Wyrzucha tatrzańska

Gatunki roÊlin
4090
Cochlearia tatrae
Borbás
Warzucha tatrzaƒska
Cochlearia tatrae
Spermatophyta, Magnoliophytina [=Angiospermae],
Magnoliopsida [=Dicotyledoneae], Brassicaceae
[=Cruciferae] – kapustowate [=krzy˝owe]
10cm
Syn.: Cochlearia pyrenaica DC. var. tatrae Borbás
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Gatunkiem doÊç podobnym do Cochlearia tatrae jest warzucha polska C. polonica (nieco wy˝sza, o jaÊniejszych
– bia∏ych – p∏atkach, z nerwami bocznymi ∏àczàcymi si´ ze
sobà). Jednak pomy∏ka raczej nie wchodzi w gr´ – oba gatunki wykluczajà si´ geograficznie i siedliskowo.
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
RoÊlina dwuletnia, rzadziej wieloletnia. Zakwita w drugim
roku ˝ycia.
Rozmna˝anie generatywne
Kwitnie od kwietnia do wrzeÊnia. Rozmna˝a si´ wy∏àcznie
z nasion. Nasiona nie posiadajà specjalnych przystosowaƒ
do rozsiewania. W ich rozprzestrzenianiu mo˝e poÊredniczyç woda sàczàca si´ w miejscach wyst´powania warzuchy tatrzaƒskiej. W warunkach laboratoryjnych nasiona warzuchy tatrzaƒskiej kie∏kujà w bardzo du˝ym procencie (ok. 90%).
Rozmna˝anie wegetatywne
Nie stwierdzono.
104
1cm
RoÊlina (5) 10–20 (30) cm wysokoÊci, naga. ¸odyga od nasady rozga∏´ziona, o p´dach bocznych pok∏adajàcych si´
lub ∏ukowato wzniesionych. LiÊcie, podobnie jak i ∏odyga,
nieco mi´siste, odziomkowe d∏ugoogonkowe, szerokojajowato-sercowate, niemal ca∏obrzegie, zebrane w g´stà ró˝yczk´; ∏odygowe siedzàce, odlegle zatokowo zàbkowane,
sercowatà nasadà obejmujàce ∏odyg´. Kwiaty o p∏atkach 4–8 mm d∏ugoÊci, barwy bia∏ej z lekko ˝ó∏tawym odcieniem, zebrane na szczytach ∏odyg w groniaste kwiatostany. Nerwy boczne na p∏atkach zwykle nie ∏àczà si´ ze
sobà. Owocem jest ∏uszczynka 5–8,5 mm d∏ugoÊci
i 2,5–4,0 mm szerokoÊci, eliptycznodeltoidalna lub odwrotnie jajowatokulista, osadzona na stosunkowo grubej
szypu∏ce. Nasiona 1 mm d∏ugoÊci, z p∏askimi brodawkami
na powierzchni, po 5–7 w ka˝dej komorze ∏uszczynki.
1mm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
p∏atek
owoc
Aspekty populacyjne
Tworzy skupienia z∏o˝one z p∏onnych ró˝yczek liÊciowych
oraz osobników generatywnych, zwykle obficie kwitnàcych
i owocujàcych. Poszczególne populacje liczà najcz´Êciej
po kilkadziesiàt osobników.
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Cochlearia tatrae roÊnie na wilgotnych ska∏ach, ˝wirkach
i piargach granitowych pi´tra turniowego i halnego. Wyst´puje na litosolach i regosolach wytworzonych z granodiorytów, mylonitów lub granitów zmylonityzowanych. P∏ytki litosol przykryty jest niekiedy grubà czapà mchu, przez
który sàczy si´ woda. Gleba ta zawiera 13–32,7% substancji organicznej wymieszanej z piaskiem. WilgotnoÊç aktualna wynosi 78,7%. Jest kwaÊna lub s∏abo kwaÊna (pH
KCl 3,9–5,5) (Pi´koÊ-Mirkowa i in. 1996, Delimat 2001).
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Warzucha tatrzaƒska jest gatunkiem charakterystycznym
piargowego zespo∏u Oxyrio digynae-Saxifragetum carpaticae (klasa Thlaspietea rotundifolii, zwiàzek Androsacion alpinae), endemicznego dla Tatr, wyst´pujàcego
na pod∏o˝u ubogim w w´glan wapnia. Warzusze tatrzaƒskiej towarzyszà najcz´Êciej: szczawiór alpejski Oxyria digyna, skalnica karpacka Saxifraga carpathica, skalnica
darniowa S. moschata, skalnica naradkowata S. androsacea, rze˝usznik tatrzaƒski Cardaminopsis neglecta, ja-
RoÊliny kwiatowe
skier lodnikowy Ranunculus glacialis), kuklik rozes∏any
Geum reptans i inne.
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
8110-2 – piargi i go∏oborza krzemianowe w Tatrach.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Cochlearia tatrae jest endemitem tatrzaƒskim wyst´pujàcym w Polsce i S∏owacji, g∏ównie w Tatrach Wysokich,
a po stronie s∏owackiej rzadko tak˝e w Tatrach Zachodnich
oraz Bielskich. W Tatrach S∏owackich spotykana jest cz´Êciej ni˝ po stronie polskiej.
Wyst´powanie gatunku na obszarach
prawem chronionych
Warzucha tatrzaƒska wyst´puje wy∏àcznie w Tatrzaƒskim
Parku Narodowym.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Poszczególne populacje zajmujà zwykle powierzchni´
nieprzekraczajàcà 1 ara. Stan populacji i ich kondycja sà
dobre, o czym Êwiadczy udzia∏ osobników generatywnych,
przekraczajàcy 50%. WielkoÊç populacji jest zró˝nicowana i wynosi od kilku do stu kilkudziesi´ciu osobników, najcz´Êciej jednak kilkadziesiàt. Najwi´ksza populacja na Bandziochu (1850–1900 m n.p.m.) liczy∏a w 2003 r. 169 osobników, w tym 96 (56,8%) kwitnàcych i owocujàcych (Walusiak, materia∏y npbl.). W jednej z najwy˝ej po∏o˝onych populacji, na Mi´guszowieckim Szczycie Czarnym (2320 m
n.p.m.), stwierdzono w 2003 r. ∏àcznie 65 osobników,
w tym 33 (50,8%) generatywnych.
Potencjalne zagro˝enia
Na przypadkowe zniszczenie nara˝one sà osobniki tam,
gdzie ruch turystyczny i taternicki jest w lecie doÊç du˝y.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Stanowiska wymagajà sta∏ej obserwacji. Gdyby presja antropogeniczna okaza∏a si´ zbyt du˝a, nale˝a∏oby rozwa˝yç
ograniczenie ruchu taternickiego, ewentualnie nieco inny
przebieg szlaku turystycznego. Istotne znaczenie majà
udane próby uprawy gatunku ex situ – w Górskim Ogrodzie Botanicznym Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Zakopanem.
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowa-
4090
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wyst´powanie w Polsce
W Polsce znana jest z 10 stanowisk w otoczeniu Morskiego Oka, w wysokoÊciach od 1595 do 2390 m n.p.m.
(Paw∏owski i in. 1928, Bajer 1951, Kotula 1889–1890,
Pi´koÊ-Mirkowa i in. 1996, Bary∏a 2001, Delimat 2001).
Stanowiska: u podnó˝y Kazalnicy nad Czarnym Stawem 1595 m n.p.m., Mi´guszowiecki Szczyt Czarny 2200–2390 m n.p.m., Mi´guszowiecka Prze∏´cz
pod Ch∏opkiem 2311 m n.p.m., Kocio∏ Mi´guszowiecki
(Bandzioch) 1850 – 1900 m n.p.m., Mi´guszowiecki
Szczyt Wielki 2100–2200 m n.p.m., Hiƒczowa Prze∏´cz 2250-2300 m n.p.m., Cubryna 1950 m n.p.m., Ma∏a Cubryƒska Galeria 2065 m n.p.m., ˝leb schodzàcy
z Prze∏´czy Hiƒczowej do Wielkiej Cubryƒskiej Galerii 2100–2300 m n.p.m. Ponadto podana by∏a z Doliny
Pi´ciu Stawów Polskich (Berdau 1890, Balcerkiewicz 1984), jednak bez dok∏adniejszej lokalizacji stanowiska.
ny przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS,
uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy Traktatu Akcesyjnego podpisanego w Atenach w 2003 r.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2004 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – R;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – VU;
„Czerwona ksi´ga roÊlin naczyniowych Karpat Polskich” (Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek – w druku) – VU.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ ochronnych
na inne gatunki
Wszelkie ograniczenia ruchu turystycznego mogà wp∏ynàç
korzystnie na zachowanie szaty roÊlinnej obszaru wyst´powania C. tatrae.
105
Gatunki roÊlin
4090
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Nie prowadzi si´ dzia∏aƒ ochronnych w miejscach wyst´powania gatunku (in situ).
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Studia taksonomiczne nad warzuchà tatrzaƒskà i taksonami blisko spokrewnionymi pozwoli∏y ustaliç ostatecznie status C. tatrae jako endemitu tatrzaƒskiego (Valachovič, Kochjarová 2000). W toku sà badania biologii i ekologii oraz
badania genetyczne, których celem jest poznanie dynamiki i struktury populacji warzuchy tatrzaƒskiej oraz systemu
reprodukcji i zmiennoÊci genetycznej tego gatunku (Korzeniak, Szelàg, materia∏y npbl.).
106
Monitoring
Dwa stanowiska (Bandzioch 1850–1900 m n.p.m. oraz
Mi´guszowiecki Szczyt Czarny 2320 m n.p.m.) w∏àczone
sà do ogólnopolskiego monitoringu przyrodniczego
od 2001 r. Obserwacje wykonywane sà w odst´pach rocznych. Wskazane by∏oby równie˝ obj´cie okresowà kontrolà dodatkowo 1, 2 innych stanowisk, po∏o˝onych w pobli˝u szlaku, gdzie w okresie letnim ruch turystyczny jest
szczególnie wzmo˝ony.
Bibliografia
BAJER A. 1951. Cytological studies on Cochlearia Tatrae Borb.
Bull. Acad. Pol. Sci. Lettr., Cl. Math.-Nat., Ser. B l: 89–118.
BALCERKIEWICZ S. 1984. RoÊlinnoÊç wysokogórska Doliny Pi´ciu
Stawów Polskich w Tatrach i jej przemiany antropogeniczne.
High mountain Vegetation of the Five Polish Lakes Valley in
the Tatra Mountains and its anthropogenic changes. Wydawnictwo Naukowe Uniw. A. Mickiewicza, Ser. Biol. 25: 1–191.
BARY¸A J. 2001. Cochlearia tatrae Borbás Warzucha tatrzaƒska. W:
Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska czerwona ksi´ga
roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of
plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im.
W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków,
s. 168–170.
BERDAU F. 1890. Flora Tatr, Pienin i Beskidu Zachodniego. Flora
of the Tatra Mts., Pieniny and Beskid Zachodni. Kasa im.
J. Mianowskiego, Warszawa.
DELIMAT A. 2001. Nowe stanowiska rzadkich roÊlin w Tatrzaƒskim Parku Narodowym. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 57.4: 88–94.
DÓSTAL J. 1989. Nova kvetena ČSSR. T 1. Academia, Praha.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
KOTULA B. 1889–1890. Rozmieszczenie roÊlin naczyniowych
w Tatrach. Distributio plantarum vasculosarum in montibus
Tatricis. Nak∏. Wydz. Mat.-Przyr. AU, Kraków.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr.
Ojcz. 57.2: 5–60.
PAW¸OWSKI B. 1956. Flora Tatr. RoÊliny naczyniowe. T. 1. Flora
Tatrorum. Plantae vasculares. l. PWN, Warszawa.
PAW¸OWSKI B., SOKO¸OWSKI M., WALLISCH K. 1928. Zespo∏y
roÊlin w Tatrach. Cz. 7: Zespo∏y roÊlinne i flora doliny Morskiego Oka. Die Pflanzenassoziationen des Tatra-Gebirges. 7 T.: Die Pflanzenassoziationen und die Flora des Morskie Oko-Tales. Bull. Acad. Pol. Sci. Lettr., Cl. Math.-Nat., Ser.
B. 1927, Suppl. 2: 205–272.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. (red.) (w druku). Czerwona
ksi´ga roÊlin naczyniowych Karpat Polskich. Instytut Ochrony
Przyrody PAN, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z., MIECHÓWKA A. 1996. Endemic vascular plants in the Polish Tatra Mts. Distribution and
Ecology. Polish Bot. Stud. 12: 1–107.
TUTIN T. G., HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M.,
VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red.) 1964.
Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge University Press, Cambridge.
VALACHOVIČ M., KOCHJAROVÁ J. 2000. Cochlearia pyrenaica
– nový druh v Západných Karpatoch. [Cochlearia pyrenaica
– a new species in the Western Carpathians]. Preslia 72: 475–493.
Zbigniew Mirek