kodyfikacja prawa

Ponieważ nie pewna iest y nie trwała pamięć ludzka, zwykli są ludzie
pismem to opatrować, czego wieczną pamięć mieć chcą.
O kodyfikacji prawa jako zjawisku historycznym.
Plan wykładu:
I.
Definicja pojęcia kodeks – kodyfikacja.
II.
Cele akcji kodyfikacyjnej.
A. Spisanie prawa zwyczajowego.
B. Ujednolicenie (unifikacja) prawa zwyczajowego.
C. Reforma istniejącego prawa zwyczajowego.
D. Zebranie rozproszonych przepisów prawa pisanego w jedną całość.
E. Efektywne usystematyzowanie materiału prawnego.
F. Stanowienie prawa.
III.
Rodzaje kodeksów.
A. Rękopiśmienne i drukowane.
B. Partykularne, ogólnopaństwowe i europejskie.
C. Powszechne i stanowe (ogólnostanowe, międzystanowe).
D. Urzędowe (oficjalne) i prywatne.
E. Bezwzględnie obowiązujące, posiłkowe i stosowane w praktyce.
F. W formie ustaw lub aktów równorzędnych.
G. Całościowe i częściowe.
H. Materialne, procesowe i orzeczeń sądowych.
Podsumowanie.
Bibliografia
1
I.
DEFINICJA POJĘCIA KODEKS – KODYFIKACJA.
KODEKS--------------- KODEKS (KODYFIKACJA)------ KODEKS + KODYFIKACJA
(starożytność do XVIII w)
(XVIII/XIX W.)
(XX w.)
Rozróżnienie pojęć kodeks i kodyfikacja jest owocem doktryny XX-wiecznej. Kodeks
bowiem to pisany zbiór przepisów prawnych (księga prawa), który obejmuje całość lub
znaczną część systemu prawa danego państwa, w którym jest uznany za obowiązujące źródło
poznania prawa (fons iuris cognoscendi) na mocy aktu ustawodawczego (ex lege) lub
zwyczaju (ex consuetudine).
Przez kodyfikację rozumiemy obecnie proces tworzenia kodeksów prawa (działalność
kodyfikacyjną). Zdarza się jednak także współcześnie używanie tych pojęć jako
równoznacznych. Powodem jest z pewnością takie ich rozumienie dawniej.
Brak rozróżnienia tych pojęć został ujawniony w uchwale Sejmu RP z dnia
10.01.2008 r. w sprawie powołania Komisji Nadzwyczajnej
do spraw zmian w
kodyfikacjach. Natomiast Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego przy Ministrze
Sprawiedliwości powołana rozporządzeniem Rady Ministrów z 22.04.2002 r. , zmienionym
rozporządzeniem z 4.06.2008 r. odnosi się do pojęcia kodyfikacji w znaczeniu procesu
tworzenia kodeksu. Należy wszakże zaznaczyć, że obecnie samo określenie kodyfikacja
również zmienia swoje znaczenie. Obok powyższego oznacza współcześnie również
nowelizacje (mniejsze lub większe) istniejących kodeksów. Gwoli przykładu wspomniana
Komisja Kodyfikacyjna przy Ministrze Sprawiedliwości zaprojektowała zmianę ustawy
Kodeks cywilny (uchwalona 30.05.2008), która wprowadza nowy rodzaj służebności służebność przesyłu, ponadto wprowadza zadośćuczynienie za śmierć osoby bliskiej.
W przeszłości obu pojęć (kodeks i kodyfikacja) używano zamiennie. W szczególności,
było to charakterystyczne dla wieków: XVIII i XIX (epoki wielkich kodyfikacji). Pierwszym
wielkim teoretykiem kodyfikacji był Jeremy Bentham (1748-1832), który określił przesłanki
konieczne do nadania zbiorowi prawa miana kodeksu. W swoim dziele Ogólne spojrzenie na
pełny zbiór ustawodawstwa postulował wprowadzenie powszechnie obowiązującej jednolitej
kodyfikacji. Prawo w niej zawarte powinno być pewne, zupełne, kompletne, bez luk, zwięzłe.
By zrealizować te postulaty kodeks powinien zawierać normy dostatecznie ogólne, by można
z nich dedukować rozwiązania szczegółowe. Temu celowi służył podział kodeksu na część
ogólną i szczególną oraz wprowadzenie słownika pojęć. Potrzeba zwięzłego ujęcia materiału
prawnego wymaga stosowania właściwej techniki prawodawczej – budowania zdań możliwie
krótkich, pozbawionych słów zbędnych a zwłaszcza wieloznacznych. Kodeks powinna
cechować jasność, przejrzystość, harmonijność układu oraz powszechna zrozumiałość treści.
Nastąpiła tendencja wyraźnego rozgraniczania poszczególnych dziedzin (oddzielenie prawa
publicznego od prywatnego, w Polsce prawa politycznego od sądowego), rozdzielano prawo
materialne od procesowego. Z poszczególnych dziedzin zaczęły się wyodrębniać następne: z
prawa prywatnego - prawo handlowe oraz prawo pracy. Od końca XVIII przez wiek XIX
powstawały, zgodnie z nowymi wskazaniami, nowe kodeksy czyli kodyfikacje.
Określenie kodeks było znane już w starożytności. Nazwa pochodzi z łac. Codex
oznaczającego pień drzewa, kloc drzewny, deska. Służył do zapisywania informacji.
Początkowo były to połączone tabliczki drewniane, kryte woskiem, na których pisano rylcem.
Deseczki te zostały następnie zastąpione pergaminem. W ten sposób uformowana była księga
(książka) czyli codex ( średniowieczu zastępowana określeniem liber). Pierwsze kodeksy w
rozumieniu książek są datowane od I wieku i stanowiły literaturę pierwszych chrześcijan.
Domniemywa się, że kodeksem mogła być Ewangelia Marka oraz Apokalipsa. Zachowane
kodeksy średniowieczne o treści religijnej były pisane na pergaminie (odpowiednio
wyprawionej skórze cielęcej), który przed rozpoczęciem pisania wygładzano pumeksem lub
2
ostrzem noża i nakreślano linie. Karty były ozdabiane bardzo pracochłonnymi iluminacjami.
Gotowe karty zszywano i oprawiano w płytki z kości słoniowej lub pozłacaną blachę
wysadzaną klejnotami. Zachwycającym przykładem takiego księgozbioru jest Srebrna
Biblioteka księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna oraz jego drugiej żony Anny Marii,
składającego się z 20 woluminów, oprawionych w srebrne oprawy (niektóre ważą ponad 5
kg). Po 1120 roku zaczęto pisać na papierze; ten materiał piśmienniczy zdominował pergamin
około 1400 roku.
Kodeks w znaczeniu zbioru praw, niekoniecznie w formie księgi, datuje się od
starożytności. Za pierwszy uchodzi Kodeks Hammurabiego z ok. 1700 r. p.n.e., choć w
rzeczywistości wcześniejszymi zbiorami praw, mającymi charakter kodeksu prawa były:
kodeks sumeryjskiego króla Ur-Nammu (ok. 2060 r. p.n.e.), Kodeks Lipit-Isztar, władcy
miasta Isin (pocz. II tyś p.n.e.) oraz akkadyjski Kodeks z Esznuny. O treści norm prawnych z
czasów Hammurabiego dowiadujemy się z stelli (słupa – tablicy), na którym babiloński
władca kazał wyryć ułożony przez siebie zbiór praw. Po drugiej stronie znajduje się
płaskorzeźba przedstawiająca boga Marduka wręczającego berło stojącemu przed nim
Hammurabiemu. Słup został wykonany z twardego diorytu o wys. 2,25 m, płaskorzeźba ma
wys. 0,65 m. Słup z kodeksem prawa był ustawiony w najważniejszej świątyni w Babilonie.
W formie ksiąg powstawały najstarsze kodeksy średniowieczne. Często jednak
nadawano im inne nazwy. Zwano: kolekcjami, reformacjami, ordynacjami, ordonansami,
kutimami, rewizjami, korekturami. Do końca XVIII wieku w krajach niemieckich na
określenie zbioru prawa karnego materialnego i procesowego używano określenia constitutio.
Za uniwersalny, pełny zbiór prawa uchodził corpus iuris. Także obecnie stosuje się inne
nazwy: „prawo”, „ordynacja” (np. prawo o ruchu drogowym potocznie zwane kodeksem
drogowym)
II.
CELE AKCJI KODYFIKACYJNEJ.
-
Spisanie prawa zwyczajowego.
Ujednolicenie (unifikacja) prawa zwyczajowego.
Reforma istniejącego prawa zwyczajowego.
Zebranie rozproszonych przepisów prawa pisanego w jedną całość.
Efektywne usystematyzowanie materiału prawnego.
Stanowienie prawa.
Ad. A. Dla celów praktyki sądowej spisano niemieckie (wschodnia Saksonia) zwyczajowe
prawo ziemskie, tzw. Zwierciadło Saskie (Sachsen Spiegel), sporządzony w latach 12201235. Zbiór obejmował prawo ziemskie (Landrecht) i prawo lenne (Lehnrecht). Część
pierwsza obejmowała prawo publiczne (ustrojowe) oraz sądowe (karne, prywatne oraz
procesowe). W Zwierciadle znalazły się też w pewnym zakresie przepisy prawa stanowionego
(ustawy cesarskie i przepisy prawa kanonicznego).
We Francji prawa zwyczajowe większych terytoriów spisywano od początku XIII wieku> Do
najdawniejszych należał Najstarszy Spis prawa zwyczajowego Normandii z ok. 1200 r., a
następnie Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii z ok. 1250 r. W 1283 r. dla okręgu
Clermont spisano Księgę prawa zwyczajowego w sposób systematyczny. Zbiór ten cechował
wysoki poziom sztuki prawniczej.
Ad. B. Dążenie do centralizacji państwa pociągało za sobą konieczność unifikacji prawa
ustrojowego (publicznego) i sądowego. Ta tendencja ujawniła się w różnych krajach
europejskich po okresie rozbicia feudalnego względnie, jak w Polsce, dzielnicowego. Wysiłek
unifikacji prawa podjął król Kazimierz Wielki. Za zbiór odpowiadający tendencjom
3
unifikacyjnym należy uznać starszy zapewne ze statutów tego króla – statut wielkopolski,
ustanowiony na wiecu zwołanym do Piotrkowa. Natomiast drugi z nich – statut małopolski –
wykazywał już nie tylko tendencje unifikacyjne lecz także reformatorskie.
Ad. C. Został ogłoszony na wielkim zjeździe (sejmie walnym) w Wiślicy z udziałem
biskupów, wojewodów, kasztelanów oraz urzędników i dostojników dzielnicy krakowskiej i
wielkopolskiej. Forma statutu jako aktu prawodawczej woli króla świadczyła o rodzącej się
przewadze prawa stanowionego nad zwyczajowym. Odtąd ustawą królewską kwalifikowano,
czy zwyczaj jest dobry i powinien nadal obowiązywać czy jest zły i należy go odrzucić (bona
sive mala consuetudo). W Statutach Kazimierza Wielkiego czerpano ze średniowiecznej nauki
o prawie zwyczajowym, propagowanej przez Kościół ( kanonistyka) Jaj odzwierciedlenie
zostało zawarte w Dekrecie Gracjana z XII wieku. Głoszono w nim tezę, że zwyczaj, który
przeczy rozumowi lub prawdzie nie ma mocy prawa (nemo consuetudinem rationi et veritati
preponat, quia consuetudinem ratio et veritas semper excludit) Zwyczaj zły należy bowiem
traktować jako nadużycie prawa (mala consuetudo, non minus quam perniciosa corruptela
vitanda est).
Ponieważ statut małopolski zmierzał do reformy istniejącego prawa zwyczajowego król –
ustawodawca musiał przekonać adresatów zbioru o celowości i słuszności swego
postępowania. Służyły temu uzasadnienia poszczególnych norm prawnych, mniej lub bardziej
rozbudowane. W tych celu powoływał się na różnorakie argumenty:
- argumenta a regula (odwołanie do reguły /zasady/ prawnej uznawanej
powszechnie za obowiązującą),
- argumenta a loci communis (odwołanie do stwierdzenia uznawanego
powszechnie za prawdziwe),
- argumenta a causis (wskazanie celu nowej dyspozycji prawnej),
- argumenta ab effectu, ex consequentibus et ante cendentibus (odwołanie do
doświadczenia),
- argumenta a nominis significatione odwołanie do znaczenia danego terminu –
podanie jego definicji lub elementów danego pojęcia),
- argumenta ex auctoritate (odwołanie do wyższego porządku prawnego: prawa
Bożego, prawa natury, prawa cesarskiego).
Wśród argumentów retorycznych powołanych w Statutach Kazimierza Wielkiego można
wymienić przykładowo następujące reguły:
- prawo nie działa wstecz: Gdyż wszystkie ustawienia i statuta wkładają rzeczom
a dziejom przyjdącym, nie przeminęłym,
- nikt swego prawa nie może zostać podstępnie pozbawiony: Nikt ze swego
prawa ma być schytrzon a chytrze pozbawion,
- zawinione niestawiennictwo powoda jest czymś większym (poważniejszym)
niż niestawiennictwo pozwanego: ... niestanie powodowo jest większe niźli
sąprzowo,
- nie należy wzruszać sprawy prawomocnie zakończonej: Jakokole rzeczy
umorzone a dokonane przeciwko przyrodzeniu trudno mają być odmieniane,
- do obowiązków sędziów należy bezstronność, uczciwość, sprawiedliwość:
Gdyż w potoce rzeczy sądowych u sprawiedliwych sędzi nie ma zyskować
zawiść alibo łaska pzreważyć, libo myto sprawiedliwość wywrócić, ale nosząc
wagę w ręku, równym stępieniem alibo stępnem ważywszy, sprawiedliwe
skazanie każdemu mają uczynić, by w pomyśleniu i w urzeknieniu skazania,
samego Boga mając przed oczyma, by niejako rozprosce swojej czci a
4
-
prześladowacze jej przeciwko jich sumnieniu i sprawiedliwości, przez łaskę
abo przez dary co czynili stronie drugiej na uciążenie,
w sądach nie powinno być pośpiechu w sądzeniu spraw: Aczkolwiek w wielu
rzeczach rączość chwalona bywa, wszakoż ta rączość w sądzach a w
rozprawieniu rzeczy, roztropnie niegdy ma być powściągniona, gdyż sądzący
potrzebno jest wszego się badać,
W pamięci potomnych pozostał król Kazimierz jako wielki reformator prawa. Do użycia
weszły jego Statuty w wersji dygestów małopolsko – wielkopolskich w redakcji z lat 20-tych
XV wieku, które przedrukowano później w Syntagmatach, wydanych w Lipsku w latach
1487-1489. Przewaga przepisów wiślickich spowodowała to, że Statuty kojarzone są nie tylko
z tendencjami unifikacyjnym, ale także reformatorskimi.
Ad. D. Zebranie rozproszonych przepisów prawa pisanego w jedną całość (obecnie
kompilacja).
Pojęcie kompilacji jest czasem przeciwstawiane kodyfikacji. W. Dajczak, T. Giaro i F.
Longchamps de Berier, autorzy publikacji Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego
nie uważają jej za zbiór praw (kodeks) ze względu na włączenie teksty prawniczych –
jurysprudencji. Za taki słynny zbiór mający charakter kompilacji uznają Kodeks Justyniana,
składający się nie tylko z Kodeksu tego cesarza w redakcji pod nazwą Codex repetitae
praelectionis lecz również z dołączonymi Digestami, które zawierały fragmenty pism
prawniczych 38 jurystów rzymskich. Należy jednak wspomnieć, że wraz z załączonymi
Instytucjami i Nowelami zbiór ten był uznawany w średniowieczu za kodeks prawa
prywatnego. Został wydany w 1583 r. przez Dionizego Gothofredusa pod nazwą Corpus iuris
Civilis.
Cel taki realizował zbiór ułożony z inicjatywy króla Aleksandra I i sejmu radomskiego
z 1505 r. przez kanclerza koronnego Jana Łaskiego. Księga prawa, zatwierdzona przez
monarchę, została wydana drukiem w 1506 r. pod tytułem Commune Incliti Poloniae regni
privilegium constitutionum et indultuum publicitus decretorum approbatorummque; znana
jest powszechnie jako Statut Łaskiego. Zawierała polskie prawo publiczne i sądowe, oparte na
przywilejach, statutach i edyktach królewskich, konstytucjach sejmowych, umowach
międzystanowych oraz traktatach międzynarodowych. Zbiór ten, mający charakter
porządkowy, ułożony w układzie chronologicznym, miał w przyszłości umożliwić dalsze
prace nad unifikacją i reformą prawa. Gdy do tego nie doszło, Statut stał się fundamentalnym
zbiorem polskiego prawa ziemskiego aż do rozbiorów.
W wieku XVIII zabieg taki w postaci zbierania istniejących przepisów w celu ich
łącznego wydania był nieefektywny. Tak właśnie oceniono pierwsze próby ułożenia kodeksu
prawa prywatnego i postępowania sądowego we wszystkich posiadłościach habsburskich za
panowania cesarzowej Marii Teresy. Powołana komisja, złożona z przedstawicieli czterech
krajów monarchii: Czech, Moraw, Austrii i Styrii opracowała Codex Theresianus w 1766 r.,
który był rozwlekłą, liczącą 8 tomów kompilacją i ponad 8,5 tyś paragrafów. Ostatecznie
cesarzowa wraz z kanclerzem Wenzlem A. von Kaunitzem uznała zbiór za nie nadający się do
wprowadzenia w życie i nie dała mu swej sankcji.
E. Efektywne usystematyzowanie materiału prawnego.
Cel powyższy przyświecał wielu kodyfikacjom prywatnym. Chodziło o ułatwienia w praktyce
sądowej, działalności parlamentarnej. Za najlepsze pod tym względem kompendium należy
uznać Statuta Regni Poloniae z 1563 r. w układzie alfabetycznym. Zbiór ten był bardzo
5
popularny, wiele razy wznawiany. Drugi zbiór tego autora, wykonany na zlecenie sejmu w
układzie systematycznym nie zyskał już takiej popularności.
Potrzeba możliwie najdoskonalszego uporządkowania materiału prawnego jest
aktualna do dziś. Jako przykład tych dążeń można wskazać postulat sporządzenia jednolitego
kodeksu prawa budowlanego. Podnosi się bowiem rozproszenie tej materii, jej
skomplikowanie poprzez wielość i różnorodność aktów prawnych z tego zakresu. Prace
kodyfikacyjne zostały podjęte przez grono specjalistów z prof. Zygmuntem Niewiadomskim
(kierownikiem Katedry Prawa Gospodarczego w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie).
Zbiór ma obejmować całość procesu inwestycyjnego: przygotowanie nieruchomości pod
inwestycję, zagospodarowanie przestrzenne, prawo budowlane ( w tym warunki techniczne
dotyczące usytuowania budynków i innych obiektów budowlanych), przepisy dotyczące
ochrony zabytków, gruntów rolnych i leśnych, przyrody.
G. Stanowienie prawa.
W najpoważniejszym stopniu cel stanowienia prawa przyświecał oświeceniowym
kodyfikacjom, realizowanym we Francji i państwach absolutyzmu oświeconego. Jan Maria
Arouet zwany Wolterem, jako główny przedstawiciel nurtu rewolucyjnego w odniesieniu do
potrzeby głębokiej reformy państwa i prawa, głosił hasło wyrażone w Słowniku
filozoficznym: „Chcecie mieć dobre prawa? Spalcie wszystkie i twórzcie nowe”. Ówczesne
kodyfikacje były niejednokrotnie tworzone od podstaw. Określenie to można rozumieć
dwojako: albo projektowania nowego porządku prawnego, w oderwaniu od dziedzictwa
przeszłości (jedynie na podstawie katalogu praw naturalnych) lub w odniesieniu do sposobu
ich powstawania: dogłębnej analizy i weryfikacji istniejącego porządku oraz sporządzenia
nowego kodeksu z uwzględnieniem poprzednich rozumnych i sprawiedliwych rozwiązań. Ex
nihilo powstawały projekty kodeksów doby Rewolucji francuskiej (I i II projekt kodeksu
cywilnego z 1793 i 1794, oparty na założeniach prawa natury). Po zamachu stanu Napoleon
podjął wielkie dzieło kodyfikacji. Były to kodeksy – syntezy, w których, według deklaracji
Pierwszego Konsula, zachowywano wszystko co dobre i mądre, natomiast wprowadzano
wiele nowych nieznanych dotąd regulacji Do najgłośniejszych należał słynny Code civil z
1804 r., który stanowił rewolucyjny przełom w prawie prywatnym. Komisja kodyfikacyjna
powołana przez Napoleona jeszcze w 1800 r. odcinała się bardzo wyraźnie od legislacji
rewolucyjnej. Ostry atak na spuściznę cywilistyczną Rewolucji przypuścił w publikacji
Discours préliminaire , stanowiącej prezentację Kodeksu Napoleona jeden z jej autorów –
J.E.M. Portalis. Zaznaczyć należy, że wówczas po raz pierwszy wyróżniono w formie
odrębnego kodeksu prawo handlowe.
Charakter nowatorski miał również (choć w mniejszym stopniu) nieco późniejszy austriacki
Allgemeines Bürgerlisches Gesetzbuch (1811). Jego ostateczną redakcję poprzedziły
doświadczenia prowadzone w Galicji Zachodniej w związku z wprowadzonym tam nowym
prawem cywilnym. Oba kodeksy (francuski i austriacki) darzono wówczas podziwem jako
zbiory wręcz idealne, co spowodowało brak w nich większych zmian przez XIX stulecie.
Wówczas, gdy przystępowano do ich nowelizowania, w Niemczech rodziła się dopiero wielka
kodyfikacja cywilna. Pod wpływem szkoły historycznej z Friedrichem von Savigny na czele,
głoszącej pogląd, że społeczeństwo powinno dojrzeć do tego przedsięwzięcia, Bürgerliches
Gesetzbuch (BGB) powstał w 1896 r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1900 r. realizował
formalne postulaty wielkiej kodyfikacji. Jego systematyka była przejrzysta; obejmował cześć
ogólną i szczególną, która dzieliła się na 4 księgi: prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne i
spadkowe. Pod względem legislacyjnym kodeks ten był znakomitym dziełem, pełnym
abstrakcyjnych pojęć, jednak sporządzony trudnym, prawniczym językiem nie realizował
postulatu powszechnej zrozumiałości.
6
W celu utrwalenia nowego ustroju Polski po II wojnie światowej w 1950 roku została
powołana przez Ministra Sprawiedliwości Henryka Świątkowskiego komisja kodyfikacyjna
pod jego własnym przewodnictwem. Zajęła się przygotowaniem nowego projektu kodeksu
cywilnego. Po ogłoszeniu nowej konstytucji PRL z 22 lipca 1952 roku władze polityczne
oczekiwały realizacji nowych zasad ustrojowych w prawie cywilnym i karnym. Realizacja
tych zamierzeń nastąpiła ostatecznie kilkanaście lat później – w 1964 roku – kodeks cywilny,;
w 1969 roku – kodeks karny. Ten ostatni został zmieniony po 7 latach od likwidacji PRL –
1997 roku, kodeks cywilny uległ wielu modyfikacjom w celu dostosowania go do nowych
warunków gospodarczych i społecznych. Jak wynika ze sprawozdania z działalności Komisji
Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości za rok 2008 trwają prace
nad projektem nowego Kodeksu cywilnego. Komisja, którą w ubiegłym roku powiększono o
4 nowych członków, na bieżąco współpracuje z szerokim gronem ekspertów specjalizujących
się w poszczególnych zagadnieniach. Pracują oni w zespołach problemowych, które
przygotowują projekty fragmentów Kodeksu wraz z uzasadnieniem. Następnie projekty tak
przygotowane są omawiane na posiedzeniach całej Komisji Kodyfikacyjnej. W ten sposób
przygotowano już całą część ogólną (księgę pierwszą) Kodeksu.
III.
RODZAJE KODEKSÓW.
-
Rękopiśmienne i drukowane (obecnie także projekty).
Partykularne, ogólnopaństwowe i europejskie.
Powszechne i stanowe (ogólnostanowe, międzystanowe).
Urzędowe (oficjalne) i prywatne.
Bezwzględnie obowiązujące, posiłkowe i stosowane w praktyce.
W formie ustaw lub aktów równorzędnych.
Całościowe i częściowe.
Materialne, procesowe i orzeczeń sądowych.
Ad. A. Kodeksy rękopiśmienne i drukowane.
Znajomość pisma już w czasach starożytnych służyła stabilizacji norm prawnych, ich
ujednoliceniu, pewności prawa. Świadczą o tym odnajdowane tabliczki pokryte pismem
klinowym, na których wyryto obowiązujące wówczas przepisy. Jednak zasięg ich
oddziaływania był stosunkowo nikły, skoro panował powszechny analfabetyzm. Zauważyć
wszakże należy, że tylko dzięki zachowanym do naszych czasów pomnikom praw pisanych
jesteśmy w stanie ustalić kształt ówczesnego prawodawstwa.
Powstawanie kodeksów prawa w średniowieczu również z powyższych względów nie
spotykało się z powszechnym odbiorem; miało ścisły związek z praktyką sądową. Ówczesne
kodeksy służyły głównie sędziom, praktykom w wymiarze sprawiedliwości. Poza tymi
sytuacji były używane wyjątkowo. Gdy w 1434 roku dokonywano elekcji królewicza
Władysława zwanego później Warneńczykiem powstał problem, czy jest możliwy jego wybór
zważywszy na niepełnoletność. Królewicz miał wówczas 10 lat i nie mógł potwierdzić
przysięgą praw Królestwa. Jak donosi Jan Długosz w swojej Kronice, przyniesiono wówczas
z biblioteki kościoła katedralnego księgę praw króla Kazimierza (Wielkiego), aby znaleźć
właściwe rozwiązanie prawne.
Przeciętny człowiek miał o ówczesnych kodeksach niewielkie pojęcie. Na większą znajomość
mogli sobie pozwolić słuchacze Akademii Krakowskiej, studiujący jednak nie ówczesne
prawa zwyczajowe lecz prawo rzymskie oraz prawo kanoniczne. Zbiory prawa kanonicznego
były więc bardziej dostępne, choć służyły głównie kręgowi duchownych; miały jednak wpływ
7
na praktykę sądową, powstawanie nowych norm prawnych w prawie świeckim oraz na
sporządzane spisy prawa zwyczajowego.
Rękopiśmiennym kodeksem, pracowicie przepisywanym w skryptoriach, był Dekret
Gracjana (właśc. nazwa Concordantia discordantium canonum). Była to prywatny zbiór
istniejącego prawa kanonicznego mnicha bolońskiego Gracjana i jego współpracowników,
powstały do połowy XIII wieku. Jak na owe czasy produkcja odpisów musiała być potężna,
skoro do naszych czasów zachowało się 600 tekstów Dekretu. W Polsce do II wojny
światowej było ich 12, jednak cztery zaginęły w trakcie wojny. Jeden z egzemplarzy jest
przechowywany w Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Jest to pięknie
iluminowana księga rękopiśmienna z końca XIII wieku, powstała we Francji lub też
pochodziła z kręgu kultury paryskiej (co stwierdzić można po stosowanym rodzaju pisma)
Wynalezienie druku, a w szczególności ruchomej czcionki drukarskiej w połowie XV
wieku umożliwiło szerszy odbiór kodeksów prawnych, w tym także zbiorów prywatnych.
Odtąd mogły się nimi posługiwać strony postępowań sądowych, uczestnicy i obserwatorzy
życia parlamentarnego. Statut Łaskiego był wydrukowany w oficynie Jana Hallera w
Krakowie w ilości ponad 150 egzemplarzy, a nadto tuzin na pergaminie dla najwyższych
dygnitarzy. Z upływem lat nakłady zbiorów prawa wzrastają.
Dobrodziejstwo znajomości druku, a nadto zastosowanie nowych technik przepływu
informacji umożliwiają powszechne zapoznawanie się nie tylko z gotowymi tekstami
kodeksów, ale także ich projektami. Ta dążność ujawniła się już w czasie działania Komisji
Kodyfikacyjnej II RP, a obecnie została znacznie ulepszona. Wspomniany projekt części
ogólnej Kodeksu cywilnego, opracowany przez obecną Komisję Kodyfikacyjną Prawa
Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości został już opublikowany zarówno na stronach
internetowych Komisji Kodyfikacyjnej, jak również drukiem.
B. Kodeksy partykularne, ogólnopaństwowe i europejskie
Prawo w czasach średniowiecza i odrodzenia nie stanowiło systemu jednolitego terytorialnie.
Poszczególne dzielnice, prowincje, kraje rządziły się swoim prawem. Przykładem
rozdrobnienia była Francja, gdzie występowała istna mozaika praw. Przyjmuje się, że było ich
około 700. W Polsce do praw partykularnych należało prawo mazowieckie (zwyczajowe i
stanowione /statuty książąt mazowieckich/) spisane w latach 1530 (Zbiór Prażmowskiego) i
1540 (Zbiór Goryńskiego). Do kodeksów tego rodzaju zaliczamy także Korekturę pruską (Ius
terrestre nobilitatis Prussiae correctum) z 1598 roku dla obszaru Prus Królewskich.
W owych czasach powstawaniu kodeksów ogólnopaństwowych służyła silna władza
monarsza oraz zaawansowane procesy unifikacyjne. Czynniki te sprzyjały powstaniu trzech
Statutów Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1529, 1566 i 1588, zaś na Węgrzech Tripartitum
opus – kodyfikacji sporządzonej w 1514 roku przez przyszłego kanclerza Istvana
Werböczy’ego. Kodeksy ten nosiły charakter ogolnopaństwowy.
Próbą realizacji idei europejskiego kodeksu cywilnego był niewątpliwie kodeks Napoleona.
Bonaparte kazał go przetłumaczyć na łacinę [...] by [...] uczynić go ius commune Zachodu bez
granic. W istocie, przez dziesiątki lat obowiązywał w różnych krajach jeszcze długo po
upadku samego Napoleon (Królestwo Polskie, II RP), a stał się także wzorem dla innych
kodeksów: Grecji, Rumunii, Włoch, Portugalii, Hiszpanii.
C. Powszechne i stanowe (ogólnostanowe, międzystanowe, wielostanowe).
Zanim doszło do powstania pierwszych kodyfikacji o charakterze powszechnym na gruncie
idei oświeceniowych, przewidujących równość wszystkich wobec prawa (równość formalną),
prawo było stanowe, co ujawniały ich nazwy. Kodeksy ziemskie w Niemczech zwano
8
Landrechtami, miejskie – Stadtrechtami. Powstawały też zbiory praw poszczególnych
narodowości, jak w Polsce statut ormiański z 1519 r. wydany przez Zygmunta I.
W wielu państwach spisywano też kodeksy międzystanowe, wielostanowe czy
ogólnostanowe (przykładowo hiszpańskie Ordinationes Manuelinas z 1522-1524). W owych
czasach jednak kodeksy wielostanowe nie obejmowały stanu duchownego. Obok
powszechnego kodeksu prawa kanonicznego Corpus iuris canonici z 1583 roku posługiwano
się partykularnym prawem kanonicznym. W Królestwie Polskim kodyfikowano je w formie
Statutów wydawanych z inicjatywy arcybiskupó gnieźnieńskich – prymasów Polski: Mikołaja
Trąby, Jana Łaskiego, Stanisława Karnkowskiego, czy ostatni – Jana Wężyka z 1630 roku.
D. Urzędowe (oficjalne) i prywatne.
Niejednokrotnie inspiratorami akcji „zbierania prawa” byli monarchowie, mając na
celu unifikację i centralizację państwa. W 1454 r. Karol VII, a następnie w 1497 r. Karol VIII
we Francji ogłosili ordonanse, określające procedurę spisywania prawa, które następnie
podlegało zatwierdzeniu królewskiemu. W ten sposób powstał szereg kutimów, w tym
najsłynniejszy Coutume de Paris z 1580 r. , który stał się zalążkiem zunifikowanego prawa
francuskiego. Do spisywania praw lokalnych i uzupełniania w ten sposób Statutu Łaskiego
nakłaniał także w akcie konfirmacyjnym tego zbioru król Aleksander I; uzyskiwałyby rangę
urzędową po przedstawieniu spisu w kancelarii królewskiej i zatwierdzeniu przez władcę.
Królestwo Polskie jest bardzo dobrym przykładem trudności, jakie natrafiała akcja
kodyfikacyjna. Udało się ostatecznie skodyfikować tylko ziemskie prawo procesowe
(Formula processus z 1523 r.). Dla celów praktyki sądowej powstawały zatem prywatne
zbiory, z których niektóre cieszyły się wielkim uznaniem. Spośród czterech takich zbiorów,
powstałych w II połowie XVI wieku najbardziej popularnym stało się kompendium Jana
Herburta przygotowane w układzie alfabetycznym w 1563 roku.
E. Bezwzględnie obowiązujące, posiłkowe i stosowane w praktyce.
Z poprzednim podziałem wiąże się nierozerwalnie zagadnienie mocy obowiązującej
kodeksów. Zatwierdzone przez króla nabierały charakteru urzędowego. Nie oznaczało to
jednak ich bezwzględnej mocy wiążącej. Najlepszym przykładem są losy kodyfikacji prawa i
procesu karnego Peinliches Halsgerichtsordnung cesarza Karola V, ogłoszonej na sejmie
Rzeszy w 1532 roku, znanej powszechnie jako Constitutio Criminalis Carolina, która,
zgodnie z tzw. klauzula salwatoryjną, była prawem posiłkowym wobec praw miejscowych. W
przypadku, gdy kodeks dobry renesansu nabierał mocy obowiązującej, derogowano
dotychczasowe prawo z nim sprzeczne. Ewentualne luki wypełniano, nakazując stosowanie
dotychczasowego prawa rodzimego (starego obyczaju) lub powszechnego (prawa
rzymskiego), lub nakazywano rozstrzyganie sprawy per analogiam, korzystając z ustaw
podobnych lub wcześniejszych wyroków.
W dobie odczuwalnego braku kodeksów oficjalnych (urzędowych) w różnych krajach,
w tym w Polsce, często kodyfikacje prywatne były w powszechnym użyciu. Taki walor miały
Artykuły prawa maydeburskiego z 1558 r. i Postępek z praw cesarskich około karania na
gardle (tłumaczenie i przeróbka z Caroliny) z 1559 r. Bartłomieja Groickiego, które cieszyły
się ogromną popularnością, stanowiły podstawę wyroków sądowych, w których cytowano ich
treść w znacznych fragmentach. Znaczenie dla praktyki miały także projekty, które
niejednokrotnie wchodziły w użycie. Gwoli przykładu można przytoczyć projekt reformy
procesu sądowego Postępek prawny skrócony z 1611 roku autorstwa Jana Swoszowskiego,
pisarza, a następnie podkomorzego lwowskiego. Projekt ten został odrzucony na kolejnym
9
sejmie (1613), ale do końca istnienia RP z braku lepszego opracowania był stosowany w
sądownictwie ziemskim jak obowiązujący kodeks.
F. W formie aktów monarszych, ustaw lub aktów równorzędnych.
Podział ten odnosi się jedynie do kodeksów urzędowych (oficjalnych). Kodeks w owym
czasie stawał się treścią aktu monarszego lub akt ten służył zatwierdzeniu zbioru praw.
Łaciński przekład Zwierciadła Saskiego i Weichbildu magdeburskiego, sporządzony przez
Mikołaja Jaskiera stał się zbiorem obowiązującym w miastach i wsiach królewskich dzięki
dekretowi Zygmunta I z 1535 r. Wraz ze wzrostem znaczenia zjazdów stanowych spis prawa
często był ogłaszany na wiecach (sejmach). Z czasem owe zjazdy uczestniczyły w
przyjmowaniu zbiorów za prawo obowiązujące. W ten sposób kodeksy ogłaszano w formie
ustaw. W Polsce kodeksem – ustawą była Formula processus z 1523 r.
W okresie międzywojnia (1918-1939) na mocy ustawy z 2 sierpnia 1926 roku
Prezydent RP uzyskał prawo ogłaszania kodeksów w celu uporządkowania stanu prawnego w
drodze rozporządzeń z mocą ustawy. W ten sposób ogłoszono wiele ówczesnych kodyfikacji,
z Kodeksem Karnym z 1932 r. na czele.
G. Całościowe i częściowe.
Średniowieczne kodeksy nie wyczerpywały całej materii związanej z daną dziedziną prawa.
Uważano to wówczas wręcz za niemożliwe. Z drugiej strony realizowana była w praktyce
idea zamknięcia materiału prawnego w jednej księdze. Najbardziej znanymi przykładami są:
Corpus iuris civilis i Corpus iuris canonici. Oprócz nich wymienić można Liber Augustalis
cesarza Fryderyka II z 1231 r. z przeznaczeniem dla Królestwa Sycylii czy Sieté Partidas dla
Królestwa Kastylii i Leonu Alfonsa X z 1265 r. Za corpus iuris dla wszystkich mieszkańców
Królestwa Polskiego miał uchodzić Statut Łaskiego z 1506 roku
Postulat zebrania całej materii określonej dziedziny prawa w jedną całość został
rozpowszechniony jako wymóg formalny kodyfikacji w dobie oświecenia i stanowi do dzisiaj
warunek sine qua non dobrego kodeksu. Jednak w praktyce najważniejsza jest umiejętność
właściwego doboru materii, która powinna się znaleźć w kodeksie, tak aby zagadnienia
bardzo szczegółowe normować w ustawach szczególnych. Postulat ten sformułował już
Portalis: Zadaniem ustawy (kodeksu) jest nakreślić poprzez wielkie koncepcje maksymy
prawa, ustalić zasady płodne w konsekwencje i nie wchodzić w detale zagadnień, które mogą
powstawać co do każdej materii.
F. Materialne, procesowe i orzeczeń sądowych.
W kodeksach średniowiecznych i renesansowych, oprócz kodyfikacji całościowych
sporządzano zbiory o rzeczowo wyodrębnionej materii prawnej. Francuskie kutimy dotyczyły
niemal wyłącznie prawa prywatnego, natomiast prawo karne materialne łączono zazwyczaj z
regulacją procesu karnego.
Wyraźne rozgraniczenie nastąpiło w dobie oświecenie, w związku z postulatami
efektywnej akcji kodyfikacyjnej. Wzorem były tu kodyfikacje napoleońskie, oddzielające
prawo materialne od procesowego. Ten wzorzec był naśladowany w wielu krajach w XIX
wieku: w Rosji powstały odrębne kodeksy prawa procesowego cywilnego i procedury karnej
w 1864. Należały do nowego nurtu regulującego proces cywilny nowoczesny , a procedurę
karną o charakterze mieszanym.
Swoistymi „kodeksami” w Anglii były zbiory orzeczeń sądowych, szczególnie
istotnych ze względu na obowiązywanie w tym kraju prawa precedensowego common law.
10
Zbiory te pod nazwą Yearbooks zawierające records i reports do XV w. miały charakter
anonimowy, choć urzędowy (były sporządzane przez opłacanych przez państwo
sprawozdawców-prawników). Pierwszym autorem znanym z nazwiska był Edmund Plowden
w XVI w.. jednak największe znaczenie miał XVII wieczny zbiór opracowany przez Edwarda
Coke’a The reports. Zbiory orzeczeń odgrywały ważną rolę nie tylko w Anglii. Szczególne
znaczenie miały zbiory wyroków papieskiego Trybunału Roty Rzymskiej (Decisiones Rotae
Romanae). W praktyce wymiaru sprawiedliwości odwoływano się do wyroków parlamentu
we Francji, urzędowe zbiory wyroków powstawały też w Hiszpanii. W Polsce zachował się
do naszych czasów rękopiśmienny zbiór wyroków sądowych z lata 1520-1550 w dziele
Jakuba Przyłuskiego Leges seu statuta ac provilegia Regni Poloniae omnia, którego
egzemplarz będący własnością Melchiora Krupki z Mojkowic jest przechowywany w
Bibliotece Jagiellońskiej.
Podsumowanie.
Pojęcie kodeksu i kodyfikacji zmieniało swoje znaczenie w ciągu wieków. Zazwyczaj w
języku prawniczym oba określenia są uznawane za tożsame i stosowane zamiennie. Podnosi
się jednak, że kodeks to wytwór, dzieło
kodyfikacji, traktowanej jako proces
systematyzowania, porządkowania materiału prawnego.
Do czasów oświecenia akcja spisywania praw zwyczajowych była kodyfikowaniem prawa.
Najczęściej impulsem do tych działań były zachęty ze strony monarchy w celu ujednolicenia i
centralizacji państwa. Jednak w okresie odrodzenia ujawniła się w społeczeństwach
stanowych niechęć do kodyfikacji w obawie przez nadmiernym wzmocnieniem władzy
królewskiej. Przeprowadzane w trakcie procesu kodyfikowania prawa jego reformy zaczęto
traktować jako pretekst do działań pozaprawnych, politycznych. Jest to objaw narastającego
konfliktu pomiędzy dworem a uprzywilejowanymi stanami, który w Królestwie Polskim a
następnie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów przybrał nazwę walki inter maiestatem ac
libertatem.
Kodeksy średniowieczne i renesansowe nie powstawały ex nihilo. Były to często kompilacje,
polegające na zebraniu materiału prawnego (niekoniecznie jednej dziedziny prawa i
niekoniecznie w sposób całościowy). W owych czasach dodawano do nich niejednokrotnie
traktaty czy fragmenty pism jurystów. Wśród części badaczy panuje pogląd, że zbiory takie
nie mogą uchodzić za kodeksy.
Kodyfikacjami we współczesnym rozumieniu były kodeksy powstałe w wyniku myśli
oświecenia. Po raz pierwszy sformułowano katalog wymogów, jakie powinny spełniać. W
zamiarze oderwania się od dotychczasowych stosunków społecznych i gospodarczych
powstawały kodeksy zawierające zupełnie nowe, odmienne treści. Zredagowane zwięźle i
przejrzyście nowe przepisy odmiennie niż dotychczas regulowały prawo i procedurę karną i
cywilną. Wyodrębniano nowe dziedziny prawa, które obejmowano odrębnymi kodeksami.
Kodyfikacje te hołdowały zasadom powszechności i formalnej równości wszystkich
obywateli.
Okazało się, wskutek zawirowań historycznych, że i w XX wieku istnieje konieczność
kodyfikacji w celu ujednolicenia i centralizacji państwa. Akcja kodyfikacyjna w II
Rzeczypospolitej nie stanowiła jednak, jak w średniowieczu, kompilacji dotychczasowych
przepisów (zaborczych). Ten zakrojony na szeroką skalę proces stanowił zbiorowy wysiłek
rzeszy wybitnych ludzi nauki i praktyków-prawników. Jego owocem były osiągnięcia
nowoczesne na skalę światową i niezwykle długowieczne, choćby kodeks karny z 1932 r. czy
11
kodeks handlowy z 1934 roku (oba kodeksy wprowadzone rozporządzeniem Prezydenta RP z
mocą ustawy) , który obowiązywał do 31 grudnia 2000 roku.
Współcześnie pojęcie kodyfikacji jest rozumiane bardzo szeroko. To nie tylko
formułowanie nowych kodeksów lecz również dokonywanie zmian (nowelizacji) kodeksów
obowiązujących. To oznacza, że także nad zmianami w tak skomplikowanej materii jak
skodyfikowane prawo powinien czuwać zorganizowany zespół fachowców (komisja). Tym
bardziej zaś jest to konieczne, gdy zadaniem staje się sporządzenie nowego kodeksu. Obecnie
nie powstaje jako creatio ex nihilo. Uwzględnia się dotychczasowe doświadczenia,
niejednokrotnie wielowiekowe, istniejącą spuściznę prawną, także innych krajów, by
sporządzić kodeks odpowiadający potrzebom nie tylko teraźniejszości, ale i przyszłości.
12
Bibliografia:
- Baszkiewicz J., O powołaniu czasów Rewolucji i Napoleona do kodyfikacji, CPH t. LVII,
2005, z. 2
- Dajczak W., Giaro T., Longchamps de Beriér, Prawo rzymskie. U podstaw prawa
prywatnego, Warszawa 2009
- Długosz. J., Opera omnia, Kraków 1877, przekład Paszkiewicz H., [w:] Wybór tekstów
źródłowych z historii państwa i prawa, zebr. i oprac. J. Sawicki, t. I, cz. 1, Warszawa 1952
- Dziadzio A., Powszechna historia prawa, Warszawa 2008
- Estreicher S., Najstarsze kodeksy prawne świata. Kultura prawnicza trzeciego i drugiego
tysiąclecia przed Chrystusem, Kraków 1931
- Grzybowski S., Dzieje prawa. Opowieść, refleksje, rozważania, Wrocław-WarszawaKraków-Gdańsk, 1981
- Kowalski J., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1979
- Krupa-Dąbrowska R., Prawo budowlane w jednym kodeksie, www.rp.pl z 12.05.2009
- Lewaszkiewicz-Petrykowska Biruta, Współczesne prawo cywilne a Code civil Napoleona
jako dziedzictwo wielowiekowej kultury prawnej, CPH t. LVII, 2005, z. 2
- Lityński A., Pierwszy etap prac nad kodyfikacją prawa cywilnego w Polsce Ludowej (szkic
dla dydaktyki), [w:] Z dziejów prawa, cz. 2, pod red. A. Lityńskiego, Prace Naukowe
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1735, Katowice 1999
- Monarchia Jagiellonów 1399-1586, pod red. M. Derwicha, Warszawa-Wrocław 2003
- Płaza S., Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I: X-XVIII w., Kraków 1997
- Płaza S., Historia prawa w Polsce. Zarys wykładu, cz. II. Polska pod zaborami, Kraków
1993, cz. III: Okres międzywojenny, Kraków 2001
- Salmonowicz S., Od Justyniana do Kodeksu Napoleona. Rozważania nad problematyką i
terminologią zbiorów prawnych feudalnej Europy, [w:] CPH t. XXI, 1969, z. 1
- Sójka-Zielińska K., Idee kodyfikacji napoleońskich. Od utopii do realizmu, CPH t. LVII,
2005, z. 2
- Uruszczak W., Europejskie kodeksy prawa doby renesansu, CPH t. XL, 1988, z. 1
- Uruszczak W., Korektura praw z 1532 roku. Studium historycznoprawne, t. I, Warszawa –
Kraków 1990, t. II, Warszawa – Kraków 1991
- Uruszczak W., Próba kodyfikacji prawa polskiego w pierwszej połowie XVI w. Korektura
praw z 1532 r., Warszawa 1979
- Uruszczak W., Commune incliti Poloniae regni privilegium constitutionem et indultum. O
tytule i mocy prawnej Statutu Łaskiego z 1506 roku, ZN UJ. Prace Instytutu Prawa Własności
Intelektualnej nr 96/2006
- Uruszczak W., Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego, [w:] Studia z
dziejów państwa i prawa, t. III, Łódź 1999
strony internetowe:
-www.sejm.gov.pl
-www.slownik-online.pl/kopalinski
-www.pl.wikipedia.org/wiki/Kodeks
-www.law.uj.edu.pl
13