amerykańskiej

Brunon Hołyst : Kryminologia
Teoria zróżnicowanych powiązań
Sutherland przeciwstawił się zdecydowanie takiemu stanowisku w kryminologii,
który źródeł przestępczości doszukiwał się w dziedzicznych bądź wrodzonych
skłonnościach ludzi do postępowania sprzecznego z prawem. Przestępstwo nie jest też tu
pojęte jako jakaś choroba, w rodzaju zaburzeń emocjonalnych, podświadomych konfliktów
czy urazów mózgu z czasów dzieciństwa.
Zachowanie przestępcze w myśl tej teorii jest normalnym wyuczonym
zachowaniem, a w procesie uczenia się zachowania przestępczego występują wszystkie
mechanizmy, które występują przy każdym innym uczeniu się wzorów zachowania.
Punktem wyjścia teorii Suttherlanda jest zróżnicowana organizacja społeczna, czyli
taka sytuacja, w której część społeczeństwa zorganizowana jest wokół wartości, których
treścią jest przestrzeganie prawa, a część wokół wartości przestępczych. Wynikiem
zróżnicowanej organizacji społecznej jest konflikt kultur w odniesieniu do norm prawa.
"Kultura przestępcza jest równie rzeczywista jak kultura zgodna z prawem i jest
znacznie bardziej rozpowszechniona niż się na ogół sądzi. Nie obejmuje ona wyłącznie
chuliganów ze slumsów czy zawodowych przestępców. Więźniowie twierdzą często
niewątpliwie w to wierzą, że nie są gorsi od większości ludzi poza więzieniem .
Najciemniejsze sprawki biznesmenów i ludzi wolnych zawodów mogą być interpretowane
jako zgodne z literą prawa, lecz w swej logice i skutkach mogą być identyczne z
zachowaniem przestępczym, które prowadzi do uwięzienia".
Istnienie konfliktu kultur jest warunkiem koniecznym procesu zróżnicowania
powiązań, czyli procesu, w wyniku którego dochodzi do przestępczości jednostki.
Zróżnicowane powiązania oznaczają bowiem kontakt z przestępczymi i nieprzestępczymi
wzorami zachowania, wskutek czego poprzez uczenie się następuje przyswojenie tych
wzorów
Teoria ta przykłada wielką wagę do bezpośrednich interakcji, jako najważniejszego
źródła, z którego ludzie czerpią wzory zachowań. Duży akcent na doniosłość grup
pierwotnych ( jak rodzina, grupy rówieśnicze, sąsiedzkie ).
Środki masowego przekazu odgrywają w procesie nabywania przestępczych
wzorców zachowania drugorzędna rolę.
W trakcie interreakcji ludzie stykają się z określeniami sprzyjającymi bądź nie
sprzyjającymi naruszaniu prawa Określenia te są zawarte w przestępczych i
nieprzestępczych wzorach zachowania.
W wyniku nadwyżki określeń (wzorów)
sprzyjających naruszaniu prawa nad innymi dochodzi do wykształcenia się
nonkonformistycznej postawy w stosunku do prawa.
O "nadwyżce nie decyduje jedynie ilość. Decyduje tu także czas trwania,
częstotliwość i uprzedniość powiązań z danym rodzajem wzorów, np. częste lecz bardzo
powierzchowne kontakty z wzorami przestępczych zachowań nie doprowadzają raczej do
nadwyżki.
Schemat procesu kryminalizacji zakłada także wzajemne oddziaływanie powiązań z
wzorami zachowań przestępczych i nieprzestępczych, nie zaś wyłączny kontakt z jednym
typem wzorów.
To teoria tzw. transmisji kulturowych. Przestępczość traktowana jest tutaj jako
czynnik kultury, a zjawisko przestępczości jako konsekwencja transmisji wzorów
kulturowych.
Zmienne psychologiczne w teorii zróżnicowanych powiązań pełnią drugorzędną rolę
stanowią co najwyżej tzw. zmienne pośredniczące, warunkując zakres powiązań z danym
rodzajem wzorców zachowania.
A. Siemaszko: " W kryminologii nie powstała.. idealna teoria, to jest taka, która
odnosiłaby się i wyjaśniała wszystkie zachowania przestępcze i której wartość predykcyjna
byłaby stuprocentowa. Toteż porównanie siły wyjaśniającej bądź predykcyjnej
poszczególnych teorii dokonuje się przez porównanie ich z innymi teoriami nie zaś z
idealnym wzorcem... Tego rodzaju porównanie wypada zdecydowanie na korzyść teorii
zróżnicowanych powiązań."
Teorie podkultur.
Klasyczna koncepcja podkultury przestępczej została sformułowana przez F.
Thrashera, przedstawiciela chicagowskiej szkoły socjologicznej. W swej pracy o gangach
młodzieżowych nawiązywał do pojęcia dezorganizacji społecznej, którym posługiwali się
badacze prowadzący ekologiczne badania terytorialnego rozmieszczenia przestępczości
w wielkich miastach.
Stan dezorganizacji społecznej oznacza rozluźnienie więzi społecznej i załamanie
się kontroli społecznej na obszarze zamieszkałych przez pewne grupy ludności ( w rodzaju
mniejszości narodowych, świeżo przybyłych emigrantów itp.)
Powoduje to "chaos normatywny". Stare normy są już nieadekwatne, nowe jeszcze
nie są uformowane lub rozluźnione. Ta nieadekwatność starych norm dotyczy głównych
problemów w życiu w wielkim mieście.
Jednocześnie przemieszane i zatomizowane społeczności zamieszkujące dzielnice nędzy
nie są w stanie wytworzyć nowego systemu normatywnego i adekwatnej kontroli
społecznej.
Brak dostatecznej kontroli społecznej, rozbite rodziny, niewielkie możliwości
życiowe w slumsie prowadzi do tworzenia się autonomicznych społeczności
młodzieżowych, czyli podkultur.
Podkultura w tym sensie stanowi środowisko "zastępcze", rekompensujące
niedostatki domu rodzinnego i dostarczające możliwości rozrywki i emocji, które nie są w
dzielnicy nędzy w inny sposób realizowane.
Walter Miller -według tego autora działalność i wartości realizowane przez gangi są
niczym innym jak przejawem ogólnej kultury warstw niższych - kultury w dużej mierze
autonomicznej.
Powstanie i działalność gangów młodzieżowych jest wynikiem tradycji kulturowej
warstw niższych. Kultura warstw niższych jest w dużym stopniu niezależna od standardów
zachowania warstw średnich.
Szczególnie uwypuklane są i aprobowane w niej takie cechy jak :: " twardość",
"spryt", "emocje", "autonomia", "kłopoty" ( zarówno stwarzanie kłopotów jak i ich unikanie).
Szczególnie akceptowane wzorce osobowe w tej kulturze to bokser, gangster,
spryciarz. Jest ona wyraźnie zorientowana na męskie role społeczne. Ponieważ w
warstwach niższych w rodzinach dominują kobiety, gang umożliwia wypraktykowanie
męskiej społecznej roli mężczyzny oraz męską identyfikację. Daje także poczucie
przynależności, możliwość osiągnięcia wyższej pozycji poprzez realizację wartości - , które
są w wysoko cenione w tych grupach, a z oficjalnymi wartościami często wchodzą w
konflikt.
Albert Cohen - tu punktem wyjścia punktem wyjścia jest teoria Mertona i jej
centralne założenie o istnieniu zuniformizowanego systemu podstawowych dążeń w
ramach całego społeczeństwa.
Chłopcy z warstw niższych chcą bogacić się i osiągnąć wyższą pozycję społeczną
poprzez naukę i późniejszą pracę. Jednakże wychowanie jakie odbierają w domu, w
dużym stopniu utrudnia im przystosowanie się do sytuacji szkolnej.
Nie są bowiem przygotowani należycie do rezygnacji z natychmiastowej gratyfikacji
na rzecz przyszłych sukcesów. Nie nauczono ich w dostatecznym stopniu
powstrzymywania agresywności, ogłady towarzyskiej, szacunku dla własności. Poczucie
zablokowanych możliwości awansu przez wykształcenie, przy jednocześnie rozbudzonych
aspiracjach do osiągnięcia sukcesu w życiu, rodzi frustrację i lęk, co rozwiązywane jest
poprzez tzw. reakcję pozorowaną ( reaction-formation ).
Polega ona na całkowitym odwróceniu wartości warstw średnich ( por pojęcie
resentymentu ) i robieniu tego, co stanowi antytezę wartości lansowanych przez szkołę.
Podkultura gangu charakteryzuje się zatem krótkowzrocznym hedonizmem, a
cenionymi wartościami są nieużyteczność, złośliwość, negatywizm
W ujęciu Cohena powstawanie gangów jest zbiorowym wyjściem z sytuacji dla
młodzieży odczuwającej zablokowanie swych dążeń. (por teoria Cz. Miłosza na temat
sensu podkultury hipisowskiej " Widzenia nad zatoką San Francisco " - przystosowanie się
dużej grupy społecznej do życie bezczynnego w sensie notorycznego braku pracy )
Z syntezy teorii Mertona i Sutheranda wyłoniła się kolejna teoria podkultur
przestępczych , znana jako teoria zróżnicowanych możliwości. Jej twórcami są Richard
Cloward i Lloyd Ohlin.
Tak jak Merton patrzą strukturalnie na zagadnienie dewiacji, od Sutheranda czerpią
myśl o dostępie do przestępczych wzorów zachowania na konkretnym szczeblu struktury
społecznej.
W odróżnienie od Cohena dla nich gangi nie stanowią wyrazu negacji wartości
warstw średnich Dążenie do osiągnięcia wyższej pozycji społecznej jest wg. nich cechą
wszystkich warstw społecznych, tworzenie zaś podkultur j przestępczych wynika z
niemożności realizacji tych dążeń w legalny sposób. Cel pozostaje taki sam, zmieniają się
natomiast środki.
.
Jednakże dostęp do wzorów zachowań przestępczych także nie jest jednakowy.
Istnieje zróżnicowany dostęp zarówno do legalnych jak i przestępczych środków służących
do osiągnięcia kulturowo usankcjonowanych celów.
W związku z tym istnieją według nich trzy typy podkultur przestępczych :
1. w dobrze zintegrowanych slamsach, gdzie działają syndykaty przestępcze będzie
się rodziła typowa podkultura przestępcza. bo wzory zachowań będą przejmowane od
dorosłych. Gangi są tu traktowane jako rodzaj pewnego stażu, przed przynależnością do
syndykatu przestępczego.. W tej sytuacji istnieją nielegalne możliwości sukcesu, a
przestępczość traktowana jest przez młodzież jako normalny sposób życia.
2. Na obszarach źle zintegrowanych, przy dużej mobilności i ogólnej niestabilności
(por typ dezorganizacji społecznej Thrashera) istnieje ograniczony dostęp do wzorów
przestępczych zachowań prezentowanych przez dorosłych. W związki z tym te wzory
będą pochodzić od rówieśników. Wytwarzać się tu będzie podkultura konfliktu, czego
wyrazem jest istnienie gangów chuligańskich nastawionych na bójki i wandalizm. W takich
podkulturach wysoko ceni się odwagę, bojowość, siłę fizyczną, a chłopcy szczególnie
wyróżniający się w walkach między gangami cieszą się dużym prestiżem.
3. Podkultura wycofania się. Obejmuje tych, którzy ani nie mają możliwości sukcesu
na drodze legalnej, ani też nie powiodło im się w dwóch poprzednich sposobach adaptacji
nielegalnej.. Podkultura wycofania jest przede wszystkim podkulturą narkotyków, a
działalność przestępcza występuję tu jedynie jako nielegalna dystrybucja środków
odurzających. Do tej podkultury trafiają także ci, którzy z przyczyn moralnych odrzucili
model adaptacji nielegalnej.
Z negacji wszystkich poprzednich teorii podkultur zrodziła się teoria " dryfu " Dawida
Matzy. Wg. niego nie istnieją zasadnicze różnice między młodzieżą z gangów a resztą.
Nie jest także właściwe łączenie zjawiska podkultur przestępczych wyłącznie z warstwami
niższymi, gdyż wartości jakim sprzyja podkultura są wartościami całego społeczeństwa w
czasie wolnym od pracy tzn. chęć użycia, dreszczyku, demonstrowanie męskości i odwagi.
Tak więc normy gangu są nie tyle zaprzeczeniem, co karykaturą pewnych
standardów zachowań reszty społeczeństwa, cały zaś problem polega na tym, że nieletni
przestępcy stosują się do tych skądinąd aprobowanych norm w niewłaściwych sytuacjach,
rozszerzając niejako czas zabawy.
Według tego autora wadą wszystkich teorii podkultur jest ich zbytni determinizm.
Zbyt wiele wg. niego zachowań przestępczych chcą wyjaśnić. Natomiast według niego nie
istnieje konieczna relacja między przynależność do podkultury a przestępczością.
Przestępczość gangów jest raczej wynikiem chwilowego zerwania więzów z
skądinąd przestrzeganym systemem normatywnym , w wyniku czego następuje "dryf" w
kierunku przestępczości To złagodzona wersja determinizmu, której jej zwolennikiem.
Na wagę tej teorii wskazuje np. tzw. " wyrastanie z przestępczości" Tylko
stosunkowo niewielki procent nieletnich trwa w przestępczości po osiągnięciu dojrzałości,
często bez trudu jeszcze w okresie nieletniości sami wycofują się z gangów.
Na chwilowość zerwania więzi z normami wskazuje ich zdolność do odróżniania
dobra i zła i posiadanie często przez nieletnich poczucia winy.
Wobec tego "przestępstwo" zostaje popełnione tylko wówczas gdy nieletni
"zracjonalizuje" swe sobie swoje naganne zachowanie, aby wydawało się one
usprawiedliwione ( por. Marek Kosewski )
Te racjonalizacje ( Sykes, Matz - tzw. techniki neutralizacji) mogą przybrać
następujące formy :
- zaprzeczania odpowiedzialności; wprawdzie zaistniało przestępstwo ale
przestępca nie ponosi odpowiedzialności np. " nie mogłem się powstrzymać, " jestem
wariat";
-zaprzeczenia krzywdy ; wprawdzie zaistniało przestępstwo, ale nikt z tego powodu
nie ucierpiał np. oni i tak byli ubezpieczeni, oni mogli sobie na tę stratę pozwolić
-zaprzeczenia ofiary ofiara sama się przyczyniła, bądź sobie zasłużyła "sam sobie
winien", sam tego chciał".
- potępienie potępiających- winę ponosi całe społeczeństwo, władza „miałem
ciężkie dzieciństwo” „wszyscy dookoła kradną” „to policjant mnie sprowokował”
- odwołanie się do wyższych racji - były wyższe cele "nie mogłem zostawić kolegów
bez pomocy" " rodzina żyła w biedzie".
Inny pomysł to tzw. "komedia pomyłek" , która wynika z faktu, że każdy
poszczególny członek grupy sądzi, że pozostali są od niego bardziej wykolejeni i
zachowuje się zgodnie z nieistniejącymi w rzeczywistości oczekiwaniami w obawie przed
utratą swej pozycji. Gang dopuszcza się czynów, których nie popełniłby żaden z
poszczególnych członków działając indywidualnie (hipnoza grupowa )