Restrukturyzacja zadłużenia

Kryzys
Restrukturyzacja zadłużenia
KREDYTOBIORCA A BANK
Adam Witt
Fot. Artur Hojny
W trakcie trwania umowy kredytowej, a także po wypowiedzeniu umowy bank może się zgodzić na przeprowadzenie przez przedsiębiorcę
programu naprawczego.
Czasami, niezależnie od własnej woli, można – jako przedsiębiorca – stracić płynność
finansową. Przyczyn jest wiele: likwidacja
dużego zakładu pracy w okolicy, np. stoczni, pożar takiego zakładu i czasowe jego
zamknięcie, bankructwo odbiorców, nagły
spadek sprzedaży, podniesienie cen przez
monopolistów lub nawet złe zarządzanie
w naszej firmie. Kiedy tracimy płynność
finansową, a nasza firma ma kredyt w banku i nie spłaci kolejnej raty bądź odsetek,
bank może wypowiedzieć umowę kredytu
z okresem wypowiedzenia 7-dniowym lub
30-dniowym i żądać spłaty całego zadłużenia. Terminy te są gwarantowane przez art.
75 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo
bankowe (tekst jednolity Dz U 2002 r. nr 72
poz. 665 z późn. zm.). Umowa kredytowa
może być wypowiedziana w okresie nie
krótszym niż 7 dni w przypadku, gdy są
przesłanki do ogłoszenia upadłości firmy,
lub nie krótszym niż 30 dni w pozostałych
przypadkach.
Żeby jednak nie dopuścić do sytuacji kryzysowej, ważne jest, aby w momencie, kiedy pogarsza się nasza sytuacja finansowa,
rozpocząć rozmowę z bankiem na temat
restrukturyzacji kredytu. Im wcześniej zawiadomimy bank o mogących pojawić się
trudnościach, tym większe są możliwości
rozwiązań, jakie bank może zaoferować.
Jeżeli nie reagujemy na pogarszającą się sytuację finansową odpowiednio wcześniej
i dopuszczamy do znacznych opóźnień
w spłacie rat kredytu (należy pamiętać, że
każdy bank ma inny okres reagowania na
opóźnienia w spłacie raty), tracimy zdolność kredytową – w takiej sytuacji zdecydowanie zawężamy bankowi pole działania. Prawo bankowe daje bankowi tylko
dwie możliwości: obniżenie kwoty kredytu
albo wypowiedzenie umowy (art. 75 ust. 1
ww. ustawy). Innych możliwości nie ma.
Po wypowiedzeniu umowy bank może
zawrzeć z klientem – teraz już dłużnikiem
– umowę ugody, ale to jest inna sytuacja.
Oczywiście istnieje możliwość cofnięcia
wypowiedzenia, ale może to nastąpić
tylko w okresie od doręczenia klientowi
wypowiedzenia umowy do zakończenia
biegu terminu wypowiedzenia. Gdy minie
termin wypowiedzenia, umowa przestaje
obowiązywać i powstałej sytuacji nie da
się cofnąć. Dłużnik banku może zawrzeć
Biuletyn euro info styczeń (01)
7
Kryzys
z bankiem umowę ugody lub spłacić zadłużenie.
Program naprawczy
W trakcie trwania umowy kredytowej,
a także po wypowiedzeniu umowy bank
może się zgodzić na przeprowadzenie
przez przedsiębiorcę programu naprawczego. W przypadku wyrażenia zgody
na program naprawczy w trakcie trwania umowy kredytowej bank podpisuje
z klientem aneks do umowy kredytu. Jeśli
wcześniej nastąpiło wypowiedzenie umowy kredytowej, bank podpisuje umowę
ugody, w której zawarty jest cały program
naprawczy. Warto pamiętać, że wypowiedzenie umowy kredytu z powodu utraty
przez kredytobiorcę zdolności kredytowej
lub zagrożenia upadłością nie może nastąpić, jeżeli bank zgodził się na realizację
przez kredytobiorcę programu naprawczego (art. 75 ust. 3 i 4 ww. ustawy), chyba
że stwierdzi, że program naprawczy nie
jest realizowany w sposób należyty.
może pomóc mu stanąć na nogi, czyli poprawić jego płynność finansową. Wreszcie
bank może zmniejszyć wysokość oprocentowania, jeżeli z analiz będzie wynikało, że
taka zmiana pozwoli klientowi osiągnąć
zdolność kredytową. Z reguły zmiana
oprocentowania kredytu jest jednym z kilku elementów restrukturyzacji zastosowanych do jednego klienta, raczej nigdy nie
występuje jako jedyny jej element.
sposobem restrukturyzacji zadłużenia jest
konwersja całości lub części długu na akcje lub udziały. Dość często takie sytuacje
mają miejsce w sądowym postępowaniu
układowym bądź naprawczym i raczej dotyczą dużych i średnich przedsiębiorców.
Kolejnym sposobem restrukturyzacji zadłużenia w banku jest przystąpienie do
długu lub jego przejęcie przez osobę
W przypadku kiedy umowa kredytowa
zostanie wypowiedziana, a klient zaproponuje restrukturyzację zadłużenia, bank
stawia sobie najpierw pytanie: czy warto.
Natomiast jeżeli umowa kredytowa nie została jeszcze wypowiedziana, bank stawia
sobie pytanie: w jaki sposób.
W pierwszym przypadku bank ustala,
czy odzyska swoje środki w wyniku restrukturyzacji. Jeżeli przedstawiony przez klienta plan naprawy nie znajdzie akceptacji,
to bank przystępuje do windykacji. W drugim przypadku, kiedy umowa kredytowa
nie zostaje wypowiedziana, bank wspólnie z klientem ustala najbardziej optymalną dla obu stron drogę wyjścia z sytuacji
kryzysowej.
Sposoby restrukturyzacji
zadłużenia
Bank może prolongować terminy spłaty
zadłużenia. Tak często dzieje się w przypadku wystąpienia zdarzeń nadzwyczajnych, przesuwających się terminów zakończenia kontraktów, spadku sprzedaży albo
występowania sezonowości w sprzedaży,
której strony umowy kredytowej nie przewidziały lub z jakiegoś powodu nie wzięły
pod uwagę, itp. Bank może wyrazić zgodę
na zmianę terminów spłaty rat kapitału
i odsetek. Strony mogą się umówić, że wraz
z przesunięciem spłaty rat kapitałowych
nastąpi kapitalizacja należnych odsetek.
Taka chwila oddechu dla przedsiębiorcy
8
Biuletyn euro info styczeń (01)
Można utracić płynność finansową w wyniku np. pożaru w firmie.
Innym ze sposobów restrukturyzacji jest
umorzenie, zawieszenie lub zaniechanie
naliczania odsetek. Sytuacja taka może
wystąpić wówczas, gdy bank nie ma rzeczowego zabezpieczenia, posiadane zabezpieczenie ma określone ograniczenia
w dysponowaniu nim lub ma wady fizyczne bądź prawne, które znacząco zmniejszają jego wartość. W takiej sytuacji bank, np.
umarzając odsetki, ma nadzieję, że przedsiębiorca nie upadnie i spłaci zaangażowany przez bank kapitał. Przykładem może
być sytuacja, w której bank na zabezpieczenie kredytu przewłaszczył unikatową
linię technologiczną; linii nie da się sprzedać, a jej funkcjonowanie może się odbywać u konkretnego przedsiębiorcy (np. linia do produkcji osłon czołgowych). Innym
trzecią. Zdarza się, że aby postępowanie
naprawcze się powiodło, dłużnika należy
dodatkowo sfinansować. Tak jest w przypadku np. niedokończonej inwestycji. Dodatkowe środki finansowe są potrzebne
na jej dokończenie i rozruch (kredyt obrotowy). Wówczas bank może się zdecydować na zwiększenie finansowania pod
warunkiem zwiększenia zabezpieczenia.
Gdy jednak wszystko, co klient posiada,
stanowi zabezpieczenie kredytu inwestycyjnego, to jedyną możliwością dodatkowego zabezpieczenia może być przystąpienie do długu (poręczenie) jednego lub
kilku udziałowców, akcjonariuszy lub kontrahentów klienta, dla których jego istnienie jest ważne strategicznie (np. dostawcy
produktów rolnych lub odbiorcy podze-
Kryzys
społów). Może się okazać, że aby dłużnik
nie upadł, to np. jeden z jego udziałowców
za zgodą banku powinien przejąć dług.
Oczywiście udziałowiec taki musi mieć
zdolność kredytową – być silniejszy finansowo i gospodarczo od dłużnika, w przeciwnym wypadku nie miałoby sensu przejmowanie długu, a przynajmniej żaden
bank nie zgodziłby się na to. Bank oprócz
powyższych przypadków może, wyrażając
Fot. Artur Hojny
zgodę na restrukturyzację zadłużenia, zabezpieczyć się na majątku osoby trzeciej,
co oczywiście musi być dokonane za zgodą tej osoby.
Zarówno w przypadku poręczenia za dług,
jak i jego przejęcia lub zabezpieczenia się
na majątku osoby trzeciej występują pewne ograniczenia prawne, o których należy
pamiętać. Pozwoli to na lepsze zrozumienie postępowania banku i stosowanej
przez niego argumentacji. Najważniejszym ograniczeniem jest art. 127 ustawy
z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (DzU 2003.60.535 z późn.
zm.). Dokonanie czynności polegającej na
poręczeniu osobistym, przejęciu długu
lub udzieleniu zabezpieczenia na majątku
osoby trzeciej (poręczenia rzeczowego)
w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest bezskuteczne do masy upadłości. Z reguły poręczenia rzeczowe lub osobiste są udzielane
pod tytułem darmym – czyli bez wynagrodzenia (np. brat poręcza bratu, kolega
koledze, firma matka firmie córce, jeden
kontrahent drugiemu kontrahentowi).
W takich sytuacjach jeden przedsiębiorca
robi drugiemu uprzejmość lub pomaga
biznesowo. Stąd często bank przed przyjęciem takiego zabezpieczenia żąda od poręczającego dług takich dokumentów, jak
do wniosku kredytowego. W przypadku
szczególnego zabezpieczenia, jakim jest
hipoteka na nieruchomości osoby trzeciej,
ważny jest art. 81 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego. Jeśli osoba trzecia
poręczyła hipoteką na nieruchomości
kredyt, np. dla swojego kontrahenta, i następnie przed upływem sześciu miesięcy
złożyłaby wniosek o ogłoszenie upadłości,
to taka hipoteka zostałaby wykreślona
z mocy prawa i bank zostałby bez zabezpieczenia.
Zmiana prawnych zabezpieczeń kredytu
to kolejny sposób restrukturyzacji zadłużenia. Jak należy rozumieć zwrot „zmiana
prawnych zabezpieczeń”? Zabezpieczeniem kredytu jest między innymi zastaw
rejestrowy na ciągniku siodłowym. Firma
chce sprzedać ciągnik i spłacić częściowo
zadłużenie, bo zamierza korzystać z transportu zewnętrznego. W takiej sytuacji
bank może żądać zamiany zabezpieczenia (z zastawu rejestrowego na ciągniku
siodłowym na zastaw rejestrowy np. na limuzynie prezesa lub właściciela firmy) lub
odstąpić od tego zabezpieczenia, uznając, że częściowa spłata kredytu jest adekwatna do zwalnianego zabezpieczenia,
a pozostające do spłaty zadłużenie jest
wystarczająco zabezpieczone. W przypadku kiedy kredyt jest już wypowiedziany,
bank może się zgodzić na to, aby dłużnik sam sprzedał zabezpieczenie i spłacił
zadłużenie. Przedsiębiorca z reguły jest
w stanie sprzedać przedmiot zabezpieczenia (np. maszynę) za lepszą cenę, niż bank
otrzyma z przymusowej sprzedaży maszyny dokonanej przez komornika.
W szczególnych przypadkach jedną
z możliwych ścieżek restrukturyzacji jest
przejęcie przez bank całości lub części
zadłużenia kredytobiorcy wobec innych
wierzycieli (np. zabezpieczonych rzeczowo). Takie rozwiązanie daje bankowi pełną
kontrolę nad majątkiem dłużnika i pozwala na przeprowadzenie naprawy finansów.
Tak często się dzieje, kiedy bank nie ma
zabezpieczenia rzeczowego na majątku
firmy, a jednocześnie jest największym
wierzycielem.
Zdarza się, że przedsiębiorca nie może
dojść do porozumienia z bankiem i innymi
wierzycielami co do sposobu wyjścia z sytuacji kryzysowej lub też sytuacja jest tak
poważna, że restrukturyzacja wymaga redukcji zadłużenia przez wierzycieli. Wówczas jedynym sposobem restrukturyzacji
zadłużenia może się okazać ogłoszenie
upadłości z opcją układową lub przeprowadzenie postępowania naprawczego.
Kiedy upadłość z opcją
układową, a kiedy
postępowanie naprawcze?
Upadłość (w tym z opcją układową) ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał
się niewypłacalny. Określają to art. 10-12
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze.
Dłużnika uznaje się za niewypłacalnego,
jeżeli:
nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań,
zobowiązania przekroczą wartość jego
majątku, nawet wówczas gdy na:
- bieżąco reguluje swoje zobowiązania,
- opóźnienie w wykonaniu zobowiązańprzekracza trzy miesiące,
- oddalenie wniosku o upadłość może
spowodować pokrzywdzenie wierzycieli.
Ogłoszenie upadłości jest dobrym rozwiązaniem w przypadku, kiedy dłużnik
przedstawił swoją sytuację wierzycielom
i zaproponował im ścieżkę wyjścia, a wierzyciele nie doszli do porozumienia lub
jeżeli wierzycieli jest wielu i dłużnik nie ma
odpowiednich środków, aby w krótkim
czasie z wszystkimi się ułożyć. Postępowanie upadłościowe z opcją układową dyscyplinuje wierzycieli i systematyzuje dochodzenia do układu. Należy jednak pamiętać,
że istnieje zawsze niebezpieczeństwo, że
w trakcie postępowania zajdą przesłanki
do ogłoszenia upadłości z opcją likwidacyjną i sąd taką upadłość ogłosi. Sąd może
odmówić wszczęcia postępowania, a już
wszczęte umorzyć ze względu na brak
majątku upadłego.
Przedsiębiorca może wystąpić do sądu
o wszczęcie postępowania naprawczego. Można je zastosować wówczas, gdy
Biuletyn euro info styczeń (01)
9
Kryzys
Fot. Artur Hojny
Zabezpieczenie kredytu może być ustalone na hipotece.
przedsiębiorca jeszcze jest wypłacalny, ale
według rozsądnej oceny jego sytuacji ekonomicznej jest oczywiste, że w niedługim
czasie stanie się niewypłacalny (np. największy odbiorca wyrobów ogłosił upadłość i wiadomo, że potrzeba czasu, aby
przedsiębiorca znalazł inne rynki zbytu
– innych odbiorców). Takie postępowania
były np. stosowane przed wejściem Polski
do Unii Europejskiej. Nie wszystkie przedsiębiorstwa zdążyły dokończyć niezbędne
inwestycje, aby móc produkować zgodnie
z normami unijnymi. Kilkanaście skorzystało z tego postępowania, co dało im czas
na dokończenie niezbędnych inwestycji.
Firmy te, od daty wejścia Polski do UE do
czasu zakończenia inwestycji, nie sprzedawały swoich wyrobów i nie musiały
regulować swoich zobowiązań. Terminy
płatności zobowiązań zostały przesunięte
na czas po zakończeniu inwestycji.
Inną ścieżką postępowania restrukturyzacyjnego jest sprzedaż wierzytelności.
Dłużnik, nie widząc możliwości wyjścia
z zadłużenia, znajduje osobę, która wykupi z banku wierzytelność, a następnie ułoży się z nim. W takich przypadkach cenę
wierzytelności określa wartość zabezpieczenia, a nie istniejące zadłużenie, co ma
wpływ na cenę wierzytelności płaconą
bankowi. Należy pamiętać, że bank nie
może sprzedać wierzytelności jednostce
i spółce powiązanej, w rozumieniu usta-
10
Biuletyn euro info styczeń (01)
wy o rachunkowości oraz kodeksu spółek
handlowych. Bank w takim wypadku kalkuluje, ile może uzyskać środków z postępowania egzekucyjnego, a ile może odzyskać, sprzedając wierzytelność. W razie
egzekucji komorniczej sprzedaż może nie
dojść do skutku, a jeżeli do niej dojdzie, to
sprzedawane dobra mogą nie osiągnąć
ceny rynkowej, a jeszcze należy wziąć pod
uwagę koszty komornika. W przypadku
pierwszej licytacji cena wywołania wynosi
¾ wartości oszacowania, a drugiej licytacji
– 2/3 wartości oszacowania dla nieruchomości i ½ dla ruchomości. Jeżeli kupiec
wierzytelności zaproponuje bankowi cenę
zbliżoną do wyceny wskazanej przez rzeczoznawcę, może ona być dla banku atrakcyjna. Bank liczy koszt pieniądza w czasie,
a więc ile jest wart pieniądz odzyskany
dzisiaj – na poziomie wartości oszacowania, a ile za kilka miesięcy lub nawet
lat – uzyskany w wyniku licytacji, czasami
poniżej wartości. Sprzedaż wierzytelności
regulują przepisy kodeksu cywilnego od
art. 509 do art. 518.
Jak już wcześniej pisałem, bank może
w ramach przeprowadzanej restrukturyzacji umorzyć część lub całość odsetek.
Może także umorzyć część kapitału. W takim wypadku bank na koniec roku kalendarzowego ma obowiązek zawiadomienia odpowiedniego urzędu skarbowego
o dokonanych umorzeniach. Umorzenie
kapitału jest przychodem dla podatnika
i podlega podatkowi PIT lub CIT, przy czym
nie dotyczy to umorzenia w ramach sądowego postępowania upadłościowego
z opcją układową. Dość często zdarzało się,
że byli klienci banku po umorzeniu części
długu byli wzywani przez swój urząd skarbowy celem – mówiąc w skrócie – uiszczenia podatku.
Zdarza się, że sytuacja dłużnika jest taka,
że nie ma możliwości przeprowadzenia jakiejkolwiek restrukturyzacji. Takie sytuacje
pojawiły się w przypadku opcji walutowych, ale nie tylko. Wówczas należy zastosować jeden z kilku sposobów uniknięcia
spłaty kredytu lub innych zobowiązań
(wymknięcie się wierzycielom). Ale to już
temat na inny artykuł.
Adam Witt
e-mail: [email protected]
Autor ukończył studia wyższe na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu na Wydziale
Nauk Ekonomicznych. Ponad 11 lat pracował
w bankowości, ostatnie 7 lat w Banku Ochrony Środowiska SA w Warszawie jako dyrektor
Departamentu Kredytów Trudnych. Obecnie
współpracuje z Biurem Usług Finansowych
sp. z o.o. i zajmuje się restrukturyzacją zadłużeń
firm oraz propagowaniem faktoringu.