Ściągnij PDF. - Wydawnictwo WSEI

STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE 2014(1)
ROZPRAWY I MATERIAŁY, s. 159–168
Piotr Mezglewski
Absolwent studiów pedagogicznych
Student IV roku psychologii
Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas
zajęć lekcyjnych
Teachers to laughter student in class
Streszczenie
Artykuł poświęcony jest problematyce śmiechu uczniowskiego, który stanowi
swoisty sposób komunikowania się z otoczeniem. Śmiech również jest wyrazem stosunku
uczniów do otoczenia, w tym także do szkoły
i nauczycieli. Prowadzone badania dotyczyły
stosunku nauczycieli szkół podstawowych
do śmiechu uczniowskiego. Wyniki badań
wykazały ambiwalentny stosunek nauczycieli
do tego zjawiska i brak pełnego zrozumienia
roli śmiechu w procesie dydaktyczno-wychowawczym.
Summary
This article is devoted to the problems of student laughter, which is a specific way of communication with the environment. Laughter
is the expression ratio of students to the environment, including the school and teachers. The conducted research was related to
teacher ratio of primary schools to students’
laughter. The results showed an ambivalent
teachers’ attitude to the phenomenon and the
lack of full understanding of the role of laughter in the process of teaching and educational
advance.
S ł o w a k l u c z o w e: śmiech, śmiech uczniowski, nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego
K e y w o r d s: laughter, students’ laughter, teachers in the presence of students’ laughter
160
P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
Śmiech jest zjawiskiem, któremu poświęca się bardzo mało uwagi nie tylko
w pracach naukowych, ale również w środkach masowego przekazu, czy też
w rozmowach indywidualnych. Dzieje się tak dlatego, że ludzie nie przykładają
wcale wagi do tego zjawiska, traktując śmiech jako coś naturalnego, związanego
w permanentny sposób z ludzką egzystencją. Tymczasem śmiech towarzyszy nam
w różnych sytuacjach i różnych okolicznościach, jest ważnym elementem naszego codziennego życia. Śmiech kojarzy się nam najczęściej z chwilami wesołymi
i przyjemnymi, jest wyrazem naszej radości. Śmiech pojawia się również wtedy,
gdy próbujemy uciec od codziennych problemów, zrelaksować się, gdy szukamy
wyjścia z kłopotliwej sytuacji, gdy chcemy rozładować napięcie emocjonalne. Reagowanie śmiechem obserwuje się nie tylko wśród dorosłych, ale przede wszystkim wśród dzieci i młodzieży, która w ten sposób ujawnia swoje nastroje, stosunek do rzeczywistości, poziom życia emocjonalnego. Śmiechem wyraża stosunek
do ludzi z najbliższego otoczenia, w tym również do nauczycieli.
W polskiej literaturze naukowej problematykę tę omawiają prace M. Dudzikowej1. Autorka przyjęła założenie, że humor uczniowski stanowi ważne, ale jednocześnie niedoceniane źródło bogatych informacji o jednostce, grupie społecznej
oraz szkole. Autorka dowodzi dalej, że humor i śmiech szkolny stanowią ważną
formę komunikowania się uczniów z najbliższym środowiskiem, w tym również
ze środowiskiem szkolnym. Śmiech ma wiele twarzy, jest wieloznaczny, bowiem
wyróżnia się ok. 180 rodzajów śmiechu – od śmiechu „całą gębą», „po pachy»,
gdy „można umrzeć ze śmiechu», do śmiechu „sztucznego” włącznie. Ale żeby
zrozumieć, co oznacza śmiech, trzeba znać przede wszystkim jego kontekst sytuacyjny. Dopiero wówczas możemy w sposób właściwy zinterpretować go i odpowiednio zareagować, a często też wykorzystać w realizacji bieżących celów
wychowawczych. Badania podjęte przez M. Dudzikową wykazały, że przeciętny
nauczyciel nie wsłuchuje się w uczniowski śmiech, nie podejmuje jego wyzwań,
by dowiedzieć się czegoś o uczniu i szkole. Biorąc pod uwagę brak szerszej literatury poświęconej tej problematyce, podjęto próbę zbadania roli śmiechu w relacji
nauczyciel-uczeń. Przedmiotem przeprowadzonych badań był stosunek nauczycieli klas IV–VI szkół podstawowych do śmiechu uczniowskiego podczas zajęć
lekcyjnych. Określono następujący problem główny: Jaki jest stosunek badanych
nauczycieli do śmiechu uczniowskiego i w czym się on wyraża? Szczegółową problematykę badań zakreślono następująco.
1. Jaka jest wiedza nauczycieli szkół podstawowych na temat funkcji śmiechu?
2. Czy nauczyciele szkoły podstawowej rozróżniają przyczyny powstawania
śmiechu uczniowskiego?
1
Są to m. in. następujące prace M. Dudzikowej, Osobliwości śmiechu uczniowskiego, Kraków
1993; Wiedza przygniotła ich do ziemi, czyli poczucie humoru nauczycieli w ocenie uczniów, „Studia Pedagogiczne” T. LXI, 1995. Zagadnieniami tymi zajmują się też częściowo inni autorzy: W.
Chłopicki,. C. Matusewicz, P. Szarota, K.. Żygulski.
P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych
161
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
3. W jakiej formie nauczyciele szkół podstawowych wykorzystują śmiech
w procesie dydaktyczno –wychowawczym?
4. Jakie uczucia wzbudza wśród nauczycieli szkół podstawowych śmiech
uczniowski podczas zajęć szkolnych?
Sformułowano hipotezę: nauczyciele szkół podstawowych posiadają podstawowe wiadomości na temat zjawiska śmiechu występującego w szkole, lecz nie
potrafią wykorzystać jej w swojej pracy zawodowej.
W celu zebrania materiału badawczego posłużono się ankietą, która zawierała
pytania zamknięte. Ankieta została opracowana na podstawie literatury przedmiotu, adekwatnie do badanych zagadnień. Respondenci zaznaczali swoje odpowiedzi na pięciostopniowej skali, skonstruowanej według skali Likerta. Ustalono
następujący klucz do określenia uzyskanych poziomów: 1,00–1,80 punktu – poziom bardzo niski; 1,81–2,61 punktu – poziom niski; 2,62–3,42 – poziom przeciętny; 3,43–4,23 – poziom wysoki; 4,24–5,00 – poziom bardzo wysoki.
Badanie było w pełni anonimowe, wykonano je w maju 2013 roku na terenie
województwa podkarpackiego w 8 szkołach podstawowych. Zostało nim objętych
60 nauczycieli z klas I–VI. Badanie ankietowe zostało uzupełnione wywiadami.
Pierwszy badany problem dotyczył wiedzy nauczycieli na temat funkcji śmiechu. Wyróżniono następujące funkcje: ośmieszanie wad innych osób, łagodzenie
napięć psychicznych pojawiających się w trudnych sytuacjach, regeneracja sił fizycznych, pomoc w zapamiętaniu wiadomości, pomoc w rozwiązywaniu trudnych zadań.
Tabela 1. Wiedza nauczycieli na temat funkcji śmiechu
5
4
3
2
1
Wynik Średnia
Poprzez ośmieszanie N
czyichś wad / przywar
można zapobiegać ich
1. powstawaniu u dzieci.
14
6
8
9
23
P
70
24
24
18
23
159
N
35
20
4
1
-
60
Poziom
LP.
175
80
12
2
-
269
Przeciętny
P
2,65
4,48
Bardzo wysoki
Przy wykorzystaniu śmiechu,
można łagodzić
2.
napięcia psychiczne
pojawiające się w
trudnych sytuacjach.
60
P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych
N
19
22
-
8
11
60
P
95
88
-
16
11
210
Śmiech może
ułatwiać uczniom
4.
zapamiętywanie
nowego materiału.
N
10
30
2
13
5
60
P
50
120
6
26
5
207
Śmiech powoduje
odprężenie
5. i regenerację sił
podczas intensywnej
pracy.
N
58
2
-
-
-
60
3,50
3,45
P
150
140
8
-
-
4,96
3,80
Wysoki
298
Wynik globalny
Wysoki
Śmiech może
pomagać uczniom
3.
w rozwiązywaniu
trudnych zadań.
Wysoki
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
Bardzo wysoki
162
N – liczba osób; P – liczba punktów
Nauczyciele wykazali się na ogół dobrą orientacją w zakresie wymienionych
funkcji śmiechu. Uważają, że śmiech pełni pozytywną rolę w życiu młodych ludzi.
Są przekonani o terapeutycznej roli śmiechu, który pomaga uczniom w łagodzeniu napięć emocjonalnych (poziom bardzo wysoki), wpływa na regenerację sił
(poziom bardzo wysoki), pomaga w zapamiętaniu nowego materiału (poziom wysoki), a także ułatwia rozwiązywanie trudnych zadań (poziom wysoki). Słusznie
też podkreślają pozytywną rolę śmiechu w opanowaniu nowych treści. Prawidłowość tę potwierdzają badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych.
Okazało się bowiem, że zajęcia prowadzone dowcipnie, z humorem, wyzwalające
śmiech przynoszą lepsze rezultaty niż zajęcia pozbawione tych elementów. Natomiast badani nauczyciele nie są przekonani, że śmiech pozwala na eliminowanie
ludzkich wad lub zapobiega nim. Uważają bowiem, że ośmieszanie nie stanowi
skutecznej metody walki ze słabościami i przywarami, jakie przejawią ludzie. Być
może obawiają się, że tego typu zachowania wobec nauczycieli mogą prowadzić
do podważania ich autorytetu. Należy jednak uświadomić sobie fakt, że ośmieszanie nauczycieli przez uczniów stanowi codzienną praktykę i nie musi wcale
oznaczać utraty nauczycielskiego autorytetu. Nauczyciele są natomiast zgodni, że
śmiech może wpływać pozytywnie na osiągnięcia szkolne, co w perspektywie wychowawczo-dydaktycznej jest zjawiskiem pozytywnym. Nauczyciele dostrzegają
więc zależność między osiągnięciami i sukcesami szkolnymi uczniów a ich postawą wyrażającą się w pozytywnych reakcjach emocjonalnych.
P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych
163
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
Następnym badanym problemem było rozumienie przyczyn powstawania
śmiechu uczniowskiego. Wyodrębniono następujące przyczyny tego zjawiska:
nadmiar energii, wyraz radości i zadowolenia, satysfakcja z uzyskiwanych sukcesów (np. szkolnych), a także wyraz postawy obronnej i wyrażanie swojej dezaprobaty wobec innych osób.
Tabela 2. Rozróżnianie przez nauczycieli przyczyn powstawania śmiechu uczniowskiego
5
4
3
2
1
Wynik
18
25
-
8
9
60
Średnia Poziom
Poczucie swobody
podczas przerw,
4. luźniejszych lekcji
może być przyczyną
śmiechu u uczniów.
Właściwą reakcją
uczniów na
odwołanie przez
5.
nauczyciela sprawdzianu jest radosny
śmiech.
100
-
16
9
215
N
21
21
6
12
0
60
P
105
84
18
24
-
231
N
22
18
3
15
4
60
P
110
72
9
30
4
225
N
42
16
-
1
1
60
P
210
64
-
2
1
277
N
35
17
2
4
2
60
P
175
68
6
8
2
259
Wysoki
90
3,85
3,75
Wysoki
Uczniowie bardzo
3. często śmieją się z
ludzkich ułomności.
P
3,58
4,61
Bardzo wysoki
Śmiech może być
swoistą postawą
2. obronną, która
łagodzi napięcia
psychiczne.
N
4,31
Bardzo wysoki
Śmiech uczniowski
podczas zajęć może
być wywołany nad1. miarem energii.
Wysoki
LP.
P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
Dzieci śmiejące się
często, odczuwają
6. przyjemność z uzyskiwania sukcesów
szkolnych .
N
P
17
85
19
76
7
21
12
24
5
5
60
3,51
Wysoki
164
3,93
Wysoki
211
Wynik globalny
N – liczba osób; P – liczba punktów
Uzyskane wyniki oscylują wokół poziomu wysokiego i bardzo wysokiego.
Nauczyciele zdają sobie sprawę, że śmiech uczniowski jest wyrazem ich pozytywnego stosunku do otaczającego świata, ich młodzieńczej radości i nadmiaru
energii, wyrazem dobrze spełnionych obowiązków. Śmiech uczniowski może być
również swoistą postawą obronną, która łagodzi napięcia psychiczne w trudnych
dla ucznia sytuacjach. Nauczyciele słusznie podkreślają, że przyczyną śmiechu
u uczniów mogą być również ludzkie ułomności, mające często charakter obiektywny. Uczniowie śmieją się więc z dzieci otyłych, kalekich, mało uzdolnionych,
mało zaradnych, tzw. „maminsynków”, słabych fizycznie i psychicznie. Takie uwarunkowania śmiechu muszą być bezwzględnie eliminowane w oparciu o odpowiednio prowadzoną pracę wychowawczą. Zjawisko to nauczyciele oceniają jako
występujące dość często, co wymaga od wychowawców odpowiednich reakcji.
Generalnie, wiedza nauczycieli dotycząca przyczyn powstawania śmiechu,
kształtuje się na wysokim poziomie. Należy zatem przyjąć, że nauczyciele szkół
podstawowych w sposób właściwy rozróżniają przyczyny powstawania śmiechu
uczniowskiego, są zorientowani w przyczynach, które mogą generować tego typu
zachowania.
W dalszej kolejności podjęto próbę zbadania sposobu wykorzystania śmiechu na lekcji w sytuacjach wychowawczych i dydaktycznych. Jeżeli śmiech odgrywa pozytywną rolę w życiu człowieka i towarzyszy mu w różnych sytuacjach
życiowych, to zachodzi pytanie o możliwość wykorzystania reakcji uczniowskich
w procesie nauczania i wychowania. W związku z tym zapytano nauczycieli, czy
na lekcjach wprowadzają element żartu, anegdoty, czy wykorzystują zaistniałe sytuacje w celu wywołania śmiechu.
P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych
165
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
Tabela 3. Sposoby wykorzystania śmiechu w nauczaniu i wychowaniu przez nauczycieli
szkół podstawowych
5
4
3
2
1
Wynik
-
19
7
11
22
60
Średnia
Poziom
Korzystam
z zabawnych form
oceniania
4.
(słownych,
rysunkowych,
pisemnych).
Jeśli w klasie
pojawiają się kon5. flikty, staram się
je rozwiązać przy
pomocy dowcipu.
-
76
24
22
22
144
N
21
27
3
3
6
60
3,90
P
105
108
9
6
6
234
N
6
14
5
11
24
60
2,45
P
30
56
15
22
24
147
N
8
22
-
4
26
60
2,36
P
40
88
-
8
26
142
N
10
25
1
10
14
60
P
50
100
3
20
14
3,11
2,84
Przeciętny
187
Wynik globalny
Wysoki
P
Niski
W czasie zajęć
lekcyjnych, celowo
3.
ośmieszam pewne
wady uczniów.
2,40
Niski
Podczas zajęć lekcyjnych wplatam
żart słowny
2.
lub rysunkowy
w nauczane treści
programowe.
N
Przeciętny
Jeśli uczniowie
źle się zachowują,
zamiast standardowej uwagi zapisuję
1. im śmieszne
anegdoty.
Niski
LP.
N – liczba osób; P – liczba punktów
Przedstawione w tabeli 3. wyniki przekonują, że nauczyciele szkół podstawowych rzadko wykorzystują śmiech w procesie nauczania i wychowania, nie potrafią uczynić śmiechu jednym ze sposobów odziaływania na uczniów. Nauczyciele stwierdzali, że niezbyt często stosują śmieszne uwagi w stosunku do swoich
166
P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
uczniów, rzadko też wykorzystują śmiech w celu lepszego skupienia ich uwagi, czy
pobudzenia do bardziej intensywnej pracy umysłowej. A przecież życie szkolne
dostarcza wielu sytuacji stwarzających możliwość zastosowania anegdoty, żartu,
humoru w zawiązku z omawianymi treściami, czy też pojawiającymi się sytuacjami wychowawczymi. Powszechnie wiadomo, że uczniowie akceptują nauczycieli
wesołych, dowcipnych umiejących śmiać się razem z uczniami. Trzeba jednak pamiętać, że istotną rolę w tym procesie odgrywa wiek uczniów. Im starsi uczniowie,
tym większa możliwość wykorzystania humoru i śmiechu w procesie nauczania
i tym większy efekt wychowawczy.
Ostatnie zagadnienie dotyczyło uczuć, jakie wzbudza wśród nauczycieli śmiech
uczniowski, badano, w jakim stopniu nauczyciele akceptują takie zachowania
i reakcje emocjonalne. Przyjęto następujące wskaźniki pozwalające na określenie
stosunku nauczycieli do badanego zjawiska: upokorzenie, wstyd, strach, gniew,
zdenerwowanie lub akceptacja, zadowolenie.
Tabela 4. Uczucia, jakie wzbudza śmiech uczniowski u nauczycieli szkół podstawowych
5
4
3
2
1
5
20
9
16
10
Wynik Średnia
Poziom
2,90
P
25
80
27
32
10
174
Śmiech uczniów
czasami powoduje
2.
u mnie poczucie
strachu.
N
-
3
11
9
37
60
P
-
12
27
18
37
100
W sytuacji gdy uczniowie śmieją się,
3.
odczuwam gniew
i zdenerwowanie.
N
3
9
5
16
27
60
P
15
36
15
32
27
125
Zdarza się, iż śmieję
się razem z ucz4.
niami, co sprawia
mi radość.
N
33
18
3
2
4
60
1,66
2,08
P
165
77
9
4
4
4,23
2,71
Przeciętny
254
Wynik globalny
Bardzo niski
60
Niski
N
Wysoki
W niektórych
sytuacjach śmiech
uczniowski
wywołuje u mnie
1.
uczucie upokorzenia
/ wstydu.
Przeciętny
LP.
P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
167
Wyniki badań są optymistyczne. Okazuje się, że śmiech uczniów nie budzi
negatywnych reakcji emocjonalnych nauczycieli. Oczywiście, reakcje te zależne są od cech osobowości nauczycieli. Jeżeli przejawiają oni postawy otwarte
i skłonność do demokratycznego stylu kierowania klasą, to śmiech uczniowski
nie będzie wywoływał sprzeciwu. M. Dudzikowa wyróżnia trzy podstawowe typy
nauczycieli. Pierwszy, najliczniejszy, to osoby, które w sposób zdecydowany nie
akceptują uczniów śmiejących się, żartujących czy dowcipkujących. Tacy nauczyciele nie są akceptowani przez uczniów, często budzą lęk i strach. W tym przypadku śmiech uczniowski jest wyrazem buntu, a także potrzebą łagodzenia stresu,
wywoływanego przez autokratycznych nauczycieli. Drugi typ, nieco mniej liczny,
stanowią nauczyciele, którzy tylko częściowo akceptują zachowania uczniów i tylko w określonych sytuacjach. Trzeci, najmniej liczny typ, stanowią ci, którzy śmieją się z uczniami. Tego typu nauczyciele są najbardziej lubiani, szanowani i akceptowani, a co najważniejsze, cieszą się autorytetem. Jaki więc typ nauczyciela
reprezentują badane osoby? Ogólny wynik, jaki uzyskano w badaniu nauczycieli,
w zakresie uczuć, jakie wzbudza w nich śmiech uczniowski, wyniósł 2,71 punktu
(poziom przeciętny). Wynika stąd, że śmiech uczniowski nie budzi u nauczycieli większych sprzeciwów, nie denerwuje ich, są często pobłażliwi wobec żartujących i dowcipkujących uczniów. Rzadko towarzyszy im uczucie strachu, śmiech
uczniów nie wywołuje również u nich poczucia upokorzenia. Potrafią odróżnić
śmiech, będący pozytywną, naturalną reakcją uczniów od śmiechu interpretowanego jako zachowanie naganne. Badani nauczyciele są w większości osobami opanowanymi emocjonalnie, zrównoważonymi, znającymi swoją wartość. Można ich
więc zakwalifikować do drugiej grupy nauczycieli, w przywołanej za M. Dudzikową klasyfikacji, tj. takich, którzy są zwolennikami zachowania równowagi między
autokratycznym a demokratycznym stylem kierowania klasą szkolną.
Tabela 5. Wyniki zbiorcze
Badane zagadnienia
Średnia
Poziom
1.
3,80
Wysoki
2.
3,93
Wysoki
3.
2,84
Przeciętny
4.
2,71
Przeciętny
Średnia globalna
3,32
Przeciętny
Po przeprowadzeniu badań wnioskować należy, że nauczyciele badanych szkół
podstawowych znają zarówno przyczyny, jak i funkcje śmiechu. Zdają sobie sprawę, że śmiech może być wywoływany przez różnorodne czynniki takie jak: przyjemne przeżycia, nadmiar energii, łagodzenie napięć psychicznych w trudnych
dla ucznia sytuacjach. Znaczna liczba nauczycieli szkół podstawowych nie wy-
168
P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
korzystuje jednak śmiechu w pracy zawodowej, albo też nie potrafi wykorzystać
tego typu sytuacji. Badani przyznawali również, że nad tą kwestią nigdy się nie
zastawiali i w związku z tym ich podejście oraz reakcje miały charakter intuicyjny. Stąd zapewne przeciętny poziom akceptacji zjawiska uczniowskiego śmiechu
(patrz tabela 5.), co dowodzi, że nauczyciele prezentują ambiwalentną postawę
wobec niego. Jeżeli śmiech jest sposobem komunikowania i wyrażania swojego
stosunku do otaczającej rzeczywistości, to należy zjawisko to potraktować z należytą uwagą, pamiętając jednakże o potrzebie posiadania na ten temat określonej wiedzy. Dotyczy ona funkcji śmiechu, jej przyczyn, a także umiejętności jego
interpretowania, co wymaga dobrej znajomości kontekstu sytuacyjnego. Na zakończenie warto przytoczyć wypowiedź M. Dudzikowej z wywiadu udzielonego
w listopadzie 2013 r. Stwierdza ona, że „humor ukazuje całą prawdę o stosunkach
społecznych w klasie szkolnej i organizacyjnej strukturze funkcjonowania szkoły”.
W opinii M. Dudzikowej, śmiech posiada o wiele głębszy sens i znaczne większe
znaczenie dla procesów edukacyjnych niż się to powszechnie sądzi.