdjęcia fidhli współczesnie wyrabianej przez brytyjskiego lutnika Michaela Kinga.
Zazwyczaj instrument ten miał dwie lub więcej strun wyrabianych z końskiego
włosia, owczych jelit lub drutu. Struny nastrojone były w unisonie, prawdopodobnie
z dodatkową kwintą. Jedna z nich służyła jako struna melodyczna, pozostałe jako
akompaniujące. Smyczek, prosty lub wygięty, używany był bliżej szerszego końca
instrumentu. Instrument nie posiadał gryfu. Struna melodyczna zatrzymywana była palcami
lewej ręki od dołu.
2. Langspil
3
Instrument ten był dłużej w powszechnym użyciu, niż fidhla. Jest on bliskim
krewnym norweskiego langeleik, jednak w przeciwieństwie do niego, jest instrumentem
smyczkowym, a nie szarpanym. Langspil posiadał od jednej do sześciu strun oraz gryf
z progami dającymi skalę diatoniczną, później również dodatkowe półtony. Ze względu na
swoje liczne zalety instrument ten został na nowo wprowadzony do nauczania muzyki,
gdzie jest używany zarówno dla celów edukacyjnych, jak i rozrywkowych.
Życie kulturalne Islandii diametralnie zmieniło się w XX w. wraz z nadejściem
środków masowego przekazu. Jednakże wciąż działają śpiewacy specjalizujący się
w wykonywaniu pieśni ludowych, którzy swoją sztukę poznali dzięki ustnej tradycji i
którzy wciąż ją zachowują. Założone zostały trzy stowarzyszenia śpiewacze, których
zadaniem jest podtrzymywanie osobliwej tradycji islandzkich pieśni ludowych. Podczas
Reykjavik Festival i Nordyckich Dni Muzyki profesjonalni wykonawcy przedstawiają
tradycyjne pieśni w aranżacji na głos z fortepianem. Wiele islandzkich zespołów koncertuje
na całym świecie wykonując swoje aranżacje tych pieśni, dodając nowy tekst, zmieniając
melodię, ale zachowując to, co najważniejsze – podstawową ramę melodyczną. Na
szczególną uwagę, mówiąc o współczesnym „obliczu” muzyki ludowej, zasługuje również
Anna Thorhallsdóttir, która jako jedna z nielicznych żyjących osób wykonujących folklor
islandzki, przedstawia tradycyjne pieśni akompaniując sobie na posiadającym trzy struny
langspilu.
Literatura:
- The New Grove Dictionary of Music and Musicians,
- New Music in Iceland, Göran Bergendal,
3
Zdjęcie langspilu współcześnie wyrabianego przez brytyjskiego lutnika Michalea Kinga.