ADHD u dzieci w wieku szkolnym

Gorąco polecam…
Anna Knapik
ADHD u dzieci w wieku szkolnym
ADHD czyli Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (skrót z ang. Attention Deficit
Hyperactivity Disorder) określany jako zespół nadpobudliwości psychoruchowej z
zaburzeniami uwagi lub zaburzeniami hiperkinetycznymi. Uważa się, że ADHD występuje u
4-8% dzieci w wieku wczesnoszkolnym (6-9lat), Jest to zaburzenie które w większej mierze
dotyka chłopców niż dziewczynki, niezależnie od rasy i kultury. Częstotliwość występowania
tego zaburzenia zmniejsza się o 50% na każde 5lat, jednakże u 60% dorosłych utrzymują się
cechy zespołu (głównie dotyczące deficytów uwagi).
Noszą one wtedy nazwę AADD – ang. Adult attention-deficit disorder.
Jego etiologia nie została jeszcze w pełni wyjaśniona, lecz wiadomo już to, że znaczącą rolę
odgrywają czynniki genetyczne. Udowodniono, że nadpobudliwość jest zaburzeniem
przekazywanym z pokolenia na pokolenie czyli z uwarunkowaniem genetycznym.
Zgodnie z obowiązującymi międzynarodowymi klasyfikacjami zaburzeń zdrowia
(w tym również w Polsce), takimi jak DSM-III R, nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci
zaliczana jest do grupy zaburzeń związanych z zachowaniami destrukcyjnymi. Natomiast
według cytowanej ICD – 10, należy do zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się
zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym.
Obecnie uważa się, że ADHD jest spowodowane zaburzeniami wydzielania
neurotransmiterów (substancji uczestniczących w przekazywaniu impulsów nerwowych)
dopaminy i noradrenaliny, które odpowiedzialne są za hamowanie i samokontrolę, oraz
serotoniny odpowiedzialnej między innymi za regulację nastrojów i prawidłowy rytm snu.
Hamowanie to inaczej wyciszenie lub wygaszenie bodźców dopływających do
organizmu z zewnątrz, mogą to być między innymi bodźce słuchowe, wzrokowe, dotykowe,
węchowe i wiele innych. Samokontrola to zdolność organizmu do odraczania reakcji na
docierające bodźce – reakcji ruchowej, werbalnej, często też emocjonalnej.
Aby wykonać jakieś zadanie dziecko musi umieć odsunąć od siebie wszystkie reakcje, które
mogłyby się pojawić, ale nie są one bezpośrednio związane z jego zadaniem – i właśnie do
tego potrzebna jest samokontrola. Do wykonania zadania potrzebna jest także umiejętność
skoncentrowania uwagi. Zdolność do koncentracji uwagi to umiejętność rozróżnienia
bodźców istotnych z punktu widzenia wykonania zadania i wzmocnienia ich, oraz wyciszenie
lub całkowite ich wygaszenie.
Tekst autorstwa Heleny Dziadek
Gorąco polecam…
Anna Knapik
Należy pamiętać, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej ma podłoże biologiczne to
znaczy, że nie wynika on z błędów wychowawczych, czy czynników psychogennych.
Objawy ADHD można podzielić na trzy kategorie:
·
nadmierna impulsywność,
·
nadmierna ruchliwość,
·
zaburzenia uwagi.
Nadmierna impulsywność – czyli inaczej brak zdolności do hamowania i odraczania reakcji
bodźcowej. Przejawia się to w natychmiastowej realizacji pomysłów bez uprzedniego
zastanowienia się nad ich skutkami. Innymi słowy osoba z nadmierną impulsywnością
„najpierw zrobi, a potem pomyśli”.
Nadmierną impulsywność możemy zaobserwować w konkretnych zachowaniach, na przykład
wtedy kiedy dziecko:
§
nie potrafi przewidzieć konsekwencji swojego zachowania, wiąże się to także z tym , że
bardzo łatwo namówić je do zrobienia czegoś głupiego;
§
ma duże kłopoty z planowaniem, widoczne jest to najbardziej kiedy ma samodzielnie
wykonać jakieś zadanie, musi ono kontrolować co już ma zrobione, a co nie;
§
jest niegrzeczne w szkole i w domu;
§
wtrąca się do rozmowy;
§
nieumyślnie i przypadkowo psuje różne rzeczy;
§
szybko i często się denerwuje;
Nadmierna ruchliwość – to niczym nie uzasadniona i nadmierna potrzeba ruchu i aktywności
(w porównaniu z innymi dziećmi w podobnym wieku). Czego objawami mogą być: przymus
chodzenia, machania rękami i nogami, kręcenia się.
§
niepokój ruchowy w zakresie małej i dużej motoryki;
§
niemożność pozostania bez ruchu;
§
zrywanie się z miejsca;
§
częste bezcelowe chodzenie;
§
zwiększona szybkość i częsta zmienność ruchów;
§
bieganie bez celu;
§
wymachiwanie rękami;
§
podskakiwanie;
Tekst autorstwa Heleny Dziadek
Gorąco polecam…
Anna Knapik
§
machanie nogami;
§
głośne deptanie;
§
poruszanie palcami rąk;
§
ciągłe zajmowanie się rzeczami, które leżą w pobliżu rąk i nóg;
§
kiwanie się na krześle;
Zaburzenia uwagi – dziecku trudno jest skierować na coś uwagę i ją utrzymać. To słabsza
zdolność skoncentrowania się na zadaniu. Dzieci z ADHD potrafią skupić się na czymś przez
dłuższy czas tylko wtedy gdy jest to zadanie którym się interesują. Z powodu zaburzeń
hamowania nie potrafią także odfiltrowywać docierających do nich bodźców, które są
nieistotne dla wykonania danego zadania.
Impulsywność i nadruchliwość utrudniają dziecku wykonywanie zadań, co zwykle
prowadzi do kłopotów w nauce. Objawy te są także uciążliwe i denerwujące dla innych, co
może
doprowadzić do konfliktów z innymi uczniami i nauczycielami, mogą też być
niebezpieczne dla samego dziecka – wypadki, kontuzje.
Diagnozowanie ADHD nie jest ani szybkie ani łatwe. W dużej mierze opiera się na
obserwacji dziecka i doświadczeniu lekarza specjalisty. Rozpoznanie choroby jest trudne
ponieważ dzieci mogą nie manifestować podstawowych objawów ADHD nie tylko podczas
pierwszej wizyty, ale także podczas kolejnych spotkań.
Lekarz rozpoczyna proces diagnostyczny od wywiadu z rodzicami. Pyta o przebieg ciąży,
porodu, rozwój dziecka, jego kontakty z rówieśnikami, sposób spędzania wolnego czasu i o
problemy w szkole. Taki lekarz powinien także
przeprowadzić wywiad u nauczyciela
znającego dziecko dłużej niż pół roku, najlepiej u wychowawcy klasy. Jeśli osobista forma
kontaktu nie jest możliwa, warto poprosić o pisemną opinię ze szkoły oraz wypełnienie
odpowiednich kwestionariuszy.
Następnym etapem rozpoznania jest wnikliwa obserwacja dziecka. Niestety, objawy
nadpobudliwości psychoruchowej są zmienne w zależności od otoczenia, w którym dziecko
przebywa. Zespół ten najczęściej nasila się, gdy żądamy od dziecka zachowania ciągłej
uwagi. Objawy mogą być słabo widoczne lub znikać zupełnie w domu lub w warunkach
badania w poradni.
Najważniejszym elementem badania jest rozmowa z pacjentem, bez obecności jego rodziców.
Pozwala to lekarzowi zebrać ważne informacje o stanie psychicznym dziecka, a także
Tekst autorstwa Heleny Dziadek
Gorąco polecam…
Anna Knapik
zaobserwować jak dziecko zachowuje się w sytuacji, kiedy nie jest kontrolowane przez
rodziców.
Jednym z kryteriów rozpoznania ADHD może być wzmożona aktywność ruchowa dziecka,
może ona być oceniana w czasie rozmowy z małym pacjentem lub obserwowana w specjalnie
przygotowanym do tego celów pomieszczeniu, może być ona mierzona za pomocą
elektronicznego pomiaru ruchów dłoni, częstości i szybkości ruchów gałek ocznych.
Zdolności koncentracji mierzone są w czasie rozmowy ale można ją także mierzyć przy
pomocy komputerowego testu uwagi ciągłej. Badania te nie są niezbędne do postawienia
poprawnej diagnozy, nie są też rutynowo wykonywane w poradniach.
Popularną metodą oceny zaburzeń typowych przy ADHD są skale i kwestionariusze
diagnostyczne, czyli arkusze zawierające pytania przeznaczone dla nauczycieli i rodziców. W
pełnej procedurze powinny się znaleźć także testy psychologiczne do oceny inteligencji,
zdolności reakcji, motoryki, mowy czynnej oraz zdolności rozwiązywania problemów. Mają
one za zadanie wykluczenie istnienia innych zaburzeń układu nerwowego dających podobne
objawy jak ADHD. W tym samym celu wykonywane są badania pediatryczne i
neurologiczne, ocenę słuchu i wzroku dziecka.
W ramach leczenia wielokierunkowego stosuje się poniższe rodzaje metod:
1. Psychoedukacja na temat zespołu nadpobudliwości
·
wyjaśnianie rodzicom istoty objawów zespołu ADHD, jego przebiegu i rokowania,
edukacja pozostałych członków rodziny z włączeniem rodzeństwa i dziadków;
·
poradnictwo
w
dziedzinie
metod
wychowawczych,
treningi
umiejętności
rodzicielskich;
·
wyjaśnianie dziecku istoty zaburzenia, omawianie z nim kłopotów jakie miało w
czasie badania i testów, nakłanianie do obserwacji własnego zachowania;
·
informacja i współpraca z nauczycielami i pedagogami szkolnymi;
2. Nauka sposobu postępowania i pracy z dzieckiem (trening behawioralny), czyli warsztaty
dla rodziców lub nauczycieli:
·
dostosowanie zakresu i czasu trwania obowiązków dziecka do jego możliwości;
·
zauważanie pozytywnych zachowań dziecka i chwalenie za nie;
·
rygorystyczne przestrzeganie norm i zasad;
Tekst autorstwa Heleny Dziadek
Gorąco polecam…
Anna Knapik
3. Kontakt ze szkołą w celu zapewnienia dziecku specjalnej opieki
4. Psychoterapia
·
terapia rodzin – jeśli rodzina jako całość ma trudności w funkcjonowaniu
·
w indywidualnych wypadkach wskazana terapia indywidualna lub grupowa dziecka
nastawiona na poprawę jego samooceny bądź też lepsze rozumienie oczekiwań
otoczenia i własnych reakcji
·
trening umiejętności społecznych i terapia zaburzeń uwagi
5. Leczenie farmakologiczne
·
stosowanie leków
6. Leczenie współistniejących zaburzeń np. tików lub specyficznych trudności szkolnych
Przy leczeniu zespołu nadpobudliwości nie należy ograniczać się do samego podawania
leków, ponieważ nie są one w stanie zmienić wszystkich aspektów funkcjonowania dziecka z
ADHD. Lecz długotrwała, bezpieczna i skuteczna farmakoterapia przynosi spore korzyści.
Metodę tą powinno się stosować jeśli sama korekta metod wychowawczych a także inne
oddziaływania nie przynoszą oczekiwanych efektów lub z jakiegoś powodu nie mogą być
wprowadzone.
Leki które zazwyczaj stosowane są w leczeniu ADHD zwiększają przeważnie zawartość
noradrenaliny i/lub dopaminy, czyli substancji których poziom w mózgu dziecka
nadpobudliwego jest obniżony, przez co łagodzone są objawy zaburzenia. Niestety nie usuwa
się w ten sposób przyczyn nadpobudliwości, które działają tylko tak długo jak długo
podawane są leki. Plusami stosowania tej metody jest fakt, że mogą zapobiec wystąpieniu
wielu niepożądanym następstwom nadpobudliwości , takich jak np. niechęć do szkoły, bardzo
słabe wyniki w nauce, niska samoocena, uleganie wypadkom, zaległości w nauce,ale mogą
poprawić relacje z kolegami.
Dzięki zastosowaniu metody farmakologicznej, dziecku łatwiej jest się skupić podczas nauki i
pracy, zacznie do niego docierać to co mówią inni, łatwiej mu będzie zapanować nad swoją
potrzebą ruchu i mówienia, łatwiej mu będzie przez chwilę pomyśleć, zanim coś zrobi.
Leki, niestety nie zastąpią wychowania i nauczania, nie spowodują, że przeciętny uczeń nagle
zacznie dostawać piątki i szóstki, nie zmniejszą agresji, nie usuną dysleksji i dysgrafii.
Tekst autorstwa Heleny Dziadek
Gorąco polecam…
Anna Knapik
Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi, wymagającymi większego wkładu pracy,
większej cierpliwości bardziej przemyślanego konsekwentnego działania dla osiągnięcia
pozytywnych rezultatów wychowawczych. Będąc uciążliwe, kłopotliwe, wprowadzają
dorosłych w stan zdenerwowania a nawet wyczerpania. Wtedy zawodzi samokontrola a
zaczyna obrona przed aktywnością dziecka. Podczas lekcji, kiedy nauczyciel nie zwraca
uwagi na nie zaczyna wychodzić z ławki. Skarcone wybucha płaczem lub dostaje ataku
wściekłości. Po kilku minutach robi to samo, za co zostało ukarane. Jeśli zostanie pochwalone
natychmiast robi to samo jeszcze raz i głośno domaga się pochwały przerywając lekcję.
Trzeba mu wszystko powtarzać, nie słucha patrzy w jeden punkt, nie odrabia zadań
domowych zapomina zeszytów, przyborów. Dzieci nie chcą się z nim bawić, bo chce stale
być w centrum uwagi, przerywa zabawę innym. Ponieważ dzieci coraz częściej się z niego
śmieją, dziecko nadpobudliwe zostaje klasowym błaznem. Po pewnym czasie zaczyna
nienawidzić szkoły ucieka na wagary, płacze przed pójściem do szkoły.
Nauczyciel
pracujący
z
dzieckiem
nadpobudliwym
przede
wszystkim
musi
zaakceptować, że dziecko nadpobudliwe jest odmienne i wymaga innego traktowania.
Wskazania do postępowania z dzieckiem nadpobudliwym w szkole.
1.
W pracy z dzieckiem nadpobudliwym należy zachować spokój i rozsądek.
2.
Należy zwracać uwagę na staranne wykonanie prac oraz ich ukończenie, a także
utrzymywaniu zainteresowania na zadaniu poprzez częste jego zmiany. Zawsze
wracamy do pracy rozpoczętej i niedokończonej.
3.
Stopniowo wydłużać czas trwania zadania i nasilać stopień trudności.
4.
Nadmierną ruchliwość na lekcji należy pozytywnie ukierunkować, na przykład
poprosić o starcie tablicy, o rozdanie pomocy lub o wykonanie innej pożytecznej
czynności, która umożliwia częściowe rozładowanie napięcia.
5.
Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela.
6.
W zabawach, w których bierze udział, powinny być jasno określone zasady oraz czas
ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny, niekontrolowany i bezładny ruch.
7.
Oddziaływać na dziecko należy powoli, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym,
jakby w zwolnionym tempie, nie krzykiem.
8.
Po
zajęciach
wychowania
fizycznego
czy
innych
zajęciach
ruchowych
wymagających dużej aktywności należy zastosować ćwiczenia wyciszające, na
Tekst autorstwa Heleny Dziadek
Gorąco polecam…
Anna Knapik
przykład relaksację, ćwiczenia wymagające spokoju, skupienia, na przykład
wycinanie, wydzieranie, lepienie z plasteliny, kolorowanie.
Niestety, praca w szkole pod okiem nauczycieli, wychowawców i pedagogów to tylko
połowa sukcesu. Ważną rolę muszą odegrać w tej sprawie również rodzicie, to oni muszą być
najlepszymi sojusznikami nauczycieli. Zarówno rodzice jak i nauczyciele świadomi problemu
winni go razem rozwiązać.
Wskazania do postępowania z dzieckiem nadpobudliwym w domu.
1.
Osoba dorosła powinna kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem
nadpobudliwym, nie wolno jej reagować wybuchowo, gwałtownie.
2.
Gdy dziecko odrabia lekcje, eliminuje się dodatkowe bodźce, które mogą rozpraszać,
na przykład wyłącza się radio, chowa zabawki z biurka.
3.
Dla dziecka należy wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju jako jego własny
teren, oraz miejsce do nauki, przed którym znajduje się czysta ściana, pozbawiona
dodatkowych elementów czy dekoracji.
4.
Zawsze należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa i dać dziecku do zrozumienia, że
się je kocha, ale jest się konsekwentnym i wymagającym.
5.
Wymagania stawia się w sposób jasny i klarowny, aby dziecko znało swoje
obowiązki i wiedziało, jak ma się zachować w danej sytuacji.
6.
Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i karceniu.
7.
Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewnioną w domu
atmosferę akceptacji i spokoju.
8.
Ważne jest, aby dzienny rozkład zajęć dziecka był uporządkowany, miał jasną
strukturę: odpowiednią i tę samą porę wstawania, oglądania telewizji oraz snu.
9.
Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Każdy przejaw
chaosu eliminuje się, a chwali się za dobre wykonanie zadania oraz docenia się trud
włożony w pracę, choćby dziecko wykonało ją mniej dokładnie.
10. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, wyeliminować programy o treści
agresywnej z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.
Tekst autorstwa Heleny Dziadek
Gorąco polecam…
Anna Knapik
11. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się odczytywać
jego sygnały ostrzegawcze poprzedzające wybuch. Spokojnie interweniować, aby
uniknąć wybuchu, przez odwrócenie uwagi lub spokojnie omówić konflikt.
12. Opiekunowie powinni codziennie poświęcić trochę czasu na rozmowę i wspólną
zabawę.
13. Liczbę dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego lub dwóch ze
względu na duże rozproszenie i pobudliwość. Dom jest najlepszym miejscem do
zabawy, ponieważ można obserwować dziecko i interweniować w każdej chwili.
14. Proponowane zabawy w chwilach wolnych to: lepienie, wycinanie, malowanie,
układanie klocków.
15. Opiekunowie powinni też odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością,
ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale z braku umiejętności
kontrolowania swego zachowania.
16. W sytuacji konfliktowej nie należy zostawiać dziecka zbyt długo w napięciu
emocjonalnym, na przykład odsyłać je do własnego pokoju, odraczać karę do
przyjścia ojca. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po sytuacji
konfliktowej. Jeżeli mimo wielu wysiłków ze strony rodziców nauczycieli, dziecko
nie poddaje się normalnemu sposobowi wychowania, nie są oni w stanie mu pomóc,
wtedy niezbędna jest systematyczna terapia dobrana przez specjalistę.
Helena Dziadek
Literatura:
1. Bednarska T., Nadpobudliwość psychoruchowa [w:] Rozpoznawanie i reedukacja
uczniów o częściowo zaburzonym rozwoju psychomotorycznym, (red. M. Szumiak),
Kraków 1982.
2. Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa
1985.
3. Ryniewicz B., Elektromiografia [w:] Neurologia dziecięca (red. J. Czochońska),
Warszawa 1985.
4. Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa
1970.
5. Spionek H., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1965.
6. T. Kamyk, Jak pomóc dziecku w nauce czytania i pisania. Kraków 1993.
Tekst autorstwa Heleny Dziadek