02. Prawo ma³¿eñskie osobowe, rodzinne i opiekuñcze

02. Prawo ma³¿eñskie osobowe, rodzinne i opiekuñcze

Historia prawa małżeńskiego
osobowego, rodzinnego i
opiekuńczego
konspekt opracowany na podstawie:
1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, wyd. II, Wolters Kluwer
2013
2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002
3/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998
4/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego,
wyd. V, Lexis Nexis
5/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków 2001
Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i
ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w
zalecanym podręczniku.
Prawo przedrozbiorowe
Prawo małżeńskie osobowe 1
Reguluje stosunki osobowe między małżonkami
Od XIII w. charakter wyznaniowy
Świecka forma zawarcia małżeństwa (wczesne średniowiecze)
- Zawarcie poprzez: pożycie, porwanie (skargi na synodzie wrocławskim w 1248 r.
legata papieskiego), kupno (umowa realna, przekształcenie w kupno władzy,
później z ceny kupna wykształca się wiano)
- Dozwolona poligamia, snochactwo, lewirat, zakaz endogamii
- Zmówiny (późniejsze zaręczyny, sponsalia de futuro): ustalenie stron, terminu,
warunków majątkowych, wzajemne prezenty (obrączka od przyszłego zięcia,
różdżka od przyszłego teścia) – traktowane jako zakład (vadium); kary za zerwanie
- Zdawiny; przenosiny, pokładziny
Prawo małżeńskie osobowe 2
Kościelna forma zawarcia małżeństwa
Wpływ Kościoła katolickiego: monogamia, małżeństwo in facie ecclesiae; consensus
facit nuptias, teoretycznie nie wystarczają zmówiny (sponsalia de futuro), ale uznaje
się zmówiny + pożycie fizyczne; od 1215 r. obowiązkowe trzykrotne zapowiedzi i
świadkowie (szlachta wywalczyła zawieranie ślubu w domu i brak zapowiedzi)
Do XVI w. małżeństwa świeckie akceptowane przez Kościół jako ważne ale tajemne
Od 1577 w Polsce obowiązują uchwały dekretu Tametsi – obowiązkowa forma
zawarcia małżeństwa przed właściwym plebanem i dwoma świadkami pod rygorem
uznania za małżeństwo tajemne = nieważne; egzamin przedślubny ze znajomości
katechizmu; dopuszczalna separacja, przywilej Pawłowy (dozwolenie nowego
małżeństwa w przypadku konwersji na chrześcijaństwo), dyspensa papieża od
małżeństwa zawartego lecz niedopełnionego [mniejsze rygory nierozerwalności w
innych wyznaniach]
Małżeństwo poddanych 1511 konstytucja: zakaz uzależniania małżeństwa poddanego
od zgody pana, w praktyce jednak pobierane opłaty
Prawo małżeńskie osobowe 3
Ważność małżeństwa w prawie kościelnym
Przeszkody małżeńskie w średniowieczu
wiek, pokrewieństwo (w linii bocznej 7 stopień, zawsze w linii prostej), powinowactwo,
pokrewieństwo duchowe, śluby zakonne, porwanie kobiety wbrew jej woli,
odmienność wyznania, impotencja
Uzupełnienie przeszkód w okresie nowożytnym
wiek [prawo polskie K12, M15], pokrewieństwo (w linii bocznej 4 stopień, zawsze w
linii prostej), powinowactwo, pokrewieństwo duchowe, adopcja, śluby zakonne,
wyższe święcenia duchowne, pozostawanie w małżeństwie, cudzołóstwo porwanie
kobiety wbrew jej woli, odmienność wyznania, impotencja; od niektórych możliwa
dyspensa papieża
Wady konsensusu małżeńskiego w średniowieczu
błąd co do osoby, przymus, brak świadomości (choroba umysłowa, niedorozwój);
zabezpieczająca funkcja trzykrotnych zapowiedzi (oprócz rycerstwa), nierozerwalność,
możliwe stwierdzenie nieważności
Uzupełnienie wad konsensusu w okresie nowożytnym
błąd co do osoby, przymus, brak świadomości (choroba umysłowa, niedorozwój);
zabezpieczająca funkcja trzykrotnych zapowiedzi (oprócz rycerstwa), nierozerwalność,
możliwe stwierdzenie nieważności
Prawo małżeńskie osobowe 4
Ważność małżeństwa w prawie świeckim
Prawo litewskie – różność pochodzenia społecznego
Prawo polskie – faktyczną przeszkodą brak zgody rodziców i gorsza sytuacja dzieci z
małżeństw z plebejkami
Utrudnianie ponownego zamążpójścia wdowom
Rozwiązanie małżeństwa
Prawo świeckie – Polska do XIII w. rozwód; obopólna zgoda albo oddalenie przez męża
(cudzołóstwo, bezpłodność, nastawianie na życie męża – w przypadku
nieudowodnienia zemsta rodziny i odszkodowanie za porzucenie); proskrypcja męża
Prawo kościelne – stopniowo wprowadzenie w życie zasady nierozerwalności;
możliwość dyspens od małżeństwa zawartego niedopełnionego; przywilej Pawłowy
Kościół protestancki i prawosławny szeroki katalog przesłanek rozwodu
W Kościele katolickim możliwość separacji
Problem właściwości sądowej
Problem relacji mąż-żona
Prawo małżeńskie majątkowe
Przykład wpisu (oryg. łac.)
1415 Paweł z Maciejowa koło Nowego Sącza, sędzia krak. oprawia żonie
Jadwidze 100 grz. posagu i 200 grz. wiana na połowie swych dóbr (ZK 6 s.
127).
Prawo rodzinne 1
Regulacje głównie normy moralne i obyczajowe
Szeroka regulacja w projekcie kodeksu z 1778 r. (wpływy oświeceniowe)
Podstawowe terminy: pokrewieństwo w linii prostej, pokrewieństwo w linii bocznej,
stopień pokrewieństwa (wg komputacji rzymskiej liczba urodzeń z obu stron, w
komputacji kanonicznej liczba urodzeń z jednej strony)
Władza matki
- W prawie średniowiecznym do 7 roku życia
- W projekcie kodeksu 1778 novum: rządy ojca i matki
Władza ojca
- Wczesne średniowiecze: prawo sprzedaży dziecka
- Stale prawo karcenia dzieci
- Koniec władzy wobec synów wraz z ich dojrzałością; zakaz używania do tego
momentu osobnej pieczęci = brak zdolności do czynności prawnych (SKW filii cum
patribus una persona iuris fictione censentur]
- Wydzielenie dóbr dla synów: ok. 20 lat jeśli żonaci ojciec wydziela majątek po
zmarłej matce – bona materna, jeśli ojciec jest marnotrawcą, to gdy syn ma 15 lat;
samodzielne rozporządzanie dobrami gdy 24 lata; syn samodzielnie dysponuje
majątkiem zdobytym i wysłużonym (peculium castrense et quasi castrense)
Wydział (nadanie gruntu) i wymowa (dożywocie) w prawie wiejskim – przed księgami
wiejskimi
Prawo rodzinne 2
Dzieci prawe i nieprawe
- Bękart, wyleganiec, pokrzywnik; pogarszanie ich sytuacji pod wpływem nauki
Kościoła (nie wchodzą do rodziny ojca, nie dziedziczą po nim nazwiska i majątku,
nie dziedziczą szlachectwa)
- Rodzaje legitymacji: do 1578 r. per subsequens matrimonium = przez późniejsze
małżeństwo (także w prawie kanonicznym oraz prawo króla
- Konstytucja 1578 (potwierdzona 1635) kasuje ww. metody legitymacji, wymagana
uchwała sejmu
- 1768 ponownie per subsequens matrimonium ale bez nabycia praw szlacheckich
- Król miał stale prawo legitymacji w prawie miejskim
Adopcja
- W Polsce już XIII w.; często adopcja zięcia celem przekazania nieruchomości, rzadko
w prawie miejskim
- Okres nowożytny głównie celem przekazania nieruchomości, bez zrywania więzi
adoptowanego ze swą rodziną naturalną, nazwisko adoptującego przejmuje w
chwili jego śmierci
- Za zgodą krewnych przysługuje także kobiecie
- Akt odwołalny
- Adopcja do herbu (bez praw majątkowych celem nobilitacji), zakazana 1616 r.
- Rzadka adopcja braterska – w istocie ustalenie wzajemnego dziedziczenia
Prawo opiekuńcze 1
Opieka nad nieletnimi
-
-
Pierwotnie w interesie majątku rodziny, okres nowożytny większa uwaga na osobie
pupila
Opieka to uprawnienie krewnych, prawo do udziału w dochodzie z majątku pupila
Rodzaje opieki: testamentowa (tutela testamentaria, ojcowska); ustawowa (tutela
legitima, przyrodzona, naturalna); urzędowa (gdy brak opiekuna testamentowego
lub ustawowego
Opieka testamentowa w prawie ziemskim uregulowana w Statucie Warckim 1423
r.: prawo ojca do wskazania nawet osoby spoza krewnych; możliwość ustanowienia
przed: król, urząd ziemski lub grodzki, gdy niebezpieczeństwo śmierci przed
szlachcicem + dygnitarzem ziemskim, także przed notariuszem publicznym
W średniowiecznym prawie ziemskim opieka naturalna przynależy wdowie,
ewentualnie krewnym po mieczu i w dalszej kolejności po kądzieli; w Małopolsce
XV-XVI niekiedy osoba opiekuna wyznaczana w drodze licytacji, to tzw. lotunek
Opieka urzędowa: do poł. XVII w. opiekuna wyznacza król, później sąd grodzki albo
ziemski, król jako władza nadopiekuńcza
Tendencje w projektach kodeksów z 1778 r. i Stanisława Augusta Poniatowskiego:
opieka jako sprawa społeczna
Prawo opiekuńcze 2
Obowiązki opiekuna w prawie ziemskim w okresie nowożytnym:
- 1565 obowiązek sporządzenia na początku opieki inwentarza do rozliczeń
- Zakaz alienacji i obciążania dóbr opiekuna bez zgody sejmu
- Sąd pozbawia opieki w przypadku nienależytego wykonywania obowiązków
- W przypadku zwłoki z wydaniem za mąż 18 letniej szlachcianki, może ona zwrócić
się do krewnych albo króla o wydanie za mąż
- 1775 wynagrodzenie 10% dochodu z dóbr pupila
- Obowiązek corocznych sprawozdań
Opieka w prawie miejskim (zob. także ksero z Tytułów Bartłomieja Groickiego)
- Obowiązkowy inwentarz
- Opiekuna wyznacza urząd miejski (rada)
- Tworzone są urzędy opiekuńcze
- Z upływem czasu zwiększa się rola opieki testamentowej
Prawo opiekuńcze 3
Opieka w prawie wiejskim
- Rzadko inwentarze
- Wyznacza rodzic, urząd wiejski (sołtys z ławą) albo właściciel wsi
Kuratela
-
Opieka nad dorosłymi, termin z prawa rzymskiego
Ciężko chorzy fizycznie i psychicznie, upośledzeni, starcy, marnotrawcy, od XVI w.
osoby w wieku sprawnym lecz przed pełną dojrzałością
Ustanawiali podopieczni lub na wniosek rodziny, król wyznacza dla marnotrawcy
Kurator asystuje w sprawach przekraczających zwykły zarząd, w przypadku
niedołężnych osób także świadczy niezbędną pomoc
Prawo w kodeksach zaborczych
Osobowe prawo małżeńskie 1
Najstarsze wyłomy od systenu wyznaniowego: Ehepatent 1783, PPK 1794 dwoistość:
umowa i sakrament system mieszany
System laicki. F konstytucja 1791, dekret 1792 małżeństwa przed urzędnikiem
świeckim, rozwód; w D od 1875, BGB 1896
System mieszany (świecko-wyznaniowy). 1783, kodeks józefiński dla Galicji z 1787,
ABGB, PPK, Królestwo Polskie 1825-1836; umowa cywilna ale z uwzględnieniem norm
wyznaniowych: ważność, separacja i rozwód wg cywilnego, ślub w świątyni, zakaz
rozwodów dla katolików
• PPK Żydzi i niechrześcijanie mogą zawrzeć przed sądem
• A od II poł XIX w. nieuznane wyznania i bezwyznaniowcy śluby cywilne; tzw.
małżeństwo cywilne z konieczności gdy duchowny odmawia z powodu, którego nie
ma w prawie cywilnym
• GB, I, E – wybór formy wyznaniowa albo świecka
System wyznaniowy – ZP, od 1836 KP prawo o małżeństwach; przepisy państwa
dostosowane do wyznaniowych; sądy właściwe wyznaniowe, zawarcie tylko
wyznaniowe, bezwyznaniowcy nie mogą ślubów cywilnych
Osobowe prawo małżeńskie 2
Zawarcie małżeństwa – KP do 1825 duchowni, najpierw dokonują aktu stanu cywilnego, następnie asystują przy ślubie
wyznaniowym, dwa typy ksiąg;
•
PPK najwięcej przeszkód: zrywające (nieważność i karalność np. bigamia, różnica stanu, zdrada małżeńska w
poprzednim małżeństwie jako przyczyna rozwodu) i wstrzymujące (upoważnia stronę do skargi o nieważność, np.
małżeństwo między przyspasabiającym a przysposobionym, przymus, podstęp, omyłka, brak wieku; ujawnienie
przeszkody przed ślubem uniemożliwia zawarcie)
•
F 1792 uchylenie np. zgody rodziców, co poprawia sytuację kobiet; z pokrewieństwa tylko prosta i rodzeństwo
•
KN więcej przeszkód: 15 i 18 lat ale zgoda do 21 i 25 lat! Pytanie o radę jeszcze 25 i 30 lat!; 1907 bez pytania i
zawsze od 21 lat
•
Systemy mieszane może być niezgodność norm – np. PPK zakaz miedzy stanami, czego brak w prawie kościelnym
•
ZP całość z respektowaniem prawa wyznaniowego
Ustanie małżeństwa
•
Rewolucja urzędnik
•
KN sąd po postępowaniu przygotowawczym (zniesione 1816 po protestach, przywrócono 1884)
•
D rozwody 1875, dla katolików separacja od stołu i łoża
•
Mieszany – zależy od wyznania
•
Wyznaniowy – zależy od wyznania
Jurysdykcja w sprawach małżeńskich
•
Świeckie i mieszane sądy państwowe (w mieszanych do cywilnego wprowadzone pewne przepisy kościelne; 18251836 o przepisach kościelnych informuje sąd obrońca węzła małżeńskiego)
•
Wyznaniowe sąd kościelny
•
•
•
Stosunki osobowe małżonków
KN żona wieczyście małoletnia; „trzymanie nałożnicy w domu wspólnym” – jedyny wyjątek obciążający męża
ABGB mąż przedstawicielem ustawowym
Prawo rodzinne
Władza rodzicielska
• KN – władza ojca (obu dopiero od 1970); 1889 ustawa o ochronie sądowej dzieci dręczonych lub
moralnie opuszczonych
• KCKP – oboje rodzice, zniesienie środki przymusu (przymus fiz. i odosobnienie) na rzecz karcenia
domowego, novum – sankcje za nadużycia
• BGB i nowelizacje ABGB kontrola władzy rodzicielskiej
Dzieci nieślubne
• KN – dziecko ze ślubu pochodzi od ojca, dziecko spoza ślubu do 1912 nie może dochodzić ojcostwa,
by nie zakłócać rodziny; 1/ naturalne (uznanie przez ojca albo pers subsequens matrimonium) 2/ ze
związków cudzołożnych i kazirodczych (nie można w ogóle legalizować, tylko ograniczona
alimentacja)
• KCKP łagodzi KN, ułatwienie per subsequens dla naturalnych, poszukiwanie macierzyństwa,
obowiązek utrzymania i wychowania wszystkich dzieci
• PPK legitymacja przez: per subsequens, orzeczenie sądu, uznanie, reskrypt ministra sprawiedliwości
na wniosek ojca
• ABGB brak praw takich jak legalne, od 1914 dziedziczenie w obrębie rodziny matki i ułatwienie
adoptowania rodzicom swego nieślubnego dziecka
Adopcja
• PPK pisemna umowa zatwierdzona przez władzę; adoptujący: min. 50 lat, kobieta albo mężczyzna,
brak praw do majątku adoptowanego, adoptowany ma nazwisko ale nie wchodzi do rodziny
• KN adopcja dotyczy tylko majątku do przekazania w razie bezpotomnej śmierci; 50 lat i pełnoletni
• KCKP ułatwienie w stosunku do KN (z 6 do 3 lat utrzymywanie małoletniego przed adopcją); małe
zastosowanie
Prawo opiekuńcze
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Dla pozbawionych zdolności prawnej całkiem i w stopniu ograniczonym
PPK 1/ opieka – osoba i majątek, 2/ kuratela – osoba i jej wychowanie, niewiele
czynności majątkowych 3/ doradztwo przydane – uczestnictwo w czynności
prawnej dla jej ważności np. kobiety niezamężnej
Pod opieką: niepełnoletni, chorzy umysłowo, marnotrawcy, głuchoniemi, głupsi,
niewidomi, nieobecni o nieznanym miejscu pobytu
Przyjęcie opieki obowiązkowe pod sankcjami
Wykluczeni opiekunowie: kobiety oprócz matki i babki, skazani na ciężkie
przestępstwa, urzędnicy cywilni i wojskowi, Żydzi wobec chrześcijan, ojczym wobec
pasierba, trwale chorzy, po 60 lat
nadzór sądu opiekuńczego; konieczny inwentarz; brak wynagrodzenia chyba że
czymś się wyróżnił
KN po śmierci drugi rodzic przejmuje władzę; ojciec albo matka mogą wyznaczyć
opiekuna; kontrola rady familijnej po 3 z każdej rodziny
KCKP wzorem pruskiej; rada opiekuńcza nad dziećmi pozamałżeńskimi
ABGB pod kontrolą sądu opiekuńczego – on powołuje opiekuna i wydaje
zezwolenia w sprawach ważnych i wątpliwych; księga opiekuńcza o przebiegu
opieki; nowela: opieka generalna przez organ administracji publicznej
Prace kodyfikacyjne w okresie
międzywojennym
Prawo pozaborcze
Pozaborcze trzy systemy zawarcia małżeństwa: świecki, wyznaniowy i mieszany
Świecki BGB, zawarcie małżeństwa przed urzędnikiem stanu cywilnego; dopuszczalny
rozwód; jurysdykcja sądy powszechne
Wyznaniowy system zabór rosyjski prawo o małżeństwie 1836; prawo religijne przesądza o
ważności małżeństwa i dopuszczalności rozwodu; niedopuszczalność małżeństwa osób nie
należących do uznanych związków wyznaniowych i przez bezwyznaniowców; ustawa z 1836
r. została zastąpiona dla katolików w 1918 r. kodeksem prawa kanonicznego
Mieszany – zabór austriacki; zawarcie małżeństwa przed duchownym, forma świecka dla
bezwyznaniowców i wyznawców religii nieuznanych; jurysdykcja sądów państwowych;
niedopuszczalność rozwodów dla katolików
Teren Pisza i Orawy: po 1922 r. do wyboru laickie prawo węgierskie albo ABGB
Dominująca rola męża, ograniczenie w czynnościach prawnych żony, najistotniejsze
ograniczenia usunięte nowela z 1921 r.
Dyskryminacja dzieci nieślubnych (troska o rodzinę legalną)
Poprawa sytuacji prawnej dzieci w projekcie Komisji Kodyfikacyjnej z 1938 r. (prawo o
stosunkach miedzy rodzicami i dziećmi)
Próba kodyfikacji systemu małżeńskiego osobowego
Postulat szybkiego ujednolicenia
W Komisji Kodyfikacyjnej brak jednomyślności ; większość – fakultatywne śluby
cywilne
1920 tezy prof. W.L. Jaworskiego, wycofał się pod naciskiem m.in. Kościoła katolickiego
1924 początek prac podkomisji prof. K. Lutostańskiego; projekt gotowy 1929,
ogłoszony drukiem z uzasadnieniem 1931
- jednolita regulacja bez względu na wyznanie, zasada równości obywateli
- zawarcie małżeństwa alternatywne: przed urzędnikiem stanu cywilnego
albo przed duchownym; duchownemu przedkłada się zaświadczenie z USC o
braku przeciwskazań do zawarcia małżeństwa; duchowny przesyła protokół
do USC; na jego podstawie akt ślubu skutki w prawie cywilnym
- separacja, po 3 latach możliwość przekształcenia w rozwód także dla
katolików regulacja przeciw zmianom wyznania
- jurysdykcja sądów powszechnych (wyznaniowe tylko w sprawach
religijnych)
Protesty wobec projektu Lutostańskiego, zwłaszcza Kościoła katolickiego; wiece
protestacyjne; sprzeciw Kościoła prawosławnego i zjazdu rabinów
1934 dwa niezależne od Komisji Kodyfikacyjnej projekty katolickie: J. Jaglarza i Z.
Lisowskiego
Praktyka prawna
1/ właściwość prawa przesądzało prawo prywatne międzydzielnicowe; w procesie
rozwodowym decyduje miejsce zamieszkania, o miejscu zam. żony decyduje miejsce
zam. męża; praktyka przeprowadzki na rok w dogodne miejsce (b. zabór rosyjski)
2/ praktyka zmiany religii; liberalny wileński konsystorz kalwiński
3/ sądy kościelne nie uwzględniają jurysdykcji świeckiej – np. rozwody prawosławne;
brak skutków w prawie cywilnym, są w prawie religijnym; niebezpieczeństwo legalnej
bigamii, problemy w zakresie prawa spadkowego, prawa do emerytury po zmarłym
małżonku
Prawo rodzinne i opiekuńcze
1919 zniesienie opieki stanowej na ziemiach nadbużańskich i rozciągnięcie rad
familijnych z KCKP
1921 kobiety prawo do rad familijnych i sprawowania opieki
1939 ustawa ułatwiająca przeprowadzenie adopcji: w interesie dziecka (do 7, nawet 12
lat)
Prace kodyfikacyjne nad prawem rodzinnym lata 20-te S. Gołąb
Wstępny projekt 1934; powołana podkomisje prace nad prawem o stosunkach
rodziców (1938) i dzieci i o urzędzie opiekuńczym (1938); połowicznie nowoczesne:
- równe prawa ojca i matki, w interesie dziecka
- uprzywilejowanie ojca w zarządzie majątkiem dziecka
- zrównanie dzieci pozamałżeńskich ze ślubnymi z wyjątkami