docW krainie sześciolatka
download 
Reklamacja Transkrypt
W krainie sześciolatka
Barbara Papierz, Barbara Lauba W krainie sześciolatka Program Wychowania Przedszkolnego dla dzieci sześcioletnich Program dopuszczony do użytku na podstawie opinii rzeczoznawców: mgr Ewy Brańskiej i mgr Doroty Boguckiej Numer dopuszczenia: DPN-5002-25/08 Wydawnictwo REA 2008 Spis treści WSTĘP ……………………………………………………………………. 3 Zadania i cele ………………………………………………………………… 6 Zasady ………………………………………………………………………… 7 Metody i formy ………………………………………………………………. 8 TREŚCI PROGRAMOWE ………………………………………………… 13 I. WYCHOWANIE ZDROWOTNE ………………………………….. 17 Dziecko i zdrowie ……………………………………………………………. 19 Ruch …………………………………………………………………………... 21 Bezpieczeństwo ………………………………………………………………. 23 II. WYCHOWANIE SPOŁECZNO-EMOCJONALNE …………… 25 Dziecko i rodzina ……………………………………………………………… 26 Dziecko a grupa ………………………………………………………………. 28 Dziecko i społeczeństwo ………………………………………………………. 32 III. WYCHOWANIE UMYSŁOWE …………………………………… 36 Dziecko i język ojczysty ………………………………………………………. 38 Dziecko i pojęcia matematyczne ……………………………………………… 45 Dziecko a środowisko przyrodnicze ………………………………………….. 52 IV. WYCHOWANIE ESTETYCZNE …………………………………… 58 Dziecko a sztuka ……………………………………………………………… 59 Arkusz obserwacji rozwoju dziecka sześcioletniego ……………………. 63 Bibliografia …………………………………………………………………… 71 2 WSTĘP Prezentowany przez autorki program jest efektem ich wieloletnich poszukiwań i przemyśleń dotyczących różnorodnych sposobów kształtowania umiejętności potrzebnych na progu szkolnym. Aby dziecko mogło zacząć świadomie funkcjonować w otaczającym je świecie, musi go najpierw dobrze poznać. W tym procesie niezwykle istotną rolę odgrywa nauczyciel, który w umiejętny sposób wprowadza dziecko w tajniki wielkiej machiny świata. Musi to jednak zrobić ciekawie i zajmująco, tak aby wyzwolić w młodym człowieku chęć aktywnego uczenia się. W tym miejscu warto przywołać metaforę obrazującą efektywne współdziałanie nauczyciela z uczniem, która została zawarta w książce B. Joyce, E. Calhousa, D. Hopkinsa pt.: Przykłady modeli uczenia się i nauczania: „Starzy mistrzowie szermierki kazali swoim wychowankom trzymać miecze tak, jakby trzymali wróbla: ściśniesz za mocno – udusisz, za lekko – wymknie ci się z dłoni”. W nowocześnie rozumianej edukacji, szczególnie na jej początkowych szczeblach, nauczyciel powinien pamiętać o różnego rodzaju zabawach, które pozwolą dziecku poznać otaczający świat wszystkimi zmysłami, a w szczególności wzrokiem, słuchem i dotykiem. „Możliwość ćwiczenia zmysłów powinna być uwzględniona w metodyce prowadzonych zajęć. Posłuży to rozwojowi spostrzegawczości, umiejętności obserwacji, podzielności uwagi”.1 Prezentowany program w optymalnym stopniu ukazuje walory nauki przez zabawę, która jest podstawową formą aktywności dziecka. Właśnie przez takie metody dziecko ma największe szanse przyswojenia wiadomości i umiejętności potrzebnych w życiu. Ryszard Więckowski w jednym ze swoich artykułów podkreślał, że nadrzędnym celem edukacji wczesnoszkolnej jest szeroko rozumiany rozwój dziecka z uwzględnieniem jego potrzeb i możliwości edukacyjnych. Zewnętrznym wskaźnikiem tego rozwoju są umiejętności nazywane często kompetencjami. Podstawowym jednak warunkiem ich osiągania jest własna, twórcza aktywność dziecka.2 Powinnością nauczyciela jest zatem organizowanie takich sytuacji dydaktyczno-wychowawczych, które zainspirują dziecko do aktywnego poszukiwania wiedzy. 1 2 Ministerstwo Edukacji Narodowej [w:] „Biblioteczka Reformy” nr 7, s. 7. R. Więckowski, Pedagogiczna interpretacja współczesnej koncepcji integracji, „Życie Szkoły”, 2/2000. 3 Ważny staje się tutaj sposób uczenia – metoda, zwana inaczej drogą, jaką dziecko kroczy, aby osiągnąć zamierzone cele. Nauczyciel – wychowawca staje się więc osobą, która prowokuje dziecko do poznania siebie, do odpowiedzi na pytania: kim jestem teraz, a kim mogę stać się w przyszłości. Dziecko powinno identyfikować się z własnym „ja”, czuć się bezpiecznie, utożsamiać się z grupą rówieśniczą, a jednocześnie odczuwać własną odrębność, indywidualność. Nauczyciel, planując proces wychowawczo-dydaktyczny, powinien najpierw udzielić sobie odpowiedzi na szereg istotnych pytań, np.: • Jakie umiejętności, sprawności, zdolności rozwijać u dzieci? • Jaką przekazać im wiedzę? • Co jest najważniejsze dla dzieci teraz, a co w kolejnych latach edukacji? • Jakie dobrać metody, aby osiągnąć zamierzony cel? • Czego dzieci nauczą się w określonej sytuacji? • Jakie będą skutki oddziaływań wychowawczych na dzieci? • Jakie są potrzeby i możliwości dzieci? Nauczyciel powinien pamiętać, że plan jest jedynie szkicem, którego nie należy traktować w sposób nadrzędny i realizować wyznaczonych w nim zadań za wszelką cenę. Nauczyciel ma być bacznym obserwatorem dzieci, otwartym na ich potrzeby. Winien on ponadto konstruować plan w taki sposób, by w każdej sytuacji można go było modyfikować, aby tym samym podążać za dzieckiem. Planując pracę wychowawczo-dydaktyczną z dziećmi sześcioletnimi nauczyciel zobowiązany jest dodatkowo zadać sobie istotne pytanie: • Co potrzebne jest dzieciom do osiągnięcia dojrzałości szkolnej? Zastanawiając się, czy dzieci są dojrzałe do podjęcia nauki szkolnej, należy wziąć pod uwagę następujące aspekty: – Rozwój umysłowy, który dzieci osiągają, gdy posiadają umiejętność spostrzegania i różnicowania spostrzeżeń, a więc zdolność dostrzegania elementów obrazu; skupienia uwagi na zadaniu; zdolność przechodzenia od uwagi krótkotrwałej i mimowolnej do uwagi długotrwałej i dowolnej; umiejętność zapamiętywania i odtwarzania wymaganych treści programowych ze zrozumieniem; prawidłowy rozwój mowy, zarówno pod względem artykulacji dźwięków, jak i zasobu słów i pojęć; umiejętność porozumiewania się; zdolność do wnioskowania, klasyfikowania, przyporządkowania, szeregowania, którą dzieci osiągają w procesie uczenia się, co stanowi wg J. Piageta podstawę ludzkiej inteligencji. 4 – Rozwój fizyczny, czyli zgodne z wiekiem prawidłowe ukształtowanie kości, mięśni, układu nerwowego, narządów zmysłów, które zapewnią dzieciom odpowiednią odporność na dłuższe siedzenie w ławce, na zmęczenie, wysiłek fizyczny, a także dobrą sprawność w zakresie motoryki dużej i małej (np. niezbędna przy nauce pisania sprawność manualna dzieci). – Rozwój emocjonalny, czyli taki poziom rozwoju układu nerwowego, który zapewnia umiejętność panowania nad własnymi emocjami, dostateczną motywację do nauki, wrażliwość i stosowne reakcje na uwagi nauczyciela, a także wytrwałość i obowiązkowość; odpowiedzialność za działanie, wiara w siebie, samokontrola na bazie samowiedzy i samooceny; obniżenie pobudliwości i zmienności uczuciowej; większa stabilność emocjonalna i odporność na różne, często nowe i bardzo trudne sytuacje zewnętrzne. – Rozwój społeczny, czyli moment, gdy dzieci nabywają umiejętność bycia w grupie klasowej; umiejętności podporządkowania własnych chęci celom ogólniejszym; umiejętność dostosowania się do wymagań grupy rówieśniczej, umiejętność negocjacji, pójścia na kompromis oraz zdolności ustępowania, akceptowania innych dzieci w społeczności klasowej i szkolnej. Stefan Szuman dojrzałością szkolną nazywa „osiągnięcie przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej szkoły podstawowej”.3 Jest to więc nie tylko sprawność intelektualna, ale tak samo ważna sprawność fizyczna i dojrzałość emocjonalna dziecka. Dzieci, które ukończyły siódmy rok życia i są gotowe do nauki w szkole, powinny: 9 BYĆ ODPORNE NA CHOROBY I ZMĘCZENIE 9 BYĆ OGÓLNIE SPRAWNE RUCHOWO 9 BYĆ OTWARTE NA KONTAKTY Z RÓWIEŚNIKAMI 9 WSPÓŁDZIAŁAĆ I WSPÓŁPRACOWAĆ W ZESPOLE RÓWIEŚNIKÓW 9 STOSOWAĆ SIĘ DO NORM I REGUŁ OGÓLNIE PANUJĄCYCH W SPOŁECZEŃSTWIE ORAZ UMÓW USTALONYCH W GRUPIE 9 RACJONALNIE ZACHOWYWAĆ SIĘ W SYTUACJACH TRUDNYCH - PANOWAĆ NAD WŁASNYMI EMOCJAMI W SYTUACJACH NOWYCH, W SYTUACJACH, KTÓRE WYWOŁUJĄ SILNE NAPIĘCIE ITP. 9 W SYTUACJACH KONFLIKTOWYCH NAWIĄZYWAĆ DIALOG, NEGOCJOWAĆ I UZNAWAĆ KOMPROMIS 3 Stefan Szuman Podstawy rozwoju i wychowania w ontogenezie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985. 5 9 POSIADAĆ ADEKWATNĄ SAMOOCENĘ ORAZ POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI 9 ROZPOZNAWAĆ LITERY DRUKOWANE ORAZ PISANE (W CZTERECH WARIANTACH FONEMÓW: MAŁE I WIELKIE, PISANE, DRUKOWANE), ŁĄCZYĆ JE W SYLABY, SYLABY W KRÓTKIE WYRAZY (DWUSYLABOWE) 9 PISAĆ ZNAKI LITEROPODOBNE (OD LEWEJ DO PRAWEJ STRONY KARTKI); 9 PRAWIDŁOWO TRZYMAĆ OŁÓWEK, KREDKĘ I NOŻYCZKI 9 SAMODZIELNIE WYKONAĆ RYSUNEK POSTACI (MAMY, TATY, SWOJEJ RODZINY) 9 UKŁADAĆ WYRAZY Z ROZSYPANKI LITEROWEJ 9 CZYTAĆ POJEDYNCZE WYRAZY ZWIĄZANE Z ŻYCIEM CODZIENNYM (MAMA, TATA, LAS, DOM, KOT, IMIONA WŁASNE I RODZICÓW...) 9 ODCZYTYWAĆ KRÓTKIE ZDANIA DRUKOWANE (DWU-, TRZYWYRAZOWE) 9 UKŁADAĆ PROSTE ZDANIA Z ROZSYPANKI WYRAZOWEJ 9 ROZUMIEĆ SENS PRZECZYTANEGO ZDANIA 9 LICZYĆ I PRZELICZAĆ (PRZYNAJMNIEJ DO DZIESIĘCIU) 9 ODCZYTYWAĆ LICZBY (PRZYNAJMNIEJ DO DZIESIĘCIU) 9 ROZPOZNAWAĆ I NAZYWAĆ KOLORY 9 PORZĄDKOWAĆ PRZEDMIOTY WEDŁUG WSKAZANEJ CECHY 9 PORÓWNYWAĆ PRZEDMIOTY I ZBIORY PRZEDMIOTÓW (KOLOR, KSZTAŁT, WIELKOŚĆ, GRUBOŚĆ, RODZAJ, PRZEZNACZENIE) 9 PORÓWNYWAĆ LICZBĘ ELEMENTÓW W ZBIORACH (WIĘCEJ, MNIEJ , TYLE SAMO) 9 ZNAĆ RELACJE PRZESTRZENNE I KIERUNKI W PRZESTRZENI (NAD, POD, OBOK, NIŻEJ, WYŻEJ, W LEWO, W PRAWO, DO PRZODU, DO TYŁU) 9 SAMODZIELNIE ROZBIERAĆ SIĘ I UBIERAĆ (ZAPINAĆ GUZIKI, WIĄZAĆ SZNURÓWKI) Zadania i cele Autorki w przejrzystej formie prezentują założone zadania i cele. Nakreślone przesłanki w praktyce przyjmują konkretne odniesienia, dzięki temu rozwój dzieci dokonuje się przez kontakty z otaczającym je światem i w konkretnych sytuacjach. Dziecko powinno przyswajać wiedzę i umiejętności przez zdobywanie doświadczeń w trakcie własnej aktywności. Nadrzędnym celem edukacji jest rozwijanie w dziecku szeroko pojętej samodzielności w działaniu i myśleniu we wszystkich obszarach rozwojowych dziecka. Podstawa programowa wyznacza zadania do realizacji w każdej dziedzinie wychowania w zakresie edukacji przedszkolnej. 6 Obszar II podstawy nakreśla zadania, o których należy pamiętać, realizując treści z pozostałych obszarów wychowania przedszkolnego. Nabywanie umiejętności przez: 9 wspieranie samodzielnych działań dziecka, 9 umożliwianie dziecku dokonywania wyborów i przeżywania pozytywnych efektów własnych działań, 9 pomaganie dziecku w dostrzeganiu problemów, planowaniu i realizowaniu zadań, 9 umożliwianie poznawania i stosowania różnych sposobów rozwiązywania zadań, 9 umożliwianie dziecku ekspresji spostrzeżeń, przeżyć, uczuć w różnych formach działalności z zastosowaniem werbalnych i niewerbalnych środków wyrazu, 9 wspieranie działań twórczych w różnych dziedzinach aktywności. Zasady W pracy z dziećmi autorki nawiązują do następujących zasad4: • logicznego ciągu tzn. od łatwego do trudnego; od znanego do nieznanego; od bliskiego do odległego itp.; zasada ta ma również aspekt fabularny, czyli kolejna sytuacja powinna nawiązywać do poprzedniej, a jedne zajęcia inspirować do następnych; • tempa – dostosowanie tempa zajęć do obecnie panującej w grupie sytuacji, tak aby uczestnicy nie nudzili się, a ich uwaga była skupiona na temacie zajęć; • przemienności elementów dotyczącej zmiennej organizacji zajęć – cisza po głośnych, hałaśliwych zabawach; relaks po intensywnym wysiłku intelektualnym; ruch po dłuższym siedzeniu; praca indywidualna po zespołowej; • „nowego” na codziennych zajęciach – nauczyciel, organizując zajęcia musi. odpowiedzieć sobie na pytanie, czego uczniowie mają się podczas zajęć nauczyć; • samodzielności i inicjatywy dziecka – organizowane zajęcia muszą stwarzać dzieciom okazję do własnej aktywności; dzieci będą zdobywały wiedzę i umiejętności oraz własne doświadczenia metodą prób i błędów; • „nauczyciel uczy się, pracuje i bawi razem z dziećmi” – udział nauczyciela we wszelkich formach aktywności dzieci daje możliwość wspólnego przeżywania zajęć oraz wzajemnego uczenia się od siebie przez podpatrywanie i naśladownictwo. 4 Maria Lorek, Mały elementariusz – Program nauczania i wychowania grup różnowiekowych, Katowice 2008. 7 Proces edukacyjny, wspomagający rozwój dziecka powinien być dodatkowo warunkowany zasadami, które zostały określone przez autorki programu „ Świat przedszkolaka” w następujący sposób5: - zasada harmonii – należy pamiętać, aby stworzyć i utrzymać harmonię między dziecięcym „chcę” a wspólnotowym „ powinienem” - zasada jedności – integracji – bardzo ważne jest, by umożliwiać dziecku zróżnicowane sytuacje edukacyjne, które pomogą mu wielozmysłowo odbierać świat i odnaleźć w nim swoje własne miejsce - zasada działania – ekspresyjności – należy pamiętać na kogo skierowany jest proces edukacyjny, czyli kto ma być aktywny. Pozwalamy dziecku na działanie i poprawę wyników. W ten sposób dajemy mu szanse na zrozumienie i polubienie siebie oraz poznanie wartości kompromisu - zasada dwupodmiotowości - dotyczy specyficznych relacji pomiędzy nauczycielem a wychowankiem. Należy starać się zrozumieć potrzeby dziecka i nie stawiać się w pozycji dominującej, należy brać pod uwagę pomysły i poglądy dziecka - zasada stymulacji rozwoju – ważne jest aby dziecko miało stworzone odpowiednie warunki do rozwoju własnej aktywności , bez ograniczeń w doborze technik, metod, materiałów, czyli odpowiednio wyposażone, bogate i przyjazne otoczenie - zasada plastyczności – ma przede wszystkim na celu rozwój dziecka, poprzez uwolnienie od schematów, rygorów, typu: stały rozkład dnia, niezmiennych metod – należy pamiętać, że to nauczyciel kształtuje plan, a nie plan nauczyciela. Bezrefleksujna realizacja planu nie może przesłonić wartości, którą jest dziecko - zasada współdziałania nauczyciela z rodzicami – należy pamiętać, że bez współpracy z rodzicami nauczyciel nie jest w stanie osiągnąć w pracy z dzieckiem oczekiwanego efektu. Prezentowane zasady stanowią podstawę przy realizacji programu, organizacji zajęć oraz przy doborze metod pracy z dzieckiem Metody i formy pracy wykorzystywane przy realizacji programu: Jednym z głównych zadań programu jest przygotowanie młodego człowieka do funkcjonowania w otaczającej go rzeczywistości np.: poruszanie się w środowisku społeczno – kulturowym, przyrodniczym i technicznym, rozumienie prostych i niektórych skomplikowanych relacji między elementami tegoż środowiska oraz podejmowanie samodzielnych wyborów i efektywnych działań. Tak sprecyzowane zadania wymagają od nauczyciele wychowawcy czy opiekuna optymalnej organizacji procesu nauczania – uczenia się. 5 Najpierw należy określić i nazwać czynności, które będzie H. Bednarczyk, M. Królica, M.A. Maciąg, Świat przedszkolaka, JUKA, 2000. 8 musiał wykonywać, aby miał pewność, że cel zostanie osiągnięty. Aby to nauczycielowi ułatwić wszystkie te czynności zostały przez nas nazwane i określone celem w rozdziale trzecim. Następnie należy określić w jaki sposób pomóc dziecku, a co za tym idzie jakie metody zastosować. Termin „ metoda” – oznacza zespół czynności oraz środków stosowanych w sposób powtarzalny do osiągnięcia zaplanowanego celu6 Metoda nauczania to innymi słowy właściwy sposób porozumiewania się z uczniami w celu wywołania u nich odpowiednich doświadczeń. Każda metoda wykorzystuje inny typ zadań, inny sposób pracy, inny sposób myślenia. Mówiąc inaczej – każdy problem edukacyjny ma swoją optymalną metodologię realizacji, a każda metoda niesie określone (różne) korzyści edukacyjne. Każda metoda może być aktywizująca bądź nie. Przede wszystkim zależy to od predyspozycji i umiejętności nauczyciela, który może określone reakcje dziecka wyzwolić lub zablokować. Reforma szkolnictwa spowodowała głębokie zmiany w procesie nauczania. Tradycyjne, stosowane dotąd najczęściej, metody nauczania opierały się na nauczycielu, jako wyłącznym źródle wiedzy, ewentualnie na pracy zespołowej. Przeważnie były to: wykład informacyjny, opis, opowiadanie, prelekcja i pogadanka. Aktualnie w wyniku szybkiego przyrostu wiedzy w różnych dziedzinach życia najistotniejsza stała się skuteczna komunikacja pomiędzy uczniem i nauczycielem. Z tego też powodu musiała nastąpić zmiana ról w procesie nauczania. Nauczyciel z pozycji wykładowcy staje się organizatorem i koordynatorem pracy uczniów, aktywizując ich do działań twórczych. Natomiast rola aktywności dziecka w uczeniu się jest oczywista, gdyż organizowanie aktywności na materiale dydaktycznym daje często lepsze efekty niż polecenie przyswojenia określonych treści. Wartość różnorodnych działań na materiale dydaktycznym nie jest też jednakowa. Szczególnie pożądane są takie działania, które angażują aktywność myślową ucznia, zmuszają go do obserwacji, porównań, przeprowadzania analiz, dokonywania syntez. W tym procesie tradycyjne metody już nie wystarczą. Należy zatem zadać sobie pytanie; jak uczyć, aby uczniowie przyswoili określone informacje i potrafili odnieść je do swoich doświadczeń. Wychodząc naprzeciw wyzwaniom czasów zachodzi potrzeba zaktywizowania całego procesu kształcenia, tzn nauczania (nauczyciela), uczenia się (ucznia). Im wcześniej stosuje się metody aktywizujące w pracy z dziećmi, tym lepsze osiąga się efekty, eliminuje się napięcia, powoduje się otwieranie uczniów na innych oraz nabywanie umiejętności wyrażania siebie. 6 M. Nawrot, A. Trela, Domino metod, Wydawnictwo zakonu pijarów ORDO, Kraków 2001. 9 Aby wychować ludzi aktywnych, samodzielnych i twórczych, nauczyciel powinien nie tylko nauczać, pouczać czy też przekazywać gotową wiedzę lecz przede wszystkim nauczyć uczenia się, wdrażać uczniów do zdobywania wiedzy, rozwijać samodzielność. Należy uwzględnić, że od zastosowanej metody zależy średnia zdolność zapamiętywania7. Dobre rezultaty daje uatrakcyjnienie tradycyjnych metod nauczania elementami wymagającymi percepcji wzrokowej np. wykład urozmaicić prezentacją obrazków, plansz czy zdjęć. Na uwagę w realizacji proponowanego programu zasługują 8; • dyskusja wywodząca się z kategorii metod problemowych9 Niezwykle ważne jest przy dyskusji właściwe sformułowanie jej tematu. Ciekawe rezultaty przynoszą dyskusje prowadzone formułą za i przeciw. Wówczas dyskusja może przybrać formę rozprawy sądowej podczas której odgrywane są role obrońców, oskarżycieli i świadków. W czasie prowadzenia dyskusji należy precyzyjnie określić zasady jej przebiegu, aby uniknąć bałaganu z powodu dużego zaangażowania emocjonalnego uczniów. • burza mózgów wywodząca się z dyskusji dydaktycznej Metoda polega na postawieniu przez prowadzącego pytania lub zagadnienia. Uczniowie podają pomysły rozwiązania tego problemu. Wszystkie pomysły są notowane. Należy zachować zasadę nie krytykowania nawet najbardziej nieprawdopodobnych pomysłów, po czym następuje dyskusja na temat każdego rozwiązania i jego ocena. Na końcu dokonuje się najlepszego rozwiązania, które zostaje wprowadzone w życie i sprawdzone pod względem efektywności. Tematem burzy mózgów mogą być również ulubione przez dzieci problemy otwarte np. Co by było gdyby pewnego dnia znikły wszystkie buty? - podobnie jak wywodząca się z tej samej grupy: metoda kuli śnieżnej, dywanika pomysłów czy akwarium • metoda projektów wywodząca się z kategorii metod praktycznych Projekt to metoda nauczania, której istotą jest samodzielna praca uczniów, w trakcie której mają oni możliwość zastosowania swoich podstawowych umiejętności. Polega ona na zebraniu i usystematyzowaniu informacji o pewnych zagadnieniach. Ma różny wcześniej 7 Stożek Deal'a: wydajność zapamiętywania podczas stosowania określonych metod - 5% wykład, 10% czytanie, 20% metody audiowizualne, 30% demonstracje, 50% grupa dyskusyjna, 75% praktyka przez działanie, 90% nauczanie innych – natychmiastowe wykorzystanie zdobytej wiedzy. 8 Taraszkiewicz Małgorzata – Metody aktywizujące proces uczenia się – Wydawnictwo Verlag Dashofer, Warszawa 2004 9 dzieląc na kategorie powołujemy się na klasyfikacje metod według Wincentego Okonia, w którym proces uczenia się zachodzi poprzez przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie oraz przez działanie. Zatem naturalną koleją rzeczy będzie proponowanie w realizacji zadań edukacyjnych metod podających, problemowych, eksponujących (waloryzacyjnych) oraz praktycznych. 10 określony przez dzieci przebieg czasowy. Rezultaty projektu mogą przybrać formę różnego rodzaju opracowań: esejów, rysunków, albumów, gier, inscenizacji, modeli. Gotowe opracowania prezentowane są na forum klasy, szkoły, rodziców. Projekt może być przedsięwzięciem indywidualnym lub grupowym. W przypadku projektu indywidualnego u uczniów rozwija się poczucie indywidualnej odpowiedzialności za wyniki pracy, natomiast projekt grupowy uczy umiejętności współdziałania, wyrażania własnych opinii i słuchania innych oraz poszukiwania kompromisu. Zadaniem nauczyciela w pracy metodą projektu jest przygotowanie instrukcji do projektu. Powinna ona zawierać informacje ważne dla treści, formy i oceny końcowej projektu, zaś oceniając projekt należy brać pod uwagę to co istotne, a nie to co łatwe do oceny. • metoda odgrywania ról, symulacja wywodząca się z kategorii metod problemowych Odgrywanie ról z własnego życia lub z życia innych ludzi powoduje, że uczestnicy zajęć lepiej poznają swoje emocje, reakcje, dystansują się do pewnych sytuacji, patrząc na nie oczami osób trzecich, poznają sposób myślenia i reagowania innych ludzi, zbliżają do odgrywanych postaci. Stymulacja jest naśladowaniem rzeczywistości „na niby„. Jej celem jest doskonalenie umiejętności, bezpieczne ćwiczenie sytuacji. Często stosowana jest jako trening przed właściwą prezentacją. • metoda linii czasu wywodząca się z metod aktywizujących znajdujących się w kategorii metod problemowych To również jedna z możliwości wizualnego przedstawienia problemu, ukazująca linearne następstwo czasowe. Jest to dobra metoda do chronologicznego przedstawienia zdarzeń. Można ją stosować nie tylko w naukach humanistycznych ale i opowiadaniach. • metoda drzewa decyzyjnego wywodząca się z symulacji decyzyjnej ta z gier dydaktycznych, które mają swoje źródło w metodach aktywizujących, które wywodzą się z kategorii metod problemowych Bardzo dobra metoda, która wdraża dzieci do podejmowania decyzji. Jest to wizualna prezentacja przebiegu procesu myślenia. Jeśli dziecko ma podjąć decyzję w jakiejś sprawie, to powinien w pień drzewa wpisać (określić), jaka sytuacja wymaga podjęcia decyzji. Następnie (na poziomie gałęzi) dziecko wpisuje możliwe rozwiązania określonego poniżej problemu. Każde z rozwiązań przynosi dobre i złe konsekwencje wyboru, które są umieszczane na trzecim poziomie. W samej koronie drzewa określane są cele i wartości, którymi się kieruje E. Brudnik, A. Moszczyńska, B.Owczarska dokonują jeszcze innego podziału metod nauczania- uczenia się przyjmując jako podstawę klasyfikacji zasadę „Ja (nauczyciel) i 11 mój uczeń pracujemy aktywnie”10. Wszystkie podane przez nich metody i techniki aktywizujące uczniów zostały zastosowane i zweryfikowane w trakcie zajęć i lekcji szkolnych. Oto niektóre z nich: - karuzela (stosowana przy powtórkach poznanego materiału) - klimat uczenia się (wspólne rozwiązywanie problemów społecznych w grupie) - kosz i walizka (pozytywne i negatywne oceny i odczucia na zajęciach - mapa skojarzeń (graficzne przedstawienie myśli) - memory (jak się uczyć – planowanie własnej pracy) - myślące kapelusze (przygotowanie do publicznych wystąpień) - obserwacja (poszukiwanie i wykorzystanie materiałów z różnych źródeł) - pytania do eksperta (weryfikacja wiedzy) Pełen zestaw metod aktywizujących oraz możliwości ich zastosowania można odnaleźć w przewodniku po metodach aktywizujących wcześniej wspomnianych autorów. Podsumowując, należy stwierdzić, że aktywizujące metody nauczania mieszczą się w grupie metod poszukujących, problemowych; wiążą się z wyzwalaniem ekspresji twórczej w zakresie języka mówionego, twórczości plastycznej, muzycznej, ruchowej, technicznej. Kształtują wiele umiejętności poznawczych i społecznych, takich jak: rozwiązywanie problemów, strukturyzacja wiadomości, kontakty interpersonalne, giętkość i płynność myślenia - są niezwykle przydatne w procesie nauczania. Zaletą tych metod jest niewątpliwie ograniczone stosowanie skomplikowanych środków dydaktycznych, przy czym wymagają one od nauczyciela gruntownego przemyślenia i przygotowania treści, ćwiczeń i form pracy; istotną sprawą w pracy tymi metodami jest postawa nauczyciela. Musi on bowiem czuwać nad przebiegiem lekcji skonstruowanej przy pomocy tych metod, gdyż budzą one wiele emocji i stwarzają napięcia psychiczne mogące przeniknąć do życia grupy. Nauczyciel powinien pamiętać o dzieciach, które inaczej funkcjonują w grupie i mają odmienne od swoich rówieśników potrzeby ze względu na np. : nadpobudliwość psychoruchową lub różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne tj. nieśmiałość, agresywność, objawy zahamowań, lęki i niepokoje, zaburzone poczucie bezpieczeństwa. W takich wypadkach poprawnie dobrana metoda powinna dawać możliwość indywidualizacji oddziaływań na każde dziecko. 10 Brudnik E.,Moszczyńska A.,Owczarska B – Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Zakład Wydawniczy SFFS, Kielce 2000r 12 Do metod, które umożliwiają nauczycielowi indywidualną pracę z dzieckiem zaliczono11: - metodę Marii Montessori - techniki relaksacyjne wg Jacobsona - metodę Weroniki Sherborne - Przedszkolaki Krok Pierwszy - Przedszkolaki Krok Drugi - techniki parateatralne: zamiany ról, teatr kukiełkowy, teatr wyboru, teatr palcowy - metodę malowania dziesięcioma palcami TREŚCI PROGRAMOWE Układ treści programowych zaprezentowano w postaci piramidy, wzorując się na piramidzie potrzeb według Maslowa. Każdy człowiek ma swoje potrzeby – psychologiczne, fizjologiczne i społeczne, a ich nasilenie jest zróżnicowane indywidualnie. Co to są potrzeby? Potrzeby definiujemy jako odczuwany brak i pragnienie ich zaspokojenia. Potrzeby mogą być motywacją lub też konsekwencją danego zachowania. Odgrywają one ważną rolę w prawidłowym rozwoju człowieka, dlatego Maslow, porządkując i zestawiając je w hierarchiczną piramidę, uzyskał przejrzysty wzór zachowań, których ciągłość jest warunkiem prawidłowego rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego człowieka. Treści programowe wynikają z potrzeb dzieci i tak jak potrzeby są współzależne oraz wzajemnie się przenikają. Wzorując się na piramidzie hierarchii potrzeb za podstawę piramidy przyjęto obszar wychowanie zdrowotne, ponieważ w świetle teorii Maslowa treści z tego obszaru mają fundamentalne znaczenie dla pozostałych obszarów. Wychowanie zdrowotne zawiera w sobie treści, których realizacja ma zapewnić dziecku naturalne, pierwotne i fizjologiczne potrzeby. Prawidłowe zaspokojenie każdej z tych potrzeb jest warunkiem zachowania zdrowia i dobrego samopoczucia. W tym obszarze umieszczono również bezpieczeństwo, ponieważ to ono staje się najpilniejszą potrzebą zaraz po zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych. Dziecko, aby rozwijać swoje zdolności i umiejętności, musi mieć zapewnione poczucie bezpieczeństwa. Tylko dziecko, które czuje się bezpiecznie, może wszechstronnie się rozwijać. Kolejne miejsce w piramidzie zajmuje wychowanie społeczno-emocjonalne. Po zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa pojawia się potrzeba przynależności, która wiąże się z potrzebą miłości. Potrzeba ta wywołuje u dzieci chęć przynależenia najpierw do rodziny, następnie do grupy rówieśniczej. Dziecko musi czuć się kochane i bezwarunkowo akceptowane, aby mogło prawidłowo rozwijać się społecznie i emocjonalnie. Dzieci 11 M. Nawrot, A. Trela, Domino metod, Wydawnictwo zakonu pijarów ORDO, Kraków 2001. 13 potrzebują również szacunku społecznego. Realizację tej potrzeby zapewnia dziecku wysoka pozycja społeczna oraz wysoka ocena jednostki przez innych. Osiąganie sukcesów pozwala dziecku na zaspokojenie tej potrzeby i na budowanie pozytywnego obrazu własnej osoby. Zaspokojenie, nawet częściowe, potrzeb niższych sprawia, że dziecko zaczyna odczuwać i zaspokajać potrzeby poznawcze, które dotyczą chęci zdobywania wiedzy i większego rozumienia mechanizmów i zjawisk obserwowalnych w świecie. Dlatego na kolejnym stopniu piramidy ujęto obszar wychowanie umysłowe. Następny stopień piramidy zajmuje dział wychowanie estetyczne i wynika z konieczności realizacji potrzeb estetycznych. Potrzeby te są związane z pragnieniem poszukiwania doznań estetycznych, doświadczania piękna i harmonii, a to wynika z twórczej natury każdego dziecka. Dążenie dziecka do wykorzystania własnych możliwości to potrzeba samorealizacji. Dlatego ostatni stopień piramidy treści programowych zajmuje kreatywność. Ostatnia pozycja tego obszaru wynika z tego, że potrzeba samorealizacji pojawia się po zaspokojeniu wcześniej wspomnianych potrzeb, czyli wysokiego poziomu samoświadomości, wrażliwości społecznej, twórczej osobowości, wysokiej samooceny, spontaniczności i otwartości na nowe wyzwania. Zaspokojenie potrzeby samorealizacji daje dziecku poczucie spełnienia. Nauczyciel jednak powinien mieć świadomość, że dziecko osiągnie poczucie spełnienia tylko wówczas, gdy nie zostaną pominięte inne obszary o znaczeniu fundamentalnym. KREATYWNOŚĆ WYCHOWANIE ESTETYCZNE PLASTYKA I TECHNIKA MUZYKA TEATR WYCHOWANIE UMYSŁOWE JĘZYK MATEMATYKA PRZYRODA WYCHOWANIE SPOŁECZNO-EMOCJONALNE RODZINA RÓWIEŚNICY SPOŁECZEŃSTWO WYCHOWANIE ZDROWOTNE HIGIENA RUCH BEZPIECZEŃSTWO W tworzeniu uporządkowanego, przejrzystego dla dzieci obrazu świata pomaga ciekawie zaprezentowana treść powiązana w bloki tematyczne. 14 W programie zaproponowano następujące bloki tematyczne: I. WYCHOWANIE ZDROWOTNE ¾ Dziecko i higiena: - higiena osobista - higiena otoczenia - higiena żywienia - higiena psychiczna - kontrolowanie własnego stanu zdrowia ¾ Ruch: - motoryka mała - motoryka duża ¾ Bezpieczeństwo: - bezpieczeństwo w przedszkolu - bezpieczeństwo na drodze - bezpieczeństwo w sytuacjach niosących zagrożenie II. WYCHOWANIE SPOŁECZNO-EMOCJONALNE ¾ Dziecko i rodzina: - struktura rodziny - obowiązki w domu - uczucia w rodzinie - tradycje rodzinne ¾ Dziecko a grupa: - adaptacja - integracja - komunikacja - budowanie systemu wartości ¾ Dziecko i społeczeństwo: - najbliższa okolica - miejscowość i region - ojczyzna - Unia Europejska - świat III. WYCHOWANIE UMYSŁOWE ¾ Dziecko i język ojczysty: 15 - słuchanie - zainteresowanie książką - mówienie - wymowa - sprawności poznawcze - twórcze myślenie - percepcja słuchowa - percepcja wzrokowa - czytanie - pisanie ¾ Dziecko i pojęcia matematyczne: - orientacja w przestrzeni - wymiary i kształty - klasyfikowanie - rytmy i przekształcenia - pojecie liczby - arytmetyka liczb - gry matematyczne - zadania z treścią ¾ Dziecko a środowisko przyrodnicze: - przyroda ożywiona - przyroda nieożywiona - przeżycia w kontakcie z przyrodą - ekologia IV. WYCHOWANIE ESTETYCZNE ¾ Dziecko i sztuka - plastyka - technika - muzyka - teatr 16 I. WYCHOWANIE ZDROWOTNE Wychowanie zdrowotne zajmuje istotną i ważną część w edukacji przedszkolnej. Prawidłowy przebieg procesu wychowania zdrowotnego polega na kształtowaniu odpowiednich postaw i nawyków służących zdrowiu, własnemu bezpieczeństwu oraz rozwijaniu ogólnej sprawności fizycznej. Główne cele wychowania zdrowotnego to: - wyrabianie nawyków higienicznych i kulturalnych, - wdrażanie do samodzielnego dbania o higienę i własne zdrowie, - zachęcanie do kontrolowania swojego stanu zdrowia, - poznanie i przestrzeganie zasad postępowania warunkujących bezpieczeństwo w różnych sytuacjach, - doskonalenie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach bezpośredniego zagrożenie, - wdrażanie do spontanicznej i zorganizowanej aktywności ruchowej, - uświadamianie znaczenia aktywności ruchowej dla zdrowia. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego wyznacza realizację zadań z zakresu edukacji zdrowotnej. Celem realizacji obszaru drugiego w ramach wychowania zdrowotnego jest nabywanie umiejętności przez: ¾ kształtowanie nawyków higienicznych i zachowań prozdrowotnych, ¾ uczenie zasad warunkujących bezpieczeństwo dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa ruchu drogowego, ¾ tworzenie warunków sprzyjających spontanicznej i zorganizowanej aktywności ruchowej dziecka, ¾ umożliwienie udziału w grach, zabawach ruchowych i gimnastyce. 17 Struktura układu treści programowych dotyczących obszaru wychowanie zdrowotne Dziecko i zdrowie Higiena osobista Higiena otoczenia Higiena żywienia Ruch Motoryka mała Motoryka duża Bezpieczeństwo Bezpieczeństwo w przedszkolu Bezpieczeństwo na drodze Bezpieczeństwo w sytuacji bezpośredniego zagrożenia Higiena psychiczna Kontrolowanie własnego stanu zdrowia 18 Dziecko i zdrowie Nawyki higieniczne i zachowania prozdrowotne. HIGIENA OSOBISTA ZADANIA UMIEJĘTNOŚCI Dziecko: Wyrabianie nawyków: • • • • • • • mycia rąk mycia twarzy, zębów samodzielnego ubierania i rozbierania korzystania z toalety korzystania z przyborów osobistych zakrywania ust podczas kichania, ziewania, kaszlu kontrolowania estetyki własnego wyglądu - myje ręce po korzystaniu z toalety, przed i po posiłkach, po powrocie z ogrodu, po zajęciach plastycznych i w innych koniecznych sytuacjach - samodzielnie ubiera się i rozbiera - składa ubrania - korzysta z toalety, chusteczek do nosa - zakrywa usta, nos podczas kaszlu, ziewania, kichania - dba o estetykę własnego wyglądu: schludny ubiór, czyste twarz i ręce, uczesane włosy - nie korzysta z przyborów osobistych innej osoby: grzebienia, szczoteczki do zębów, chusteczki do nosa HIGIENA OTOCZENIA Wyrabianie nawyku utrzymywania porządku podczas pracy, zabawy i wypoczynku oraz wdrażanie do: • • • porządkowania miejsc po skończonych zajęciach kulturalnego zachowania się podczas codziennych sytuacji aktywnego włączania się w prace porządkowe pomieszczeń przedszkolnych oraz własnych szafek i szuflad Dziecko: - porządkuje miejsce zabawy i pracy - kulturalnie spożywa posiłki - zostawia po sobie porządek w łazience - aktywnie uczestniczy w pracach na rzecz podnoszenia estetyki sali przedszkolnej: zamiata podłogę, ściera kurze, wyciera stoły - dba o porządek w szafkach i szufladach oraz miejscach zabawy i pracy - pełni dyżury na rzecz grupy - samodzielnie przygotowuje warsztat pracy i porządkuje go po skończonych działaniach HIGIENA ŻYWIENIA Wdrażanie do racjonalnego odżywiania przez: • • • spożywanie urozmaiconych i bogatych w składniki odżywcze potraw spożywanie owoców, warzyw, produktów mlecznych umiejętny wybór co do ilości Dziecko: - spożywa urozmaicone posiłki - spożywa owoce, warzywa, produkty mleczne - nie przejada się - zjada taką ilość produktów, by nie być głodnym - nie spożywa szkodliwych dla zdrowia 19 spożywanych potraw • unikanie produktów niewskazanych dla zdrowia dziecka (np. chipsy, coca- cola itp.) produktów - myje ręce przed jedzeniem - myje owoce i warzywa przed spożyciem - zachowuje porządek i estetykę podczas spożywania posiłków - samodzielnie przygotowuje potrawy, kanapki zgodnie z zasadami higieny Wyrabianie nawyku higienicznego i estetycznego spożywania posiłków HIGIENA PSYCHICZNA Wdrażanie do zachowań wpływających na dobre samopoczucie psychiczne poprzez: • zachowanie właściwych proporcji między nauką, zabawą, pracą i wypoczynkiem • racjonalne korzystanie z telewizji, komputera, gier multimedialnych • porozumiewanie umiarkowanym głosem, słuchanie muzyki o odpowiednim natężeniu • korzystanie z różnorodnych form relaksacji i rozrywek kulturalnych • kulturalne współżycie w grupie rówieśniczej, Dziecko: - bawi się, uczy i pracuje zgodnie z zainteresowaniami i potrzebami - zachowuje właściwe proporcje między nauka, zabawą, pracą i wypoczynkiem - korzysta z mediów w sposób selektywny zgodnie z zasadami higieny - rozmawia umiarkowanym głosem, - słucha muzyki o niedużym natężeniu dźwięku - aktywnie włącza się do proponowanych ćwiczeń relaksacyjnych oraz zabaw - stosuje się do zasad harmonijnego współżycia obowiązujących w grupie KONTROLOWANIE SWOJEGO STANU ZDROWIA Wdrażanie do zachowań prozdrowotnych przez: • poznawanie własnego organizmu i zasad jego funkcjonowania • ochronę przed nadmiernym nasłonecznieniem • stosowanie profilaktyki zdrowotnej Dziecko: - dostosowuje ubiór do temperatury otoczenia - nie przebywa nadmiernie na słońcu - stosuje kremy ochronne i nakrycia głowy - zgłasza złe samopoczucie - nazywa lekarzy różnych specjalności - poddaje się badaniom lekarskim -wyjaśnia konieczność szczepień ochronnych 20 Ruch Spontaniczna i zorganizowana aktywności ruchowa dziecka (udziału w grach, zabawach i ćwiczeniach ruchowych. ) ZADANIA UMIEJĘTNOŚCI MOTORYKA MAŁA Wykonywanie precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi Dziecko: - prawidłowo trzyma łyżkę, widelec, nóż - prawidłowo posługuje się łyżką, widelcem oraz nożem - zasuwa suwak - zapina guziki, napy - sznuruje buty - wiąże kokardę - składa ubrania Usprawnianie umiejętności manipulowania przedmiotami - nawleka korale - przewleka sznurki - składa zabawki z małych części - składa obrazki z części - otwiera i zamyka pudełka - chwyta małe przedmioty (kamyki, ziarenka, guziczki) za pomocą pęsetki - przyczepia prace plastyczne, sylwety i inne rzeczy na sznurku za pomocą klamerek do bielizny Usprawnianie ruchów narzędziowych - prawidłowo trzyma narzędzia pisarskie (ołówek, kredkę, mazak) - prawidłowo trzyma nożyczki - dokładnie wycina - wykazuje prawidłowy nacisk na narzędzie MOTORYKA DUŻA Zachęcanie do podejmowania samorzutnej Dziecko: aktywności w sali przedszkolnej, sali - aktywnie spędza czas na powietrzu zabaw ruchowych oraz na powietrzu - organizuje zabawy ruchowe - utrzymuje prawidłową postawę ciała Kształtowanie psychomotoryki podczas stojąc, chodząc, siedząc przy stole, na aktywności kierowanej z wykorzystaniem dywanie podstawowych form ruchu - aktywnie uczestniczy w proponowanych formach zajęć ruchowych ¾ zabawy i ćwiczenia kształtujące - stosuje się do poleceń nauczyciela ● tułów - wykonuje skręty, skłony tułowia ● prawidłową postawą 21 stopy koordynację ● zwinność, szybkość, gibkość, siłę ● orientację ● zmysł równowagi ● skoczność ● rzut i elementy toczenia ● elementy wspinania ● pełzanie ● czworakowanie ● bieg ● ● Rozwijanie zdolności ruchowych przez stosowanie różnorodnych form ruchu i ekspresji • • • • ćwiczenia muzyczno-ruchowe taniec opowieść ruchowa improwizacja ruchowa - wykonuje różnorodne ćwiczenia wyprostne - chodzi na palcach krokiem zwykłym i skrzyżnym - podkurcza i prostuje palce - stoi, podskakuje na jednej nodze (prawej, lewej) - chwyta i podnosi palcami nóg różne przedmioty - chodzi po równoważni lub wąskiej powierzchni w przód, w tył, ze zmianą kierunku, krokiem miarowym, lub wykonując dodatkowe czynności - przeskakuje przez przeszkody obunóż i jednonóż, z miejsca i rozbiegu - rzuca małymi przedmiotami (piłką, woreczkiem, śnieżką) lewą i prawą ręką, w miejscu, ruchu i do celu - wspina się i schodzi po drabinkach i przeplotniach bez lub z dodatkowymi czynnościami - zjeżdża i zsuwa się po pochyłych płaszczyznach - czołga się pod niskimi przeszkodami - porusza się na czworakach przodem i tyłem pokonując różnorodne przeszkody - biegnie bez potrąceń - biegnie do wyznaczonego miejsca - biegnie między przeszkodami - biegnie w terenie otwartym, pokonując naturalne przeszkody - zmienia kierunek biegu i zatrzymuje się na dany sygnał - aktywnie uczestniczy w proponowanych formach ruchu - orientuje się w schemacie własnego ciała i osoby stojącej naprzeciw - samodzielnie tworzy propozycje ruchu własnego ciała - szybko reaguje na różnorodne sygnały, znaki i symbole. 22 Bezpieczeństwo Bezpieczne zachowania w różnych sytuacjach ZADANIA EDUKACYJNE UMIEJĘTNOŚCI BEZPIECZEŃSTWO W PRZEDSZKOLU Poznanie i utrwalanie zasad warunkujących bezpieczeństwo w przedszkolu podczas: • zabaw i zajęć organizowanych, swobodnych na terenie przedszkola i w ogrodzie • korzystania z różnego rodzaju materiałów, przyborów i narzędzi Dziecko: - wylicza zasady bezpiecznej zabawy i pracy - przestrzega zasad bezpiecznej zabawy - prawidłowo i bezpiecznie korzysta ze sprzętu w ogrodzie przedszkolnym - bezpiecznie korzysta z narzędzi (nożyczek, pędzla, sztućców itp.) - informuje dorosłych o uszkodzonych zabawkach i sprzęcie - ustala kodeks bezpiecznego zachowania - przestrzega bezpiecznego zachowania BEZPIECZEŃSTWO NA DRODZE Dziecko: Poznanie i utrwalanie zasad warunkujących bezpieczeństwo na drodze - porusza się prawą stroną chodnika podczas: - rozpoznaje dźwięki związane z ruchem ulicznym (klakson, syrena karetki, straży • poruszania się po chodnikach, ulicy pożarnej, dzwonek tramwaju itp.) - rozróżnia rodzaje znaków (ostrzegawcze, nakazu, zakazu, informacyjne) - nazywa podstawowe znaki drogowe -wymienia bezpieczne miejsca do przejścia przez jezdnię, tj. pasy (zebra), przejścia podziemne, nadziemne - wymienia zasady przechodzenia przez jezdnię - wyjaśnia, co oznaczają poszczególne światła na sygnalizatorze - nosi elementy odblaskowe ● korzystania ze środków komunikacji miejskiej - wylicza zasady bezpiecznego i kulturalnego poruszania się środkami komunikacji miejskiej (spokojne oczekiwanie na pojazd z dala od jezdni, nie zeskakiwanie ze stopni, trzymanie się poręczy, porozumiewanie się umiarkowanym głosem, ustępowanie miejsca osobom starszym i niepełnosprawnym - zachowuje się bezpiecznie podczas podróży jako pasażer samochodu (zapina pasy, korzysta z fotelika, nie przeszkadza 23 kierującemu pojazdem) BEZPIECZEŃSTWO W SYTUACJACH ZAGROŻENIA Poznanie i utrwalanie zasad właściwego postępowania w sytuacji zagrożenia Dziecko: • spotkanie z nieznanymi zwierzętami - nie podchodzi do nieznanych i dzikich zwierząt - nie dotyka psa, bez zgody i obecności właściciela - opisuje wygląd tabliczki informującej, że teren jest pilnowany przez psa - odczytuje nastroje psów - przyjmuje pozycję obronną przed psem ( „słup”, żółw”) • zagubienia się - zna swoje imię i nazwisko - pamięta swój adres zamieszkania • kontaktu z osobami obcymi - nie rozmawia z nieznajomymi - nie przyjmuje słodyczy i prezentów od nieznajomych - w razie niebezpieczeństwa szuka pomocy u policjanta, strażnika miejskiego, osoby z dzieckiem, starszej kobiety - przestrzega zakazu brania trujących i żrących substancji • kontaktu z trującymi i żrącymi substancjami - przestrzega zakazu kontaktu z trującymi i żrącymi substancjami - nie zażywa leków bez wiedzy osób dorosłych • kontaktu z przedmiotami codziennego użytku (np. urządzenia elektryczne) • zabawy w miejscach niebezpiecznych - korzysta z urządzeń elektrycznych, mechanicznych i gazowych w obecności i za zgodą osoby dorosłej - nie bawi się zapałkami - tworzy zbiór bezpiecznych zabaw - wymienia miejsca niebezpieczne do zabawy (ulica, plac budowy, zbiorniki wodne, wysokie pryzmy piachu, wysypiska śmieci, strome zbocza, opuszczone budynki) - podaje numery alarmowe - zgłasza osobie dorosłej zauważone niebezpieczeństwo - zgłasza osobie dorosłej różne dolegliwości, skaleczenia i złe samopoczucie 24 II. Wychowanie społeczno-emocjonalne Uczestnictwo dziecka w życiu podstawowych grup społecznych, tj. rodzinie, grupie przedszkolnej i społeczeństwa, pozwala na jego rozwój społeczno-emocjonalny. Zadania programowe z tego obszaru dotyczą kształcenia kompetencji w obrębie funkcjonowania wyżej wymienionych zbiorowości, a podstawa programowa wychowania przedszkolnego wyznacza realizację zadań z zakresu wychowania społeczno-emocjonalnego: Obszar I Poznawanie i rozumienie siebie i świata: 9 wykorzystywanie i tworzenie okazji do poznawania rzeczywistości społecznej przez poznawanie zasad organizacji życia społecznego, tradycji rodzinnej, regionalnej i narodowej. Obszar III Odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej: 9 uczenie nawiązywania bliskiego, serdecznego kontaktu z innymi osobami, 9 wdrażanie do zachowań akceptowanych społecznie, wprowadzanie w kulturę bycia, 9 umożliwianie dziecku odkrywania znaczenia komunikowania się w sposób niewerbalny, 9 umożliwianie zdobycia doświadczeń w mówieniu, słuchaniu i byciu słuchanym, 9 tworzenie okazji do wymiany informacji, uczenie dyskutowania i dochodzenia do kompromisu, 9 tworzenie okazji do wspólnego podejmowania i realizowania różnych zadań oraz rozwiązywania problemów, 9 dostarczanie przykładów i doświadczanie rozwiązywania sytuacji konfliktowych na zasadzie kompromisu i akceptacji potrzeb innych osób. Obszar IV Budowanie systemu wartości: 9 wprowadzenie dziecka w świat wartości uniwersalnych, np. dobro, prawda, miłość, piękno przez przekaz osobowy nauczyciela oraz tworzenie otoczenia sprzyjającego rozumieniu i przeżywaniu tych wartości, 9 pomaganie dziecku w poznawaniu różnych postaw bohaterów literackich i filmowych oraz próby ich oceny i uzasadniania stanowiska, 9 stwarzanie okazji do dokonywania przez dziecko wyborów i zdawania sobie sprawy z ich konsekwencji, 9 rozwijanie poczucia odpowiedzialności poprzez samodzielne, dokładne i rzetelne wywiązywanie się z podejmowanych zadań, szacunku do pracy swojej i innych. Główne cele dotyczące uczestnictwa dziecka: ¾ w życiu rodzinnym: - wzmacnianie i pielęgnowanie w dzieciach więzi uczuciowej z rodziną, - kształtowanie w dzieciach prawidłowych relacji z członkami rodziny opartych na szacunku i godności, - aktywizowanie dzieci do współuczestnictwa w życiu rodzinnym; ¾ w zbiorowości przedszkolnej: - rozwijanie w dzieciach pozytywnego obrazu własnej osoby przez poznawanie i wyrażanie uczuć, dostrzeganie swoich problemów i możliwości, - budowanie prawidłowych relacji z rówieśnikami opartych na wzajemnym uznawaniu praw do zabawy, przestrzeganiu zwyczajów zgodnego współżycia, 25 kulturalnego odnoszenia się do siebie i odwoływanie się do przyjętych norm w razie konfliktu oraz panowanie nad sobą w sytuacjach problemowych, - rozwijanie umiejętności współpracy i współdziałania w zespole, - rozwijanie postawy współgospodarza grupy dbającego o dobro wszystkich członków zespołu, odpowiedzialnego za powierzone zadania, - uświadamianie wartości koleżeństwa, dobroci, uczciwości, obowiązkowości i konieczności poszanowania cudzej własności, - wdrażanie do samodzielności w zakresie samoobsługi, w myśleniu i w działaniu oraz w radzeniu sobie w sytuacjach trudnych; ¾ w życiu społeczeństwa: - wyrabianie umiejętności właściwego zachowania się w miejscach publicznych wobec symboli regionalnych i narodowych, - zaznajamianie z miejscowymi instytucjami użyteczności publicznej oraz z elementami charakteryzującymi daną miejscowość ( zabytkami, miejscami kultury narodowej), - zaznajamianie z symbolami, położeniem, historią i tradycjami swojej miejscowości, regionu, kraju, - budzenie przywiązania do rodzinnego krajobrazu i elementów miejscowego folkloru - budzenie patriotyzmu i tożsamości narodowej, - zdobywanie informacji na temat życia ludzi w innych krajach oraz kształtowanie braterskiego stosunku do dzieci z całego świata. Struktura układu treści programowych dotyczących obszaru wychowanie społeczno-emocjonalne DZIECKO I RODZINA ŚRODOWISKO RODZINNE Tradycje rodzinne Struktura rodziny Uczucia w rodzinie Obowiązki w domu 26 Dziecko i rodzina ZADANIA Relacje, więzi i zwyczaje w rodzinie. UMIEJĘTNOŚCI STRUKTURA RODZINY Uświadomienie roli dziecka we własnej rodzinie • zdobywanie informacji na temat rodziny Dziecko: - wyjaśnia znaczenie wyrazu rodzina - wymienia członków swojej rodziny - opisuje wygląd członków swojej rodziny - nazywa zawody wykonywane przez rodziców - szuka w sobie podobieństw do członków rodziny - rozpoznaje na fotografii członków rodziny bliższej i dalszej - układa drzewo genealogiczne swojej rodziny OBOWIĄZKI W DOMU • pogłębienie wiedzy na temat poszczególnych członków rodziny Wdrażanie do wypełniania obowiązków w domu rodzinnym Dziecko: - wykonuje drobne prace porządkowe (wyciera kurze, zamiata, wyrzuca śmieci itp.) - planuje domowe dyżury wraz z rodzicami - wykonuje stałe obowiązki w rodzinie UCZUCIA W RODZINIE Kształtowanie umiejętności okazywania uczuć w rodzinie Dziecko: - opisuje różne stany emocjonalne rodziców i rodzeństwa - w sposób kulturalny i z szacunkiem odnosi się do rodziców i innych członków swojej rodziny - przygotowuje uroczystości rodzinne - szanuje prywatność innych członków rodziny - wykonuje drobne prezenty TRADYCJE RODZINNE Kultywowanie obyczajów rodzinnych Dziecko: - wypowiada się na temat tradycji świątecznych kultywowanych w domu rodzinnym - opowiada o zwyczajach swojej rodziny 27 Struktura układu treści programowych dotyczących obszaru wychowanie społeczno-emocjonalne DZIECKO A GRUPA Adaptacja Poczucie bezpieczeństwa Integracja Komunikacja System wartości Poznanie siebie i innych Identyfikowanie i nazywanie stanów emocjonalnych Przekaz osobowy nauczyciela Poznanie możliwości własnych i innych Poczucie własnej wartości Werbalne i niewerbalne środki wyrazu Kontrolowanie zachowań Podstawy dobrej komunikacji Przestrzeganie reguł i norm społecznych Konstruktywne rozwiązywanie problemów Dziecko a grupa Miejsce w grupie rówieśniczej. Współpraca i współdziałanie w grupie rówieśniczej. 28 Atmosfera w duchu wartości Przykłady z literatury Prawa dziecka Pozytywny obraz własnej osoby. ZADANIA UMIEJĘTNOŚCI ADAPTACJA Stwarzanie okazji do łagodnej adaptacji dziecka w przedszkolu: ● zapoznanie z budynkiem przedszkolnym oraz pracownikami, jeszcze przed przyjściem dziecka do grupy ● tworzenie przyjaznego i dobrego klimatu ● zapewnienie poczucia bezpieczeństwa ● dawanie dziecku czasu na podjęcie działań ● podjęcie działań, które pomogą przeżyć rozłąkę Dziecko: - porusza się swobodnie po budynku przedszkolnym - w sytuacjach tego wymagających prosi o pomoc - czuje się bezpiecznie - rezygnuje z uczestnictwa w zajęciach i zabawach, podczas których czuje się źle - przynosi do przedszkola swoje ulubione zabawki, maskotki, książki, zdjęcia itp. INTEGRACJA Dziecko: Tworzenie sytuacji pozwalających na - nazywa części ciała poznanie siebie i innych: - podaje kolor oczu, włosów ● poznanie cech własnego wyglądu - wskazuje linię symetrii własnego ciała ● zdobywanie informacji o innych. - wskazuje prawą i lewą stronę ciała ● zauważanie różnic i podobieństw między - wymienia różnice i podobieństwa między dziećmi dziećmi (cechy zewnętrzne i wewnętrzne) ● poznanie cech osobowościowych Poznanie podstawowych uwarunkowań własnego rozwoju Poznawanie możliwości własnych i innych: • zdobywanie informacji o sobie i innych Nawiązywanie bliskiego, serdecznego kontaktu z innymi - wskazuje zmiany zachodzące w wyglądzie w trakcie rozwoju - opowiada o tajemnicy narodzin (skąd się wziąłem) - przekazuje informacje na temat swoich upodobań, umiejętności, zainteresowań i zdolności - wypowiada się na temat zdolności, upodobań i umiejętności, zainteresowań u innych - określa cechy własnego charakteru i charakteru innych - nawiązuje serdeczne relacje na płaszczyznach: dziecko – dziecko, dziecko – dorosły ( np. nauczyciel, i inni pracownicy placówki, goście) - współdziała i współpracuje z rówieśnikami i nauczycielem podczas pracy, zabawy i nauki 29 Budowanie pozytywnego obrazu własnego „Ja” i kształtowanie poczucia własnej wartości: • podnoszenie samooceny dziecka przez podkreślanie jego ważności • akceptowanie osoby dziecka • ukazywanie jego mocnych stron, zdolności i talentów • podkreślanie oryginalności dziecka • szanowanie poglądów dziecka • powierzanie obowiązków - wymienia swoje mocne strony, zdolności i talenty - aktywnie uczestniczy w zabawach i zajęciach - pewnie wykonuje powierzone mu zadania oraz zadania wymyślone przez siebie - posiada motywację do działania - odważnie głosi swoje poglądy na dany temat KOMUNIKACJA Identyfikowanie i nazywanie różnych stanów emocjonalnych Dziecko: ● rozpoznawanie i wyrażanie uczuć - mówi o swoich potrzebach i pragnieniach - zaznacza swój nastrój - prawidłowo odczytuje nastroje innych Umożliwienie dziecku ekspresji spostrzeżeń, przeżyć, uczuć w różnych formach działalności z zastosowaniem werbalnych i niewerbalnych środków wyrazu - wyraża uczucia za pomocą słów, mimiki, gestu, całego ciała Uczenie sposobów: ● radzenia sobie z własnymi emocjami, ● właściwego reagowania na przejawy emocji innych ● kontrolowania zachowań - panuje nad uczuciami nieprzyjemnymi: lękiem, strachem, złością, wstydem - wykazuje empatię w kontaktach z dziećmi - zachowuje się adekwatnie do sytuacji Wprowadzenie podstaw dobrej komunikacji - aktywnie słucha rozmówcy - bierze udział w rozmowach, dyskusjach Umacnianie dziecka w postępowaniu zgodnym z regułami i normami życia społecznego: • wdrażanie norm i zasad życia społecznego • konsekwentne odwoływanie się do reguł - ustala wspólnie z dziećmi zasady bycia razem - stosuje się do ustalonych norm postępowania Wspieranie dziecka w konstruktywnym - dostrzega problem rozwiązywaniu problemów: ● radzenie sobie w sytuacjach konfliktowych - dyskutuje o problemie - stosuje komunikaty typu JA - uznaje potrzeby innych - dochodzi do kompromisu 30 - uznaje kompromis - w momencie konfliktu uczestniczy w mediacji i negocjacji BUDOWANIE SYSTEMU WARTOŚCI Wprowadzenie dziecka w świat wartości uniwersalnych takich jak dobro, prawda, miłość, piękno, przez: ● przekaz osobowy nauczyciela ● tworzenie atmosfery w duchu wartości, ● dostarczanie przykładów literackich i filmowych ukazujących różne postawy moralne bohaterów, ● umożliwianie dokonywania adekwatnej oceny własnego zachowania oraz postępowania innych, ● zapewnienie dziecku rozumnej swobody przy dokonywaniu wyborów przy jasno wytyczonych granicach, ● rozwijanie poczucia odpowiedzialności Uświadamianie dziecku jego praw: ● wdrażanie do przestrzegania praw dziecka Dziecko: - szanuje godność wszystkich istot żywych - odnosi się z szacunkiem i godnością do dorosłych i dzieci - prawidłowo ocenia postępowanie bohaterów literackich i filmowych, - odróżnia dobro od zła - adekwatnie ocenia własne zachowanie i zachowanie innych - przy dokonywaniu wyborów trzyma się wytyczonych granic - przyjmuje różne role społeczne w trakcie zajęć i zabaw, - rzetelnie wywiązuje się z powierzonych mu obowiązków - mówi o swoich prawach - korzysta ze swoich praw - domaga się przestrzegania swoich praw - przestrzega praw innych dzieci 31 Struktura układu treści programowych dotyczących obszaru wychowanie społeczno-emocjonalne Dziecko i społeczeństwo RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNO - KULTUROWA Najbliższa okolica Miejscowość, region Ojczyzna - adres miejsca zamieszkania - punkty usługowe - zawody Europa - położenie geograficzne - nazwa - symbole - zwyczaje i tradycje - fakty, mity i legendy - sławni ludzie Szacunek wobec: - ludzi, - miejsc - zwyczajów - symboli 32 Świat Dziecko i społeczeństwo Symbole, położenie, historia i tradycje miejscowości, regionu, kraju. Polska w świecie. ZADANIA UMIEJĘTNOŚCI NAJBLIŻSZA OKOLICA Tworzenie okazji do poznania zasad organizacji życia społecznego najbliższej okolicy: ● znajomość adresów i nazw ulic w pobliskiej okolicy ● znajomość miejsc użyteczności publicznej ● znajomość zawodów ● przestrzeganie zasad kultury wobec ludzi i miejsc Dziecko: - podaje adres : ● swojego miejsca zamieszkania, ● przedszkola - nazywa ulice w najbliższej okolicy domu i przedszkola - wymienia miejsca użyteczności publicznej w okolicy: szkoła, apteka, przychodnia lekarska, poczta, komisariat policji, zakład szewski, fryzjerski, pralnia, palcówki handlowe - nazywa zawody - rozpoznaje i nazywa charakterystyczne narzędzia pracy oraz ubiór dla danego zawodu - kulturalnie zachowuje się: ● wobec sąsiadów ● w miejscach publicznych - dba o ład i porządek w miejscu zamieszkania MIEJSCOWOŚĆ I REGION Poznawanie organizacji życia społeczno-kulturowego w miejscowości oraz w regionie: • nazwa i położenie - swojej miejscowości - regionu • symbole miejscowości i regionu • fakty historyczne i legendy • miejscowe zwyczaje i tradycje • zajęcia ludności Dziecko: - podaje nazwę: ● swojej miejscowości, ● regionu - pokazuje na mapie położenie: ● swojej miejscowości, ● regionu - rozpoznaje i nazywa herb miejscowości - rozpoznaje i opisuje stroje regionalne - wylicza potrawy kuchni regionalnej - opowiada historie dotyczące miejscowości i regionu: ● najważniejsze fakty historyczne ● mity legendy - pielęgnuje miejscowe zwyczaje i tradycje - wylicza charakterystyczne zajęcia ludności wynikające ze specjalizacji i specyfiki miejscowości i regionu np. turystyki, 33 przemysłu itp. OJCZYZNA Organizowanie działań wzmacniających poczucie przynależności i tożsamości narodowej: • • • • • nazwa i położenie geograficzne fakty historyczne i legendy barwy i symbole narodowe stolica i ważniejsze miasta sławni Polacy Dziecko: - podaje nazwę ojczyzny - pokazuje na mapie położenie Polski - pokazuje na mapie sąsiadujące państwa - rozpoznaje i nazywa symbole narodowe: ● godło ● flagę ● hymn ● walutę - wyjaśnia znaczenie słowa stolica - podaję nazwę : ● stolicy kraju ● ważniejszych miasta państwa polskiego ● największej rzeki ● gór ● morza - pokazuje na mapie: ● stolicę ● granice państwa polskiego ● największą rzekę ● największe miasta ● góry ● morze - nazywa najsławniejszych Polaków ● opowiada, czym zasłużyli się dla Polski UNIA EUROPEJSKA Organizowanie działań wzmacniających poczucie przynależności do Europy: Dziecko: - wyjaśnia znaczenie nazwy Unia Europejska - rozpoznaje i nazywa symbole Unii Europejskiej: ● flagę, ● walutę (euro) • symbole Unii Europejskiej ŚWIAT Tworzenie okazji do zdobywania wiedzy na temat rzeczywistości społeczno-kulturowej na świecie: • kula ziemska (lądy i morza) Dziecko: - prawidłowo posługuje się nazwami: kula ziemska, globus - pokazuje na mapie lądy i morza 34 • kontynenty • ludzie zamieszkujący różne kontynenty - wskazuje kontynenty - nazywa ludzi z różnych stron świata - wskazuje na kontynentach miejsce zamieszkania ludzi z różnych stron świata 35 III. WYCHOWANIE UMYSŁOWE Obszar z zakresu wychowania umysłowego zawiera trzy działy: posługiwanie się językiem ojczystym, rozwój pojęć matematycznych oraz treści dotyczące środowiska przyrodniczego. WYCHOWANIE UMYSŁOWE JĘZYK OJCZYSTY POJĘCIA MATEMATYCZNE ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE Dziecko i język ojczysty Treści edukacji polonistycznej w przedszkolu odnoszą się przede wszystkim do rozwijania doświadczeń językowych w zakresie słuchania, wypowiadania się i rozmawiania (dialogu). Ogromne znaczenie ma również kształtowanie poprawności i komunikatywności wypowiedzi oraz rozwijanie ekspresji słownej u dziecka. Wiek przedszkolny to także bardzo dobry czas na doskonalenie wymowy, słuchu fonematycznego i kultury żywego słowa. Treści programowe uwzględniają również nabywanie i doskonalenie umiejętności czytania i pisania. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego wyznacza realizację zadań z zakresu edukacji polonistycznej: Obszar I Poznawanie i rozumienie siebie i świata: ¾ Tworzenie sytuacji doskonalących pamięć, zdolność kojarzenia, umiejętność skupienia uwagi na rzeczach i osobach. ¾ Wzbudzenie zainteresowań obrazem (ilustracją) i tekstem. ¾ Poznanie, stosowanie symboli i znaków. ¾ Tworzenie warunków do doświadczeń językowych w zakresie reprezentatywnej i komunikatywnej funkcji języka (ze szczególnym uwzględnieniem nabywania i rozwijania umiejętności czytania i pisania). 36 Obszar III Odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej, wspólnocie: ¾ Umożliwienie doświadczeń w mówieniu, słuchaniu i byciu słuchanym. ¾ Tworzenie informacji do wymiany informacji; uczenie dyskutowania i dochodzenia do kompromisu. Obszar IV Budowanie systemu wartości: ¾ Pomaganie dziecku w poznaniu różnych postaw bohaterów literackich i filmowych oraz w podejmowaniu próby ich oceny i uzasadnienia swojego stanowiska. 37 Struktura układu treści programowych dotyczących obszaru wychowanie umysłowe Dziecko i język ojczysty Posługiwanie się językiem ojczystym Słuchanie Mówienie Ćwiczenia słownikowe Sprawności poznawcze Zainteresowanie książką Doskonalenie wymowy Ćwiczenia słuchowe Ćwiczenia słuchu fonematycznego Ćwiczenia oddechowe Ćwiczenia narządów artykulacyjnych Czytanie Techniki twórczego myślenie Pisanie 38 Ćwiczenia percepcji wzrokowej Dziecko i język ojczysty ZADANIA Rozwój myślenia, mowy i języka. UMIEJĘTNOŚCI SŁUCHANIE Kształtowanie umiejętności słuchania i rozumienia Dziecko: - słucha uważnie poleceń - zapamiętuje polecenia - wykonuje zadania zgodnie z instrukcją słowną - wyjaśnia sens wypowiedzi - słucha opowiadań i tekstów czytanych przez nauczyciela, nagrań utworów literackich ZAINTERESOWANIE KSIĄZKĄ Kształtowanie intelektualnego i emocjonalnego stosunku do książki , czasopism dziecięcych jako towarzysza dziecięcych zabaw i źródła informacji poprzez: - słucha uważnie czytanego tekstu, - uważne słuchanie tekstu czytanego słuchowisk nagranych na płyty, - odbieranie tekstu w formie słuchowiska, - opowiada treść wysłuchanego utworu - wypowiadanie się na temat poznanego - odpowiada na pytania dotyczące utworu wysłuchanego utworu literackiego - przewidywanie zakończenia - przewiduje i redaguje zakończenie utworu - recytowanie z pamięci indywidualne i - wygłasza z pamięci wiersze, rymowanki zespołowe wierszy, rymowanek - organizowanie tematycznych wystawek - opowiada o swoich książkach książek - przynosi książki na wystawy tematyczne - dostrzeganie piękna szaty graficznej - wypowiada się na temat walorów szaty - tworzenie i ilustrowanie własnych graficznej książeczek z pomocą nauczyciela - tworzy z pomocą nauczyciela własne - dostrzeganie w tekstach literackich dobra i książeczki i opowiada ich treść zła, zachowań pożądanych i niepożądanych - prawidłowo ocenia zachowanie bohaterów literackich - nazywa relacje między bohaterami - przestrzega zasad kulturalnego Wyrabianie nawyku kulturalnego obchodzenia się z książką i samodzielnego korzystania z książki tj.: bierzemy książkę czystymi rękami korzystania z biblioteczki przedszkolnej siadamy z książką w wyznaczonym do tego celu miejscu (np. przy stole) powoli i ostrożnie kładziemy książkę szanujemy książkę podczas jej używania tj. powoli i po kolei odwracamy strony dbając o ich estetyczny wygląd odkładamy książkę na miejsce ( biblioteczka przedszkolna) 39 MÓWIENIE Posługiwanie się mową : Dziecko: - sytuacyjną - wypowiada się w sposób zrozumiały dla otoczenia - udziela odpowiedzi na pytania - samorzutnie zadaje pytania - prowadzi rozmowę z osobą dorosłą i rówieśnikami - opowiada o swoich potrzebach, odczuciach przeżyciach, działaniach i zaobserwowanych wydarzeniach - wyraża swoje opinie, racje i obawy - wypowiada się na podane tematy, np. ( wysłuchanych utworów literackich, widowisk teatralnych itp.) - składa życzenia z różnych okazji - kontekstową Wygłaszanie tekstów z pamięci - wygłasza wiersze i rymowanki z pamięci, WZBOGACENIE SŁOWNICTWA Kształcenie poprawności słownikowej i gramatycznej Dziecko: - nazywa osoby, przedmioty, zjawiska oraz czynności - dokonuje uogólnień wypowiedzi - podaje słowa o znaczeniu przeciwstawnym (mały – duży, wesoły – smutny, dobry – zły) - podaje wyrazy bliskoznaczne - różnicuje wyrazy wieloznaczne - posługuje się wszystkimi częściami mowy 40 WYMOWA Doskonalenie wymowy przez: • ćwiczenia oddechowe • ćwiczenia narządów artykulacyjnych Dziecko: - prawidłowo wciąga powietrze - prawidłowo wydmuchuje powietrze - dmucha na wybrane przedmioty - nadmuchuje balonik - zdmuchuje lekkie przedmioty ze stołu - powtarza zdania na jednym wydechu - powtarza zdania szeptem - prawidłowo wykonuje ćwiczenia warg, języka, żuchwy, podniebienia miękkiego - ćwiczy mięśnie twarzy - wykonuje ćwiczenia z wykorzystaniem lusterka - naśladuje odgłosy z otoczenia - prawidłowo artykułuje zgłoski SPRAWNOŚCI POZNAWCZE Aktywizowanie myślenia i doskonalenie sprawności umysłowych poprzez: - odszukuje schowane przedmioty, obrazki w - spostrzeganie książce - odnajduje i wskazuje różnice oraz - porównywanie podobieństwa np. między przedmiotami, zwierzętami, obrazkami itp. - klasyfikowanie i przeszeregowywanie - analizę i syntezę - wyciąganie wniosków na podstawie zaobserwowanych związków przyczynowo – skutkowych - uogólnienie i tworzenie definicji - rozumienie i posługiwanie się pojęciami ogólnymi - dopasowuje i łączy przedmioty w grupy na zasadzie przynależności - rozkłada i ponownie układa wzory z mozaiki - dokonuje analizy treści opowiadania (np. co było na początku , co było na końcu) - układa i opowiada historyjkę obrazkową według kolejności zdarzeń - wyciąga logiczne wnioski na podstawie zdarzeń w historyjce obrazkowej - wymyśla zakończenie historyjki obrazkowej - rozwiązuje i układa zagadki słowne - tworzy definicje np. przedmiotów, zjawisk, zwierząt - klasyfikuje na podstawie związków podrzędności i nadrzędności np. stół, krzesło, szafa, fotel to meble 41 TWÓRCZE MYŚLENIE Stosowanie technik twórczego myślenia: Dziecko: • myślenie indukcyjne (analogie) • rozwijających myślenie dedukcyjne („co by było, gdyby...”) • opartych na abstrahowaniu (lista atrybutów, wyszukiwanie cech, podobieństwa, tysiąc definicji) • rozwijających transformowanie (przekształcenia) • rozwijających umiejętność kojarzenia (bricolage) - wyróżnia cechy omawianego przedmiotu, zjawiska - znajduje podobieństwa pomiędzy obiektami - znajduje określenia do konkretnych przedmiotów - wykorzystuje znane przedmioty do tworzenia nowych - rozwiązuje określony problem, tworząc listę pomysłów - znajduje inne zastosowanie dla znanych sobie przedmiotów • wpływających na motywy rozwijające ciekawość poznawczą (burza mózgów) • rozwijających myślenie dywergencyjne (bezludna wyspa) PERCEPCJA SŁUCHOWA Usprawnianie percepcji słuchowej przez: Dziecko: • ćwiczenia spostrzegawczości słuchowej - wysłuchuje dźwięki i odgłosy płynące z otoczenia - różnicuje dźwięki płynące z otoczenia • ćwiczenia koordynacji i pamięci słuchowo - ruchowej - różnicuje powtarzające się dźwięki - odtwarza struktury rytmiczne - odtwarza rytmiczne układy przestrzenne • ćwiczenia słuchu fonematycznego - wyodrębnia wyrazy w zdaniu - dzieli wyrazy na sylaby - wyodrębnia głoski w wyrazach PERCEPCJA WZROKOWA Usprawnianie percepcji wzrokowej przez: • ćwiczenia pamięci wzrokowej • ćwiczenia koordynacji wzrokowo- ruchowej Dziecko: - wskazuje podobieństwa i różnice na obrazkach - dobiera pary jednakowych obrazków - układa obrazki z części - dobiera części obrazka do całości - wyszukuje obrazek ukryty w plątanince - odtwarza z pamięci elementy obrazków 42 - rozpoznaje obrazki ukazywane w krótkich ekspozycjach - uzupełnia niedokończony obrazek - dobiera takie same obrazki w zbiorze podobnych CZYTANIE Nabywanie i doskonalenie umiejętności czytania przez: Dziecko: - odczytuje całościowo swoje imię i imiona kolegów z grupy na wizytówce - całościowo odczytuje napisy w swoim otoczeniu • odczytanie całościowe • poznanie i utrwalenie 24 liter drukowanych i pisanych, małych i wielkich: o,a,i,m,t,l,e,k,y,s,u,j,r,n,d,w,p,b,c,ł,g,z,f,,h. - kojarzy literę z głoską - rozpoznaje litery małe i wielkie drukowane - nazywa litery małe i wielkie drukowane - rozpoznaje litery małe i wielkie pisane - nazywa litery małe i wielkie pisane - dobiera pary jednakowych liter - dobiera litery wielkie do małych - wyszukuje w tekście podanej litery - dobiera pary z liter drukowanych i pisanych - składa litery z części - różnicuje litery o podobnym kształcie - rozróżnia samogłoski i spółgłoski - nazywa samogłoski i spółgłoski - układa schemat i model wyrazów - czyta sylaby otwarte i zamknięte - czyta wyrazy i krótkie zdania - odczytuje rebusy obrazkowo-literowe i obrazkowo-sylabowe - uzupełnia wyrazy brakującymi literami lub sylabami - dobiera wyrazy i zdania do właściwych obrazków - układa z sylab napisy (wyrazy i proste zdania) do obrazków - rozwiązuje krzyżówki PISANIE Nabywanie i doskonalenie umiejętności pisania przez: • ćwiczenia graficzne Dziecko: - wodzi palcem po gotowym wzorze - kreśli formy kuliste - kreśli proste linie łączące wyznaczone punkty - kalkuje wzory obrazków - kopiuje rysunki w obrębie konturów - zakreskowuje kontury rysunków 43 - zamalowuje kontury rysunków - rysuje szlaczki o różnych kształtach - rysuje po śladzie bez odrywania ręki • pisanie liter - pisze litery, sylaby i wyrazy po śladzie - próbuje samodzielnie pisać litery, sylaby i proste zdania - odnajduje właściwe miejsce w liniaturze - pisze od lewej strony do prawej 44 Dziecko i pojęcia matematyczne Treści programowe z zakresu pojęć matematycznych są zgodne z prawidłowościami rozwojowymi dzieci sześcioletnich oraz z wymaganiami, które będą im stawiane w szkole na lekcjach matematyki. Dotyczą one poznawania stosunków jakościowych i ilościowych oraz kształtowania pojęć matematycznych. Treści te wyznacza podstawa programowa. Obszar I Poznawanie i rozumienie siebie i świata: 9 Umożliwianie dostrzegania i opisywania stosunków przestrzennych: - określanie swojego położenia względem przedmiotów lub innych osób, - określanie położenia jednego przedmiotu względem innego, z użyciem określeń: nad, pod, w środku, na zewnątrz, przy, za, przed, obok, pomiędzy, - określanie kierunku ruchu: do przodu, do tyłu, w lewo, w prawo, poziomo, pionowo, w górę, w dół, - ocenianie i porównywanie odległości z użyciem określeń: daleko, dalej, najdalej, blisko, bliżej, najbliżej. 9 Stwarzanie okazji do klasyfikowania i porządkowania przedmiotów: - wskazywanie i grupowanie przedmiotów podobnych do siebie pod względem wielkości, kształtu, koloru i przeznaczenia, - klasyfikowanie przedmiotów z użyciem określeń: duży – mały, szeroki – wąski, wysoki – niski, gruby – cienki, - porównywanie przedmiotów z użyciem określeń: większy – mniejszy, dłuższy – – krótszy, szerszy – węższy, wyższy – niższy, grubszy – cieńszy, - porządkowanie przedmiotów, np. od najdłuższego do najkrótszego. 9 Odczytywanie przeznaczenia rzeczy. 9 Poznawanie, stosowanie i tworzenie symboli i znaków. 9 Tworzenie warunków do porządkowania zdarzeń w czasie: określanie zależności czasowych z użyciem określeń: długo, dłużej, krótko, krócej, przedtem, teraz, potem, najpierw, później, wczoraj, dzisiaj, jutro, rano, w południe, wieczorem, w nocy. 9 Tworzenie warunków do doświadczeń językowych w zakresie reprezentatywnej i komunikatywnej funkcji języka (ze szczególnym uwzględnieniem nabywania i rozwijania umiejętności czytania i pisania, w tym czytania i pisania liczb). Obszar II Nabywanie umiejętności poprzez działanie 9 Umożliwienie dziecku odczytywania i zapisywania liczb cyframi oraz porównywania liczb i liczenia. Celem edukacji matematycznej nie mogą być tylko określone umiejętności i wiadomości przyswojone na pamięć, ale przede wszystkim umiejętność logicznego i operacyjnego rozumowania dzieci. Podczas realizacji treści z zakresu pojęć matematycznych należy zrezygnować z werbalnego sposobu uczenia dzieci, a wprowadzać aktywne działania na konkretach i zbiorach zastępczych, tak długo, jak długo potrzebują tego dzieci. Treści matematyczne należy również wplatać w tok wszystkich zajęć i zabaw organizowanych w przedszkolu oraz wykorzystywać niezaplanowane, naturalne sytuacje życia codziennego. 45 Główne cele edukacji matematycznej: 9 kształtowanie pojęć dotyczących położenia przedmiotów w przestrzeni oraz określania kierunków w przestrzeni 9 kształtowanie pojęć dotyczących wymiarów, tj.: wielkość, grubość, długość, ciężar, odległość, czas 9 kształtowanie umiejętności klasyfikowania i segregowania przedmiotów według cech jakościowych oraz wyodrębniania zbiorów i podzbiorów 9 kształtowanie umiejętności wyznaczania konsekwentnych serii układów rytmicznych, dostrzegania zmian i ich redukowania 9 kształtowanie pojęcia liczby we wszystkich jej aspektach 9 wprowadzanie dzieci do arytmetyki liczb naturalnych 9 zapoznanie ze znakami matematycznymi oraz ich stosowanie; układanie i odczytywanie działań matematycznych 9 wdrażanie dzieci do konwencji logicznych przez rozwiązywanie zadań z treścią 9 kształtowanie odporności emocjonalnej w sytuacjach pełnych napięć tj racjonalne zachowanie się, rozumienie poleceń, koncentracja na zadaniu, doprowadzanie zadań do końca. 46 Struktura układu treści programowych dotyczących obszaru wychowanie umysłowe Dziecko i pojęcia matematyczne Pojęcia przedliczbowe Wymiary i kształty Orientacja w przestrzeni Położenie przedmiotów w przestrzeni Kierunki w przestrzeni - wielkość - długość - grubość - wysokość - odległość - ciężar - pojemność - czas Klasyfikowanie kształty Segregowanie przedmiotów według cech jakościowych Kodowanie i dekodowanie cech jakościowych przedmiotów Sekwencje i przekształcenia Kontynuacje układów rytmicznych Zmiany, skutki zmian i ich redukcja Stosowanie klasyfikacji rozłącznej Pojęcia liczbowe Pojęcie liczby Aspekty liczby: - kardynalny - porządkowy - miarowy - arytmetyczny - symboliczny Operacje na liczbach Dodawanie i odejmowanie liczb Stosowanie symboli i znaków matematycznych Przemienność dodawania i 47 odejmowania Zadania z treścią Wykonywanie symulacji na konkretach lub zbiorach zastępczych Układanie działań matematycznych do treści zadania Dziecko i pojęcia matematyczne Położenie przedmiotów w przestrzeni oraz określania kierunków w przestrzeni. Pojęcia dotyczących wymiarów, tj.: wielkość, grubość, długość, ciężar, odległość, czas. Klasyfikowanie, wyodrębnianie i tworzenie zbiorów. Arytmetyka liczb naturalnych. ZADANIA UMIEJĘTNOŚCI ORIENTACJA W PRZESTRZENI Kształtowanie pojęć dotyczących orientacji w przestrzeni: ● określanie położenia przedmiotów i osób w przestrzeni ● określanie kierunków w przestrzeni Dziecko: - prawidłowo określa położenie przedmiotów w przestrzeni w stosunku do własnej osoby oraz w stosunku do innych układów odniesienia ( osób, przedmiotów) - umiejętnie posługuje się określeniami: na, pod, przed, poza, obok, między, wyżej, niżej, daleko, blisko, dalej, bliżej, na prawo, na lewo, na prawo od, na lewo od, naprzeciw, wewnątrz, na brzegu, na zewnątrz - prawidłowo określa kierunki w przestrzeni: w przód, w tył, do góry, na dół, przed siebie, za siebie, w bok, w prawo, w lewo, na wprost WYMIARY I KSZTAŁTY Kształtowanie pojęć dotyczących: Dziecko: ● wielkości - prawidłowo określa wielkości przedmiotów: ● duży, większy, największy ● mały, mniejszy, najmniejszy ● gruby, grubszy, najgrubszy ● cienki, cieńszy, najcieńszy ● długi, dłuższy, najdłuższy ● krótki, krótszy, najkrótszy ● taki sam - prawidłowo posługuje się pojęciami: ● wysoki – wysoko ● niski – nisko - prawidłowo określa odległość: ● blisko, bliżej, najbliżej ● daleko, dalej, najdalej - prawidłowo określa ciężar przedmiotów: ● ciężki, cięższy ● lekki, lżejszy ● taki sam - określa pojemność naczyń w czasie mierzenia - stosuje wyrażenia służące do określania ● grubości ● długości ● wysokości ● odległości ● ciężaru ● pojemności ● czasu 48 czasu: ● długo – dłużej, krótko – krócej ● teraz – przedtem, potem – najpierw ● szybko – wolno ● rano, południe, wieczór ● dzisiaj, wczoraj, jutro - posługuje się nazwami dni tygodnia z zachowaniem właściwej kolejności - nazywa pory roku - nazywa aktualny miesiąc - określa czas trwania różnych czynności, - obserwuje przyrządy do odmierzania czasu: zegar, klepsydrę, minutnik, w trakcie wykonywania czynności ● kształtów - segreguje przedmioty według kształtu - odwzorowuje kształty przedmiotów Zapoznanie z podstawowymi figurami geometrycznymi i bryłami - manipuluje figurami i bryłami - wyszukuje figury w otoczeniu i w mozaikach geometrycznych - wskazuje bryły w klockach - dopasowuje figury do odpowiednich ramek - rozkłada i składa figury (układa z trójkątów kwadrat itp.) KLASYFIKOWANIE Klasyfikowanie i segregowanie przedmiotów i figur według cech jakościowych, ze względu na ich przeznaczenie, rodzaj Dziecko: - segreguje przedmioty według wielkości, kształtu, koloru, grubości, przeznaczenia - segreguje przedmioty według dwóch, trzech, czterech cech jednocześnie Posługiwanie się kodami oznaczającymi - odczytuje informacje w postaci kodów cechy przedmiotów - koduje cechy przedmiotów - prawidłowo stosuje słowo „nie” w przeczeniu np. jest czerwony, nie jest czerwony Wyodrębnianie podzbiorów danego zbioru - wyznacza część wspólną zbiorów poprzez zastosowanie klasyfikacji - klasyfikuje przedmioty tworząc: rozłącznej z podkreśleniem hierarchii ● pary wydzielanych części w stosunku do całości ● łańcuszki - tworzy kolekcje przedmiotów oparte na klasyfikacji rozłącznej: ● tworzy zbiór przedmiotów, ● wydziela z tego zbioru zbiory rozłączne, ● dzieli każdy zbiór rozłączny na podzbiory 49 Kształtowanie umiejętności kontynuacji układów rytmicznych Kształcenie kompetencji dziecka w zakresie rozumienia obserwowanych zmian i przewidywania ich skutków. Dziecko: - kontynuuje rytm według podanego układu elementów - określa na czym polegają zmiany w zabawach typu „Co się zmieniło?”: ● w otoczeniu ● w sytuacji ● w przedmiotach ● w rysunkach ● w układach rytmicznych ● w liczbie przedmiotów - redukuje zmiany POJĘCIE LICZBY Kształtowanie pojęcia liczby we wszystkich jej aspektach: ● w kardynalnym Dziecko: - porównuje liczbę elementów w zbiorach poprzez ustawianie ich w pary, - określa, o ile jest mniej lub więcej elementów w danym zbiorze, - posługuje się liczebnikami głównymi - przelicza elementy zbioru i ostatnim liczebnikiem określa liczbę elementów w danym zbiorze ● w porządkowym - szereguje zbiory według wzrastającej lub malejącej liczby ich elementów - posługuje się liczebnikami porządkowymi ● w miarowym - przyporządkowuje liczbie odpowiednią liczbę jedności ● w arytmetycznym - układa liczbę z jej składników (dwóch, trzech) np. 2 i 3 to 5 oraz 2 i 2 i 1 to też 5 ● symbolicznym - odczytuje cyfry oznaczające liczby w zakresie 10 ARYTMETYKA LICZB Dziecko: Kształtowanie umiejętności dodawania i odejmowania liczb naturalnych w zakresie - dodaje i odejmuje liczby naturalne w zakresie 10: 10 wykonywanych na prostych ● na konkretach praktycznych przykładach ● wykonując symulację na patyczkach lub 50 Wprowadzenie znaków matematycznych: >, <, =, +, − Układanie działań matematycznych Wdrażanie do rozumienia odwrotności działań matematycznych (odejmowanie względem dodawania w zakresie 10) palcach - odczytuje znaki matematyczne - odczytuje działania matematyczne - układa działania matematyczne do określonej sytuacji matematycznej - stosuje odwrotność działań matematycznych: ● na konkretach ● wykonując symulację GRY MATEMATYCZNE Dziecko: - konstruuje gry ściganki, gry opowiadania, Rozwijanie zdolności do wysiłku gry o zaznaczonych czynnościach intelektualnego podczas pokonywania matematycznych trudności - układa reguły gry - uzgadnia reguły gry z grającymi Kształtowanie umiejętności - stosuje się do przepisów ustalonych konstruowania gier ściganek, gier wcześniej opowiadań, gier z mocno zaznaczonym - wytrzymuje napięcie emocjonalne w trakcie wątkiem matematycznym gry (zachowuje się racjonalnie) - gra do końca - godzi się z porażką ZADANIA Z TREŚCIĄ Podejmowanie prób rozwiązywania Dziecko: prostych zadań z treścią ● stwarzanie sytuacji matematycznych - próbuje rozwiązywać proste zadania z treścią manipulując konkretami lub przez symulację na zbiorach zastępczych -próbuje przedstawić treść zadania i rozwiązanie za pomocą działania matematycznego 51 Dziecko a środowiska przyrodnicze Treści programowe dotyczące edukacji przyrodniczej w przedszkolu obejmują poznawanie środowiska przyrodniczego. Treści te wyznacza podstawa programowa wychowania przedszkolnego. Obszar I Poznawanie i rozumienie siebie i świata: 9 budzenie zaciekawienia otaczającym światem przez prowokowanie pytań o dostarczanie radości odkrywania, 9 organizowanie działań umożliwiających poznawanie wielowymiarowości człowieka (postrzegam, myślę, czuję, działam), 9 organizowanie sytuacji pozwalających na poznanie możliwości własnych dziecka i innych ludzi, np. wynikających ze zróżnicowania płci, wieku, stanu zdrowia i doświadczenia, 9 wykorzystanie i tworzenie sytuacji do poznawania rzeczywistości przyrodniczej przez obserwowanie, eksperymentowanie i odkrywanie. Treści dotyczące tego obszaru obejmują przyrodę ożywioną i nieożywioną oraz przeżycia dzieci w kontakcie w przyrodą i ochronę środowiska przyrodniczego. Są dostosowane do możliwości i zainteresowań dzieci, a ich realizacji przyświecają główne cele: 9 dostarczanie informacji na temat życia roślin i zwierząt w poszczególnych środowiskach przyrodniczych, 9 poznawanie zjawisk występujących w przyrodzie, 9 budzenie szacunku do przyrody oraz rozwijanie świadomości ekologicznej, 9 budzenie zainteresowań przyrodniczych, 9 rozwijanie postawy badacza przez doświadczanie, eksperymentowanie, obserwacje i dociekanie prawdy, 9 dostarczanie dzieciom przeżyć w kontakcie z przyrodą przez działania z materiałem przyrodniczym, bezpośrednie obcowanie z przyrodą ożywioną. 52 Struktura układu treści programowych dotyczących obszaru wychowanie umysłowe Dziecko a środowisko przyrodnicze ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE Przyroda ożywiona Świat roślin Przyroda nieożywiona - zjawiska atmosferyczne - bogactwa naturalne - ukształtowanie terenu - wszechświat - materiał przyrodniczy Świat zwierząt PRZEŻYCIA W KONTAKCIE Z PRZYRODĄ Ekologia Obcowanie z przyrodą Źródła życia na Ziemi Doświadczenia i eksperymenty przyrodnicze powietrze woda energia słoneczna gleba Energie odnawialne 53 Działalność twórcza i odtwórcza z materiałem przyrodniczym Dziecko a środowisko przyrodnicze Życie roślin i zwierząt w poszczególnych środowiskach przyrodniczych. Zjawiska występując w przyrodzie. Postawy badacza przez doświadczanie, eksperymentowanie, obserwacje. Zachowania proekologiczne. ZADANIA UMIEJĘTNOŚCI PRZYRODA OŻYWIONA Dziecko: Wykorzystywanie i tworzenie okazji do poznawania świata zwierząt i roślin: - prawidłowo nazywa zwierzęta i rośliny ● nazwy zwierząt i roślin - wskazuje prawidłowo podane zwierzęta ● wygląd zwierząt i roślin i rośliny w środowisku, na zdjęciach i na ● środowisko życia roślin i zwierząt ilustracjach ● warunki niezbędne do życia – prawa - dzieli zwierzęta i rośliny ze względu na zwierząt środowisko ich występowania ● etapy rozwoju zwierząt i roślin - nazywa środowisko występowania roślin ● użyteczność zwierząt i roślin dla człowieka i zwierząt np. łąka, las oraz środowiska - przestrzega praw zwierząt ● porównywanie cech zwierząt i roślin - opiekuje się zwierzętami i roślinami ● zwierzęta i rośliny występujące dawniej - rozpoznaje fazy rozwoju wybranych (dinozaury, olbrzymie skrzypy, paprocie zwierząt i roślin, i widłaki) - nazywa poszczególne etapy rozwoju wybranych zwierząt i roślin, - wymienia korzyści płynące dla człowieka z hodowli zwierząt i roślin, - porównuje cechy zwierząt i roślin - wskazuje i nazywa wybrane dinozaury - układa łańcuchy wydarzeń dotyczące powstania życia na ziemi - opowiada historie o powstaniu życia na Ziemi PRZYRODA NIEOŻYWIONA Dziecko: Tworzenie okazji do dostrzegania i - nazywa prawidłowo zjawiska poznawania przyrody nieożywionej: atmosferyczne: deszcz, wiatr, burza, mgła, ● zjawiska atmosferyczne grad, śnieg ● bogactwa naturalne – węgiel, sól, woda - rozpoznaje i nazywa bogactwa naturalne: ● ukształtowanie terenu węgiel, sól, woda, siarka, ● wszechświat - wskazuje na mapie tereny górzyste ● materiał przyrodniczy do manipulacji w i nizinne postaci: muszli, kamieni, minerałów, - posługuje się słownictwem dotyczącym piasku, żelaza, szyszki, pióra kosmosu: ● gwiazda, planeta, księżyc, kometa, orbita, galaktyka, kosmonauta, astronauta ● nazywa planety układu słonecznego ● nazywa pojazdy kosmiczne: rakieta, stacja kosmiczna, prom kosmiczny, satelita, pojazd księżycowy - rozpoznaje za pomocą zmysłów materiał 54 przyrodniczy przyrody nieożywionej - nazywa materiał przyrodniczy PRZEŻYCIA W KONTAKCIE Z PRZYRODĄ Przeżywanie zjawisk przyrody przez: ● obcowanie z przyrodą w trakcie spacerów, wycieczek ● zakładanie hodowli roślin i wybranych zwierząt Obserwowanie i odkrywanie rzeczywistości przyrody ożywionej w drodze doświadczeń i eksperymentów ● wielozmysłowe poznanie roślin i zwierząt – kształt, barwa, zapach Dziecko: - dzieli się spostrzeżeniami przyrodniczymi podczas spacerów i wycieczek - hoduje rośliny i zwierzęta - dba o rośliny i zwierzęta - zapewnia hodowanym roślinom i zwierzętom środki niezbędne do życia - szanuje rośliny i zwierzęta - bada i rozpoznaje rośliny i wybrane produkty roślinne za pomocą: wzroku, dotyku, węchu, słuchu, smaku - w drodze doświadczeń wyciąga wnioski, co dzieje się z roślinami i zwierzętami, kiedy nie zapewnia się im niezbędnych środków do życia - wymienia różnice między zabawkami, a zwierzętami i roślinami Przeprowadzanie doświadczeń i obserwacja zjawisk przyrody nieożywionej: ● spostrzeganie, uogólnianie i wiązanie zjawisk występujących w poszczególnych porach roku i porach dnia - wymienia charakterystyczne zjawiska występujące w poszczególnych porach roku: ● pogoda,( zjawiska atmosferyczne) ●temperatura ● zachowanie się zwierząt i roślin ● działania człowieka - wskazuje na różnice w otoczeniu wynikające z rytmu doby: ● ranek, dzień, wieczór, noc ● temperatura otoczenia, ● zmiany w zachowaniu człowieka, ● zmiany w zachowaniu zwierząt i roślin, ● prowadzenie kalendarza pogody - prowadzi kalendarz pogody: ● zaznacza zjawiska atmosferyczne ● zaznacza temperaturę - bierze udział w zabawach badawczych ukazujących właściwości wybranych bogactw naturalnych - obserwuje i doświadcza właściwości bogactw naturalnych za pomocą zmysłów - opisuje właściwości bogactw naturalnych, posługując się odpowiednim słownictwem ● właściwości wody: bezwonność, ● ● ● ● ● bezbarwność, przeźroczystość, rozpuszczalność, stany skupienia wody, wyporność, objętość zjawisko krystalizacji soli właściwości magnesu właściwości węgla i jego zastosowanie właściwości powietrza: bezbarwność, bezwonność, objętość, niewidzialność właściwości gleby: doświadczanie koloru, zapachu, faktury, przepuszczalności, żyzności, struktury m.in. przez dotyk, wzrok, powonienie 55 ● przyciąganie ziemskie ● przemieszczanie się słońca na niebie w zależności od pory dnia ● obserwacja nieba o zmierzchu ● poznawanie planet Układu Słonecznego Wykorzystanie materiału przyrodniczego do działalności artystycznej: ● plastycznej, konstrukcyjnej, muzycznej Słuchanie, odróżnianie i naśladowanie odgłosów przyrody - przeprowadza eksperymenty i doświadczenia ukazujące przyciąganie ziemskie - wskazuje na zmiany w położeniu słońca na niebie w zależności od pory dnia (zaznacza to na fiszce kontrolnej) - wskazuje na niebie wybrane konstelacje gwiazd, najjaśniej świecące gwiazdy, Drogę Mleczną - porównuje planety Układu Słonecznego, - wskazuje na podobieństwa i różnice między planetami Układu Słonecznego - segreguje materiał przyrodniczy według rodzaju i miejsca występowania - kolekcjonuje materiał przyrodniczy - dzieli materiał w swoim otoczeniu na: ● to, co wynika z natury (to, co stworzyła natura) ● to, co wynika z kultury (to, co stworzył człowiek) - wykorzystuje w trakcie działań artystycznych materiał przyrodniczy - naśladuje za pomocą języka ciała: ● sylwetki i sposób poruszania się zwierząt ● rośliny (ich wzrost, kształt, ruch na wietrze) - słucha i naśladuje odgłosy przyrody: ● zjawisk atmosferycznych ● zwierząt ● środowisk przyrodniczych : łąki, lasu, morza itp. EKOLOGIA Dziecko: Uświadamianie dzieciom konieczności harmonijnego współżycia człowieka z przyrodą Przeprowadzanie zabaw badawczych, eksperymentów i doświadczeń pozwalających dziecku na poznanie źródeł życia w postaci: ¾ wody ¾ - opowiada o obiegu wody w przyrodzie - konstruuje minioczyszczalnię wody, stosując uzdatnianie naturalne, biologiczne, chemiczne - oszczędza i szanuje wodę - nazywa akweny wodne niezbędne roślinom i zwierzętom do życia powietrza ● przeprowadzenie zabaw i ćwiczeń oddechowych podkreślających wagę powietrza w życiu ● ukazanie dzieciom problemu powiększającej się dziury ozonowej – - wykonuje ćwiczenia oddechowe - bada czystość powietrza w środowisku - przedstawia rolę roślin w powstawaniu i oczyszczaniu powietrza - stosuje filtry ochronne przed promieniowa56 uświadomienie zagrożeń płynących z faktu niem słonecznym, niszczenia powłoki ozonowej - zakłada czapkę chroniącą głowę przed i szkodliwości promieni słonecznych dla przegrzaniem świata roślin, zwierząt i ludzi - wyszukuje na opakowaniach znaki ekologiczne - prawidłowo odczytuje znaki ekologiczne ¾ gleby ● ukazanie problemu zaśmiecania środowiska, możliwości recyklingu i słuszności segregacji odpadów ¾ energii słonecznej ● uświadomienie dzieciom roli energii słonecznej w życiu roślin, zwierząt i ludzi Zaznajomienie dzieci ze źródłami energii naturalnej i odnawialnej: wiatr, słońce, woda - prawidłowo układa i nazywa poszczególne warstwy gleby - prowadzi hodowlę roślin - prowadzi obserwacje - nanosi swoje spostrzeżenia na fiszki kontrolne - segreguje odpady - wyjaśnia słowo recykling - bierze udział w akcjach „Sprzątanie Świata”, „Święto Ziemi” - podczas prowadzenia hodowli roślin ustawia je w nasłonecznionym, ciepłym miejscu - konstruuje wiatraki, minisolary, młyn wodny - obserwuje jak wiatr i woda wprawiają w ruch przedmioty np. wiatraki, młynki itp. - doświadcza jak energia słoneczna nagrzewa różne powierzchnie, wodę itp. 57 IV. WYCHOWANIE ESTETYCZNE Treści z zakresu działu wychowanie estetyczne dotyczą twórczych działań dziecka w takich dziedzinach aktywności jak plastyka, muzyka, technika i teatr. Treści te wyznacza podstawa programowa wychowania przedszkolnego: Obszar I. Poznawanie i rozumienie siebie i świata. 9 wykorzystywanie i tworzenie okazji do poznawania rzeczywistości technicznej poprzez obserwowanie, manipulowanie, oraz przekształcanie przedmiotów lub zmianę ich ułożenia w przestrzeni lub czasie. Obszar II. Nabywanie umiejętności poprzez działanie. 9 wspieranie działań twórczych w różnych dziedzinach aktywności. Realizacja treści z tego obszaru prowadzi do głównego celu : 9 wyrażanie siebie (swoich przeżyć, nastrojów na dane zjawiska i wydarzenia ) za pomocą różnorodnych środków ekspresji 9 wyrażanie siebie poprzez wykorzystywanie własnych możliwości, umiejętności i predyspozycji w wybranej formie ( muzycznej, plastycznej, teatralnej, konstrukcyjnej). 58 Struktura układu treści programowych dotyczących obszaru wychowanie estetyczne Dziecko a sztuka Analizowanie i interpretowanie utworów literackich Ekspresja teatralna Oglądanie przedstawień teatralnych Teatr Dziecko i sztuka Technika Plastyka Muzyka Nabywanie umiejętności konstrukcyjnych Aktywne słuchanie muzyki Eksperymentowanie z różnorodnymi narzędziami Wprowadzenie zasad dobrej roboty Stosowanie różnorodnych materiałów Wykorzystanie zróżnicowanych technik Swobodna ekspresja Zabawy muzyczno-ruchowe Posługiwanie się urządzeniami technicznymi Korzystanie z audiowizualnych środków przekazu Obserwowanie urządzeń opartych na działaniu maszyn prostych Kształtowanie w dzieciach postawy badawczej 59 Swobodna ekspresja muzyczna Słuchanie muzyki w wykonaniu artystów IV. WYCHOWANIE ESTETYCZNE Dziecko a sztuka Doświadczenia plastyczno – konstrukcyjne, muzyczne i teatralne. Działania twórcze w różnych dziedzinach aktywności dziecka. PLASTYKA ZADANIA UMIEJĘTNOŚCI Eksperymentowanie z różnorodnymi narzędziami: • pędzle • kredki, mazaki • ołówki • węgiel, kreda • narzędzia niekonwencjonalne (gąbki, patyki itp.) Stosowanie różnorodnych materiałów: • różnego rodzaju farby i kredki • tusz • piasek, sól • mąka, woda • świece, mydło itp. Działania z wykorzystaniem zróżnicowanych technik: • rysunkowych • malarskich • rzeźbiarskich • graficznych • dekoracyjnych Dziecko: - wykonuje prace, wykorzystując proponowane narzędzia - eksperymentuje, stosując proponowane techniki - wykorzystuje różnorodny materiał do wykonania prac plastycznych i konstrukcyjnych Łączenie technik Swobodna ekspresja - podejmuje swobodne działania plastyczne i konstrukcyjne TECHNIKA Nabywanie umiejętności konstrukcyjnych: Dziecko: ● budowanie z klocków, materiału - konstruuje budowle z klocków i różnoprzyrodniczego, mozaiki rodnych materiałów geometrycznej ● tworzenie papieroplastyki - składa konstrukcje z papieru, np. origami płaskie i przestrzenne, kirigami, origami modułowe, składanki według własnego pomysłu ● tworzenie prac konstrukcyjnych - składa modele np. statków, samolotów według własnego pomysłu lub według instrukcji podanej w formie rysunkowej 60 ● wykonywanie plecionek - wyplata plecionki z włóczek, sznurków, miękkiego drutu, koralików ● przygotowywanie potraw - przygotowuje kanapki, sałatki, surówki, napoje owocowe i ziołowe - nakrywa do stołu - posługuje się sztućcami Uzgodnienie wspólnie z dziećmi i wprowadzenie zasad dobrej roboty - planuje pracę - przyjmuje rolę przy realizacji zadań - przygotowuje odpowiednie materiały i narzędzia - racjonalnie wykorzystuje materiały - przestrzega zasad BHP - porządkuje warsztat pracy Posługiwanie się urządzeniami technicznymi: - bezpiecznie użytkuje proste urządzenia techniczne powszechnego użytku - wyjaśnia znaczenie niektórych urządzeń technicznych w życiu człowieka - opowiada, jak było zanim wynaleziono dane urządzenie techniczne ● historia wybranych narzędzi, urządzeń Korzystanie z audiowizualnych środków przekazu: ● komputer ● telewizja ● magnetofon Obserwowanie urządzeń opartych na działaniu maszyn prostych: ● równia pochyła ● winda ● dźwig - obsługuje komputer, gry komputerowe i programy multimedialne dla dzieci, telewizję i magnetofon (w zależności od możliwości przedszkola) - wyjaśnia działanie maszyn prostych, jak np. równia pochyła, winda, dźwig, młyn, wiatrak - realizuje własne zainteresowania badawcze Kształtowanie w dzieciach postawy badawczej: i konstrukcyjne, korzystając z ogólnie ● doświadczanie, eksperymentowanie dostępnych środków i materiałów - poszukuje rozwiązań technicznych metodą i dociekanie metodą prób i błędów ● realizowanie własnych zainteresowań prób i błędów badawczych i konstrukcyjnych. MUZYKA Aktywne słuchanie muzyki: • śpiew • zagadki muzyczne • tańce • zabawy muzyczne • zabawy z wykorzystaniem instrumentów oraz innych rekwizytów Dziecko: - aktywnie słucha muzyki, posługując się gestem - śpiewa piosenki - układa i odgaduje zagadki muzyczne - tańczy w parach, w zespołach z całą grupą - ilustruje muzykę ruchem - uczestniczy w zabawach inscenizacyjnych do wybranych utworów muzycznych 61 Zabawy muzyczno-ruchowe: ● ilustracyjne ● inscenizowane ● rytmiczne ● inhibicyjno-incytacyjne ● opowieści ruchowe Swobodna ekspresja muzyczna: ● improwizacje rytmiczne ● uzupełnianie tekstu w podanym rytmie ● samodzielna rytmizacja dłuższych tekstów, wierszy, zagadek ● rytmizacja z wykorzystaniem instrumentów ● swobodna improwizacja melodyczna - porusza się w rytm utworu muzycznego, rytmizuje proste fragmenty - odtwarza ruchem treść opowieści ruchowej - tworzy własne rytmy - uzupełnia podany przez kolegę lub nauczycielkę rytm - wykorzystuje instrumenty do rytmizacji - tworzy własne melodie - ilustruje ruchem poznany tekst Słuchanie muzyki w wykonaniu artystów, na żywo oraz odtwarzanej z płyt TEATR Analizowanie i interpretowanie utworów literackich Zachęcanie, inicjowanie i stymulowanie ekspresji teatralnej przez: • • • • • • teatr wycinanek teatr lalek teatr cieni żywy plan żywy teatr zajęcia dramowe. Oglądanie przedstawień teatralnych Przygotowanie i prezentowanie przedstawień dla rodziców Dziecko: - ilustruje ruchem utwory literackie - recytuje wyraziście teksty do inscenizacji - odgrywa scenki dramowe - projektuje i wykonuje elementy scenografii i rekwizyty - samodzielnie manipuluje teatralnymi lalkami (kukiełkami, pacynkami, marionetkami) - wykorzystuje przedmioty z otoczenia jako rekwizyty teatralne - przekazuje różne treści i emocje ruchem, gestem i mimiką - używa słownictwa związanego z teatrem - rozróżnia formy teatralne i rodzaje lalek - przestrzega zasady kulturalnego zachowania podczas przedstawienia teatralnego 62 Arkusz obserwacji rozwoju dziecka sześcioletniego Imię i nazwisko dziecka ……………………………………………... WYCHOWANIE SPOŁECZNO-EMOCJONALNE Data obserwacji 1. Poczucie własnej wartości • wysokie • zaniżone 2. Kontakt z rówieśnikami • • • • • otwarte nieśmiałe konfliktowe bierne unika kontaktu 3. W zabawie • wykazuje cechy przywódcze • biernie poddaje się pomysłom rówieśników • przejawia inicjatywę • współdziała i współpracuje w zespole • realizuje tylko własne pomysły 4. Etap zabawy • zespołowej • równoległej • indywidualnej 5. Stosuje się do norm i reguł ustalonych w grupie • • • • zawsze często czasami nie stosuje się 6. W sytuacjach trudnych reaguje • • • • • • • śmiechem płaczem lękiem złością pobudzeniem wycofaniem, ucieczką adekwatnie do sytuacji 63 • godzi się z porażką 7. W sytuacjach konfliktowych • przejawia zachowania agresywne • przyjmuje postawę roszczeniową • obraża się • nawiązuje dialog, starając się negocjować • uznaje kompromis 8. System wartości: • odróżnia dobro od zła ● myli dobro ze złem 9. Prawa dziecka: • zna swoje prawa • odwołuje się do swoich praw • przestrzega praw innych dzieci 10. Podaje adres miejsca zamieszkania UWAGI: POJĘCIA MATEMATYCZNE 1. Orientacja w przestrzeni • określa położenie przedmiotów względem: - siebie - innych osób i przedmiotów • określa kierunki w przestrzeni 2. Stosunki jakościowe Określa wymiary • wielkość • grubość • wysokość • długość • odległość • ciężar • pojemność Porządkuje zdarzenia w czasie • prawidłowo stosuje określenia najpierw, teraz, potem • określa pory dnia • prawidłowo stosuje pojęcia 64 wczoraj, dzisiaj, jutro • nazywa w kolejności dni tygodnia • nazywa aktualny miesiąc • nazywa pory roku w kolejności ich występowania Określa kształty przedmiotów • rozróżnia i nazywa figury geometryczne: - koło - kwadrat - prostokąt - trójkąt • odwzorowuje kształty: - przedmiotów - figur geometrycznych 3. Tworzy zbiory przedmiotów • segreguje przedmioty według cech jakościowych: - według jednej cechy - według kilku cech jednocześnie • koduje i dekoduje cechy jakościowe przedmiotów • segreguje przedmioty według przeznaczenia • stosuje klasyfikację rozłączną: - wydziela ze zbioru zbiory rozłączne, • wyznacza część wspólną zbiorów 4. Kontynuuje układy rytmiczne • kontynuuje rytm według podanego układu 5. Dostrzega i neutralizuje zmiany i przekształcenia •Dostrzega zmiany i przekształcenia • redukuje zmiany i przekształcenia 6. Posługuje się pojęciem liczby we wszystkich jej aspektach • kardynalnym: - porównuje liczbę elementów w zbiorach przez ustawianie ich w pary - określa, o ile jest mniej lub więcej elementów w danym zbiorze - posługuje się liczebnikami głównymi 65 - przelicza elementy zbioru i ostatnim liczebnikiem określa liczbę elementów • porządkowym: - szereguje zbiory według wzrastającej lub malejącej liczby elementów - posługuje się liczebnikami porządkowymi • miarowym: - przyporządkowuje liczbie odpowiednią liczbę jedności • arytmetycznym: - układa liczbę z jej składników (dwóch, trzech) np. 2 i 3 to 5 oraz 2 i 2 i 1 to też 5 • symbolicznym: - odczytuje cyfry oznaczające liczby w zakresie 10 7. Wykonuje operacje na liczbach • dodaje i odejmuje liczby naturalne w zakresie 10: - na konkretach - wykonując symulację na zbiorach zastępczych np. na patyczkach lub palcach • stosuje znaki matematyczne: +, ─ , >, <, : - odczytuje znaki matematyczne - odczytuje formuły matematyczne - układa działania matematyczne do określonej sytuacji matematycznej 8. Rozwiązuje i układa zadania z treścią • układa zadania z treścią: - do zdarzenia przedstawionego na obrazku - do konkretów • rozwiązuje zadanie z treścią przez symulację na zbiorach zastępczych • przedstawia treść zadania i rozwiązanie za pomocą działania matematycznego UWAGI: 66 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE 1. Przyroda ożywiona • dzieli zwierzęta i rośliny ze względu na środowisko ich występowania • opiekuje się zwierzętami i roślinami • nazywa fazy rozwoju wybranych zwierząt i roślin 2. Przyroda nieożywiona • rozpoznaje i nazywa prawidłowo : - zjawiska atmosferyczne, - bogactwa naturalne, - materiał przyrodniczy( np. muszle, kamienie) ● wskazuje na mapie tereny górzyste i nizinne ● nazywa: - wybrane planety Układu Słonecznego 3. Ochrona środowiska przyrodniczego: • oszczędza i szanuje wodę • przedstawia rolę roślin w powstawaniu i oczyszczaniu powietrza • prawidłowo odczytuje znaki ekologiczne • segreguje odpady • nazywa źródła energii odnawialnych: woda, wiatr, słońce Uwagi: EDUKACJA POLONISTYCZNA ROZWÓJ MOWY I MYŚLENIA 1.Rozumie polecenia - proste - złożone 2. Wypowiada się zdaniami: - prostymi - rozwiniętymi 3. Posługuje się słownictwem: - bogatym - stosownym do wieku 67 - ubogim 4. Wypowiada się w sposób zrozumiały dla otoczenia 5. Prawidłowo artykułuje wszystkie głoski 6. Wygłasza wiersze i rymowanki z pamięci 7. Opowiada historyjkę obrazkową: - całą akcję - opisuje fragmenty - wylicza elementy obrazka 8. Układa obrazki z części: - ze wzorem - bez wzoru GOTOWOŚĆ DO CZYTANIA 1. Rozpoznaje rymujące się wyrazy 2. Tworzy własne rymy 3. Wyróżnia wyrazy w zdaniu 4. Dokonuje syntezy wyrazów: - z sylab - z głosek 5. Dzieli wyrazy na sylaby 6. Wyodrębnia głoski na początku wyrazów 7. Wyodrębnia głoski na końcu wyrazów 8. Głoskuje wyrazy: - krótkie - długie (6 i więcej głoskowe) 9. Rozpoznaje litery drukowane 10. Nazywa litery drukowane 11. Układa wyrazy: - z sylab - z liter 12. Czyta wyrazy: - proste - trudne (6 i więcej literowe) 13. Czyta proste zdania 14. Czyta proste teksty 15. Czyta ze zrozumieniem 16. Czyta dwuznaki 17. Odczytuje rebusy GOTOWOŚĆ DO PISANIA 1.Prawidłowo trzyma narzędzie pisarskie 2. Kreśli szlaczki literopodobne: - kreskowe - geometryczne - kuliste - faliste 68 - pętelkowe 3. Wykazuje lateralizację - jednorodną - niejednorodną - nieustaloną 4. Ruchy ręki - precyzyjne - nieprecyzyjne 5. Płynność ruchów - prawidłowa - nieprawidłowa 6. Nacisk na narzędzie - prawidłowy - zbyt silny - zbyt słaby 7. Pisze po śladzie - litery - sylaby - wyrazy - zdania 8. Samodzielnie pisze - litery - sylaby - wyrazy - zdania 9. Prawidłowo pisze litery w liniaturze Uwagi: EDUKACJA RUCHOWA 1. Uczestniczy w zabawach ruchowych: - chętnie - niechętnie 2. Ogólna sprawność ruchowa - dobra - przeciętna - słaba 3. Prawidłowo wykonuje: - bieg - podskoki naprzemienne - czworakowanie - pokonywanie przeszkód - chwytanie 69 - rzucanie 4. Prawidłowo posługuje się przyborami 5. Przestrzega zasady bezpieczeństwa w czasie zabaw ruchowych EDUKACJA ARTYSTYCZNA 1. Podejmuje działania plastyczne - chętnie - niechętnie 2. Rysuje na etapie: - bazgroty figuralne - uproszczony schemat - wzbogacony schemat - bogaty w szczegóły rysunek 3. Wykonuje rysunki - barwne - jednobarwne 4. Prace plastyczne wykonuje - starannie - niedokładnie 5. Wycina - dokładnie - niedokładnie 6. Uczestniczy w zajęciach przy muzyce - chętnie - niechętnie 7. Śpiewa piosenki - samodzielnie - w zespole 8. Gra na instrumentach - samodzielnie - w zespole 9. Ma poczucie rytmu 10. Odgrywa role - chętnie - niechętnie Uwagi: 70 Bibliografia 1. A. Albinoska, R. Czekalska, A. Gaj, B. Lauba, J. Matczak, A. Piecusiak, J. Sosnowska Odkryjmy Montessori raz jeszcze… - Program wychowania przedszkolnego, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2008. 2. H. Bednarczyk, M. Królica, M.A. Maciąg, Świat przedszkolaka, JUKA, 2000. 3. A. Bojakowska, A. Fiedorowicz, E. Kozłowska, M. Krawcewicz, Razem z dzieckiem – Program wychowania przedszkolnego, Nasza Ksiegarnia, Warszawa 2000. 4. A. Bruhlmeier, Edukacja humanistyczna, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 1994. 5. B. Dymara, Praca z małym dzieckiem – wokół filozofii wychowania - Program, Fundacja Elementarz, Katowice 2008. 6. A. Franczyk, K. Krajewska, Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwojowymi, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2003. 7. A. Franczyk, K. Krajewska, Skarbiec nauczyciela terapeuty, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005. 8. E. Gruszczyk-Kolczyńska, K. Dobosz, E. Zielińska, Jak nauczyć dzieci sztuki konstruowania gier?, WSiP, Warszawa 1996. 9. E. Gruszczyk-Kolczyńska, K. Dobosz, E. Zielińska, Dziecięca matematyka, WSiP, Warszawa 2000 10. B. Kalmanowicz, B. Lauba, B. Papierz, A. Sowińska, Kamyczkowe rady – Program wychowawczy dla dzieci od 3 do 10 roku życia, Wydawnictwo REA s.j., Warszawa 2005. 11. A. Klim-Klimkowska, Pedagogika przedszkolna, Polski Instytut Wydawniczy Warszawa 2005. 12. M. Lorek, Mały elementariusz – Program nauczania i wychowania grup różnowiekowych w przedszkolu, Maria Lorek, Katowice 2008. 12. J. Malczewski, E. Wolak, Program edukacji elementarnej w klasach 0 –III, Wydawnictwo Książkowe TWÓJ STYL, Warszawa 2004. 13. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Program wychowania w przedszkolu, Wydawnictwo „ Oświata”, Warszawa 1992 14. M. Nawrot, A. Trela, Domino metod, Grupa Wydawnicza ORDA, Kraków 2001 15. D. Sołtys, M. K. Szmigiel, Doskonalenie kompetencji nauczycieli w zakresie diagnozy edukacyjnej, Wydawnictwo ZAMIAST KOREPETYCJI, Kraków 1999. 16. J. Stadnicka, Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową, WSiP, Warszawa 1998. 17. D. Tillman, D. Hsu, Wychowanie w duchu wartości – Wchodzenie w świat 3 –7 lat – Program edukacyjny, WSiP, Warszawa 2004. 18. R. Więckowski, Pedagogika wczesnoszkolna, WSiP, Warszawa 1995. 71
