“Kultura i Społeczeństwo”, vol

t. 56, no. 3, 2012: SPORT W KULTURZE
vol. 56, no. 3, 2012: SPORTS IN CULTURE
TREŚĆ
CONTENTS
Dominik Antonowicz, Radosław Kossakowski, Tomasz Szlendak, Piłkarz jako marka i
peryferyjny kibic jako aborygen. O wybranych konsekwencjach społecznych
komercjalizacji sportu
The football player as the brand and the peripheral fan as Aborigine. On selected social
consequences of the commercialisation of sport
Tomasz Sahaj, Aktywność stadionowa kibicowskich grup „ultras” jako przejaw specyficznej
komunikacji społecznej
The stadium activity of ‘ultras’ groups as a manifestation of an idiosyncratic social
communication
Michał Lenartowicz, Klasowe uwarunkowania sportu z perspektywy teoretycznej Pierre’a
Bourdieu
Class determinants of sports practices from the theoretical perspective of Pierre Bourdieu
Honorata Jakubowska, Trzymanie kobiet na dystans. Wykorzystywanie kategorii płci, rasy i
różnicy w profesjonalnym sporcie
Keeping women at a distance. The use of gender, race and difference categories in
professional sport
Agnieszka Borowiec, Izabella Lignowska, Czy ideologia healthismu jest cechą dystynktywną
klasy średniej w Polsce?
Anna Horolets, Codzienność jako atrakcja turystyczna w doświadczeniu turystów niszowych
do byłego ZSRR
Daily life as a tourist attraction in the experience of niche tourists to the former USSR
Marcin Kępiński, Zapaśnik – ucieczka do wolności
The Wrestler – escape to freedom
Miloslav (Milan) Petrusek (1936 - 2012), Hana Cervinkova
Omówienia, polemiki recenzje
Books Review and Discussions
Marcin Kula, Pierwsze lata wolności (rec.: Marcin Zaremba, Wielka Trwoga. Polska 1944–
1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków 2012)
Bronisław Gołębiowski, Diariusze polskich pisarzy XX wieku (rec. Paweł Rodak, Między
zapisem a literaturą. Dziennik polskiego pisarza XX wieku, Warszawa 2011)
Mikołaj Pawlak, Człowiek działający (rec. Piotr Chmielewski, Homo agens. Instytucjonalizm
w naukach społecznych, Warszawa 2011)
Robert Pawlak, Antropologiczne i socjologiczne spojrzenie na politykę (rec.: O pożytkach z
badań z dziedziny socjologii i antropologii polityki. Próby refleksji, Jacek Wódz
[red.], Katowice 2012)
Ewelina Ciaputa, Grzeczne dziewczynki idą do nieba, a niegrzeczne tam, gdzie chcą. Kilka
uwag krytycznych na temat książki „Anielice czy diablice?” (rec. Katarzyna Stadnik,
Anna Wójtowicz, Anielice czy diablice? Dziewczęta w szponach seksualizacji i
agresji w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2009)
*
Noty bibliograficzne (oprac. Przemysław Górski, Joanna Michałowska, Arkadiusz
Rogoziński, Agata Zysiak)\
ABSTRAKTY
Dominik Antonowicz, Radosław Kossakowski, Tomasz Szlendak
The article is an attempt to analyse the social consequences of the commercialisation of the
world of sport. The starting point is the conviction that the transformation of sport, and
particularly football, is a consequence of ‘broad’ social changes consisting in the submission
of a succeeding area of social life to the process of commercialisation and subordination to
supply and demand mechanisms. The commercialisation of sport occurs simultaneously in:
(1) sports rivalries, (2) the design of stadium infrastructure, and (3) the transformation of the
collective behaviour of fans. In all three spheres, sport has become a commodity whose value
has been reduced to the ‘accounting’ dimension. The article addresses two of these spheres:
the top-down transformation of sports clubs and athletes into ‘commodities’ and ‘brands’, and
the transformation of fans – once industrial fans – into ‘McFans’ and spectacle consumers.
The author shows the social consequences of the commercialisation of football, including the
turbo-capitalist division between the sports centre and peripheries and in bringing football
matches to the rung of an entertainment service offered to consumers.
Summary
Artykuł jest próbą analizy społecznych konsekwencji komercjalizacji świata sportu. Punktem
wyjścia jest przekonanie, że transformacja sportu, a zwłaszcza piłki nożnej, jest konsekwencją
„szerokiej” zmiany społecznej polegającej na poddawaniu kolejnych obszarów życia
społecznego procesowi komercjalizacji i podporządkowywaniu ich mechanizmom podaży i
popytu. Komercjalizacja sportu zachodzi jednocześnie w sferach: (1) sportowej rywalizacji,
(2) projektowania infrastruktury stadionowej oraz (3) transformacji zbiorowych zachowań
kibiców. We wszystkich tych trzech sferach sport staje się towarem, którego wartość została
zredukowana do wymiaru „księgowego”. Artykuł dotyczy dwóch z wymienionych sfer:
inicjowanej „odgórnie” transformacji klubów sportowych i sportowców w „towar” i „markę”
oraz przekształcaniu kibiców – niegdyś industrialnych fanów – w „McKibiców” i
konsumentów widowisk. Autor wskazuje społeczne konsekwencje komercjalizacji piłki
nożnej, w tym turbokapitalistyczny podział na sportowe centrum i peryferie oraz
sprowadzanie rozgrywek piłkarskich do rangi usługi rozrywkowej oferowanej konsumentom.
Key words / słowa kluczowe
sport / sport; football / piłka nożna; fan / kibic; commercialisation of sports / komercjalizacja
sportu; supermarketisation of sport / supermarketyzacja sportu; social changes / zmiana
społeczna; centre-peripheries / centrum-peryferie
Tomasz Sahaj
Celem artykułu jest prezentacja szczególnej grupy kibiców piłkarskich (w mniejszym
stopniu kibiców zawodów żużlowych i siatkówki) na tle szerszego zjawiska społecznego,
jakim jest „kibicowanie” (jako fragment życia znacznej części widowni sportowej). Ultrasi są
kategorią pośrednią, sytuującą się między „prawdziwymi” kibicami a pseudokibicami. Ich
aktywność polega na przygotowywaniu „artystycznej” (materialnej i wokalnej) oprawy
meczów z wykorzystaniem różnorodnych akcesoriów „scenicznych”. Przede wszystkim
jednak ultrasi są ortodoksyjnymi strażnikami czystości ideologicznej i mitologicznej tradycji
związanej z danym klubem lub drużyną. Przyjmują na siebie odpowiedzialność za właściwą
interpretację zjawisk zachodzących na stadionach i symboliczną narrację – immanentną
komunikację prowadzoną za pomocą hermetycznych symboli i znaków.
Summary
The purpose of the article is to present a particular group of football fans (and to a
lesser degree, volleyball and speedway fans) in the context of the broader social phenomenon
of ‘supporting’ (as a fragment of the life of a large part of sports spectators). Ultras are a
medium category, situated between ‘true’ fans and pseudo-fans. Their activity consists in
preparing an ‘artistic’ (material and vocal) setting for the matches, using various ‘stage’
accessories. Above all, however, ultras are orthodox guardians of the purity of the ideological
and mythological tradition connected with a given club or team. They take on the
responsibility for proper interpretation of the phenomenon occurring in stadiums and the
symbolic narrative – the immanent communication conducted with the aid of hermetic signs
and symbols.
Key words/słowa kluczowe
sport /sport; football / piłka nożna; supporting / kibicowanie
Michał Lenartowicz
The paper presents leisure, sports and physical recreation as areas of class struggle. It
contains a brief introduction to the social class theory of Pierre Bourdieu and investigates his
views on sports practices and how sport may be considered a part of cultural capital. The
leisure class described by Veblen used amateur sport to manifest its high social position and
strengthen social barriers. Today, with the distinctions of social class blurring, manners of
leisure use and styles of consumption become important markers of social position. Several
current studies applying Bourdieu’s concept of class are presented with regard to sports
consumption and participation in sports and physical recreation. The research evidence,
although not fully consistent, supports the class-based patterns described by Bourdieu and the
applicability of his theoretical concept to the field of sport.
Key words / słowa kluczowe
cultural capital / kapitał kulturowy; habits / habitus; consumption / konsumpcja; taste / gust;
social status / status społeczny; sport / sport; leisure / czas wolny; social class / klasa
społeczna
Honorata Jakubowska
Na wstępie autorka przedstawia sposób rozumienia kategorii rasy i płci w naukach
społecznych. Następnie przytacza zestawienia rekordów świata w konkurencjach biegowych,
co jest pretekstem do dyskusji na temat postrzegania rasy i płci oraz różnic płciowych i
rasowych w sporcie. Przedstawione przykłady dotyczące reguł rozgrywania sportowej
rywalizacji, kwestii finansowych czy dyskursu medialnego pozwalają dostrzec dwie
odmienne strategie stosowanych w świecie sportu wobec różnic płciowych i rasowych.
Pierwsza polega na wyjaśnianiu i uprawomocnianiu różnic za pomocą kategorii dyskursu
biologicznego, druga – na jej straży stoi poprawność polityczna – na ich przemilczaniu.
Summary
In the introduction, the author explains how categories of race and gender are
understood in the social sciences. She then presents the world records set in running
competitions; these are a departure point for a discussion of perceptions of race and gender
and gender and racial differences in sports. The examples, which pertain to playing rules,
financial questions and the media discourse, reveal two divergent strategies in the world of
sports in regard to gender and racial differences. The first consists in explaining and
legitimising differences with the help of the category of biological discourse, the second –
based on political correctness – in ignoring them.
Key words / słowa kluczowe
sex, gender / płeć; race / rasa; sport / sport; human body/ ciało ludzkie; socio-cultural category
/ kategoria społeczno-kulturowa; concealment / przemilczenie
Agnieszka Borowiec, Izabella Lignowska
Healthism jest ideologią przypisywaną klasie średniej w społeczeństwach zachodnich.
Robert Crawford definiuje healthism jako skoncentrowanie na zdrowiu, które jednostka może
sobie zapewnić za pomocą modyfikacji stylu życia. Celem rozważań autorki jest próba
odpowiedzi na pytanie, czy postawę taką także w Polsce można traktować jako cechę
wyróżniającą tych kategorii społecznych, które pretendują do miana klasy średniej, czyli
najemnych pracowników umysłowych o wysokich kwalifikacjach i wysokiej pozycji w
hierarchii zawodowej oraz drobnych i średnich przedsiębiorców. Stanowiłoby to kolejny
argument przemawiający za tworzeniem się klasy średniej w Polsce na bazie tych właśnie
kategorii. Analiza danych uzyskanych metodą sondażu przeprowadzonego w 2008 roku na
ogólnopolskiej próbie reprezentatywnej sugeruje, że ideologia healthismu jest najbardziej
rozpowszechniony wśród przedstawicieli pierwszej z wymienionych kategorii. Skłania to
zatem do rozważenia tych koncepcji, według których powstająca polskiej klasy średniej jest
segmentem struktury społecznej składającym się z najemnych pracowników umysłowych o
wysokich kwalifikacjach i wysokiej pozycji zawodowej.
Summary
Healthism is an ideology ascribed to the middle class in Western societies. It is
defined as a preoccupation with health, which the individual can attain through lifestyle
modifications. The aim of the study is an attempt to answer the question of whether healthism
can be considered a distinctive attribute of those social categories claiming to be the Polish
middle class: that is, salaried, highly qualified, white-collar workers with high positions in the
occupational hierarchy, and entrepreneurs with small and medium-size businesses. If it can,
this would be another proof of the emergence of a middle class in Poland. Analysis of a
survey conducted on a nationwide sample in 2008 suggests that healthism is most common
among the former category of persons. One is therefore inclined to consider those concepts
according to which the emerging Polish middle class is the segment of the social structure
composed of salaried, white-collar employees with high qualifications and high occupational
positions.
Key word / słowa kluczowe
healthism; middle class / klasa średnia; ideology / ideologia; lifestyle / styl życia
Anna Horolets
Turyści niszowi podróżujący do krajów byłego ZSRR rodzaj atrakcji turystycznej
widzą w codzienności mieszkańców odwiedzanych przez nich krajów. W artykule podjęto
próbę interpretacji takich zainteresowań turystycznych w kategoriach socjologicznych i
antropologicznych koncepcji turystyki alternatywnej. Nadanie codzienności znaczenia
atrakcji turystycznej może być uznane za skutek procesów kształtowania się nowej klasy
średniej – kategorii społecznej, której członkowie wyznają wartości postmaterialne, a także
dążą do odróżniania się od mas. Pod tym względem polscy turyści niszowi do krajów byłego
ZSRR są podobni do innych zachodnich turystów alternatywnych. Jednak ich zainteresowanie
codziennością mieszkańców krajów byłego ZSRR zawiera doświadczenie „gorącej
autentyczności”, dokonujące się między innymi za sprawą sposobu podróżowania, a także
pamięci historycznej, którą turyści i tubylcy po części podzielają.
Summary
Niche tourists to the countries of the former Soviet Union treat the daily life of the
local inhabitants as a tourist attraction. The article attempts to interpret this interest through
the lens of sociological and anthropological theories of alternative tourism. Perceiving daily
life as a tourist attraction is, on the one hand, an outcome of the formation process of Poland’s
new middle class. This group adheres to post-material values, but also desires to be different
from the masses. In this sense Polish niche tourists to the countries of the former Soviet Union
are similar to other western alternative tourists. However, their interest in the daily life of the
local inhabitants of these countries contains the experience of ‘hot’ authenticity produced by,
among other things, the mode of travel and also by historical memory, which the tourists and
the locals partially share.
Key words / słowa kluczowe
alternative tourism / turystyka alternatywna; daily life / codzienność; authenticity
autentyczność; identity / tożsamość; travel to countries of the former USSR / podróże do
krajów byłego ZSRR
Marcin Kępiński
„The Wrestler” to film o wielu wątkach, które można poddać wszechstronnej analizie.
Głębokie pokłady ukrytych znaczeń odsłaniają się widzowi stopniowo, w miarę
przyjmowania perspektywy bohatera filmowej narracji i spoglądania przez jej pryzmat także
na własne życie. Autor podejmuje analizę z perspektywy refleksji nad kulturą popularną i
konsumpcyjną. Szuka tropów związanych ze schematami kultury konsumpcyjnej, odkrywa
mechanizmy zniewolenia, jakie niesie jednostce terror cielesności czy globalna uniformizacja
i standaryzacja życia. Wreszcie spogląda na film Aronofsky’ego z perspektywy wędrówki
bohatera, obrzędów przejścia, procesu rytualnego czy widowiska ludycznego, będącego
swoistym rodzajem gry.
Tytułowy zapaśnik - grany brawurowo przez Mickeya Rourke`a - jest w istocie
bohaterem tragicznym. Poznajemy jego wspomnienia o przeszłej chwale, obserwujemy próby
uniknięcia dalszego upadku i wreszcie walkę o prawo do wolnego wyboru własnego losu
(choćby wybór ten oznaczał śmierć), o uwolnienie z pęt normatywno-konsumpcyjnego
systemu kulturowego. Filmowe dzieło Aronofskiego wpisuje się w tradycje narracji
poruszającej wielkie tematy mitologiczne, jak walka dobra ze złem czy przymusu z
wolnością.
Summary
The Wrestler is a film with many plot lines and is worthy of comprehensive analysis.
Deep layers of hidden meaning are gradually uncovered for the audience as the hero’s
perspective is adopted and life is seen through that prism. The author analyses the film in
reference to popular culture and consumption. He seeks signs connected to patterns of
consumer culture and displays the mechanisms by which the standardization of life, global
uniformity and the terror of corporeality subjugate the individual. Finally, he looks at
Aronofsky’s film from the perspective of the protagonist’s wanderings, of rites of passage,
ritual process and the folk spectacle, which is a sort of game.
The wrestler of the title role, played with bravura by Mickey Rourke, is in essence a
tragic hero. We watch as he remembers his past fame, attempts to avoid further downfall, and
finally, struggles for the right freely to choose his own fate (even though that choice means
death) and to liberate himself from the shackles of the normative-consumer cultural system.
Aronofsky’s film belongs to the narrative tradition that tackles the great mythological
subjects, such as the battle between good and evil, or between coercion and freedom.
Key words / słowa kluczowe
wrestling / wrestling; popular culture / kultura popularna; body / ciało; consumer culture /
kultura konsumpcyjna; power / władza; strangeness / obcość; ritual process / proces rytualny;
sacrifice / ofiara; rites of passage / obrzędy przejścia