Skuteczność preparatów wapnia w proFilaktyce jego niedoborów

Skuteczność preparatów wapnia w proFilaktyce jego niedoborów

3KUTECZNOu¿PREPARATÌWWAPNIAWPROFILAKTYCE
JEGONIEDOBORÌW
#ALCIUMPREPARATIONEFFECTIVENESSINPREVENTIONOFACALCEROSIS
$RHABNFARM"ARBARA$OLIÊSKAMGRIN˜!GNIESZKA-IKULSKA
0ROFDRHABMED&LORIAN2YSZKA
+ATEDRAI:AKŒAD&ARMACJI3TOSOWANEJgL’SKIEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGO
3OSNOWIEC
&ARMACEUTYCZNY:AKŒAD.AUKOWO†0RODUKCYJNY`"IOCHEFAn
3OSNOWIEC
Streszczenie
Choroby związane z niedoborem wapnia szczególnie
osteoporoza u dorosłych oraz osteomalacja u dzieci są
obecnie poważnym światowym problemem. Wiedza
wśród społeczeństwa o roli wapnia w utrzymaniu zdrowia, szczególnie mocnych i zdrowych kości jest nadal
niewystarczająca. Często unika się mleka i produktów
nabiałowych – głównych źródeł łatwo przyswajalnego
wapnia, wprowadzając do diety produkty przetworzone z niską zawartością składników odżywczych, mineralnych i witamin. Celem niniejszego opracowania
jest wskazanie roli wapnia w profilaktyce chorób związanych z jego niedoborem szczególnie osteomalacji
i osteoporozy, a także porównanie dostępnych na rynku
postaci preparatów wapnia oraz krótki przegląd badań
nad nowymi jego formami.
Abstract
Nowadays diseases connected with calcium deficiency
like osteoporosis and rachitis are a serious public problem all over the world. Knowledge of calcium`s role in
maintaining good health, especially strong and healthy
bones is still very low. People especially the young, very
often avoid milk and dairy products – the main source of
readily available calcium. Preferring a diet of processed
products which have a low content of nutrients, minerals and vitamins. This article is an attempt to present the
role of calcium in prevention of all diseases connected
with its deficiency or absence.
Key words: calcium, calcium salts, calcium deficiency,
osteoporosis, diet supplements
Słowa kluczowe: wapń, sole wapnia, niedobory wapnia, osteoporoza, suplementy diety
'-‚ÍŸ
Wapń jest podstawowym składnikiem tkanki kostnej
oraz bierze udział w wielu procesach fizjologicznych jak:
krzepniecie krwi, przekaźnictwo nerwowo-mięśniowe, równowaga elektrolitowa, utrzymanie maksymalnego napięcia
i pobudliwości mięśni szkieletowych oraz mięśnia sercowego, sekrecji gruczołów dokrewnych, spermatogenezy,
odtwarzaniu komórek, wydzielaniu hormonów, przenikaniu
lipidów. Posiada także właściwości przeciwzapalne, przeciwobrzękowe i przeciwalergiczne. Ponadto wskazuje się jego
pozytywne działanie w zapobieganiu i leczeniu nadciśnienia
[1], kamicy nerkowej [2], cukrzycy typu 2 [3], raka okrężnicy [4], PMS (syndrom napięcia przedmiesiączkowego) [5],
zwalczaniu zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforanowej
u hemodializowanych chorych z przewlekłą mocznicą [6].
Ogólnoustrojowy dobowy bilans wapnia u zdrowych, doroCOPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
słych osób wynosi zero i jest wypadkową pomiędzy ilością
wapnia spożywanego, a wydalanego. U dzieci i młodzieży
ilość wchłanianego z pokarmem wapnia jest większa, co pozwala na akumulację w układzie kostnym (bilans dodatni).
W okresie wzrostu organizm może zaabsorbować nawet do
75% spożywanego wapnia. W wieku 25 lat współczynnik
wchłaniania obniża się do poziomu 20-30%, a po 35 roku
życia wynosi już tylko 15%. Przyczyną ujemnego bilansu
wapniowego może być zbyt niska podaż wapnia z dietą oraz
upośledzone wchłanianie jelitowe. Znaczną utratę wapnia
z układu kostnego (ujemny bilans wapniowy) obserwuje się
u osób starszych i kobiet w wieku pomenopauzalnym, co
jest związane z niedoborem hormonów płciowych – estrogenów, androgenów. Wraz z wiekiem narasta również oporność jelitowych receptorów dla witaminy D – co zmniejsza efektywność wchłaniania, maleją również możliwości
produkcji tej witaminy w skórze. Wiele substancji dostar-
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
–ŸœkUŸžŸ¤°°U
czanych z pokarmem może zwiększać lub obniżać jelitową
absorpcję wapnia. Do czynników pokarmowych poprawiających wchłanianie jonów wapnia należą: laktoza, zasadowe
aminokwasy, kwas mlekowy i cytrynowy, niestrawne oligosacharydy (inulina), średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe.
Dodatnio wpływają na proces wchłaniania wapnia jony magnezu i kwasy żółciowe. Natomiast ograniczają wchłanianie
wapnia zawarte w niektórych warzywach i owocach kwasy
uronowe, szczawiany, fityniany. Absorpcja obniża się także
przy diecie bogatej w sód i białko zwierzęce, paleniu tytoniu, nadużywaniu alkoholu i kofeiny. Regularne picie jednej
filiżanki czarnej kawy dziennie powoduje ubytek 2-3 mg
Ca/dzień, co w stosunku rocznym daje 700-1000 mg.
¥‚qRuRy -Ao-Ÿª-‚ylNajlepszą formą uzupełniania niedoborów wapnia jest
dostarczenie go z pożywieniem. Podstawowym i najbogatszym źródłem wapnia w przeciętnej diecie jest mleko i jego
przetwory. Ocenia się, że dostarczają one blisko 80% tego
pierwiastka. Wykazano, że wapń pochodzący z mleka i jego
przetworów dobrze się wchłania nawet przy braku witaminy
D czy obniżonej ilości soku żołądkowego. Badacze sugerują, że istotny wpływ na lepsze wchłanianie wapnia z mleka
mają występujące w nim substancje bioaktywne – kazeinofosfopeptydy, lizyna i arginina [7]. Ponadto badacze z Japonii wykazali szczególne właściwości białek mleka (MBP
–milk basic protein), które mają zdolność do bezpośredniego hamowania resorpcji osteoklastów w hodowli komórek
kostnych, a także hamowania utraty masy kostnej u szczurów po owarektomii [8]. Oprócz właściwej diety dodatkowe źródło wapnia mogą stanowić preparaty wapniowe. Do
najczęściej stosowanych należą: węglan, chlorek, cytrynian,
mleczan, glukonian, laktobionian. Nadal testuje się kilka innych, które mogą mieć zastosowane w uzupełnianiu niedoborów wapnia, na przykład fumaran wapnia [9,10] i mrówczan wapnia [11]. Spotyka się również połączenia dwóch
organicznych soli wapnia np.: laktoglukonian (10,5% Ca),
glukonolaktobionian (6,9% Ca) czy cytryniano-jabłaczan wapnia (23% Ca). Ostatnio coraz większe uznanie wśród pacjentów
zyskuje wapń ze źródeł naturalnych: z muszli ostryg, skorupek
jaj kurzych, mączki kostnej, koralowców, dolomitu.
Biorąc pod uwagę zawartość wapnia w preparacie można
obliczyć jaką ilość wapnia dostarczamy faktycznie organizmowi. Dla porównania, aby dostarczyć 1000 mg wapnia
należy spożyć 2,5 g węglanu wapnia, 4,7 g cytrynianu i aż
11,2 g glukonianu wapnia. Należy zaznaczyć, że wapń jest
makroelementem o charakterze progowym, co oznacza, że
istnieje zależność miedzy jego spożyciem, a wchłanianiem
i retencją w organizmie do pewnej wartości granicznej.
Wyższy wzrost pobrania wapnia oraz dalsza wysoka podaż
w pewnym wieku nie skutkują zwiększeniem wchłaniania
oraz akumulacji w kośćcu. Po wielu badaniach stwierdzono, że największy procent wchłaniania wapnia z suplementów występuje, gdy dawka jednorazowa wynosi 500 mg lub
mniej.
Węglan wapnia
Jest nieorganiczną, słabo rozpuszczalną w wodzie (0,0153
g/l) solą wapnia, która w żołądku przekształca się w silnie
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
zdysocjowany chlorek wapnia. Oszacowano na podstawie
badań, że 20-40% węglanu wapniowego jest przyswajane.
Rozpuszczalność węglanu wapnia jest silnie zależna od pH,
dlatego zaleca się przyjmowanie suplementów z tą postacią
wapnia wraz z pokarmem, aby sekrecja kwasu w żołądku
była jak największa. Biodostępności wapnia z różnych soli
poświęcono wiele badań. Stwierdzono, że absorpcja wapnia podanego w postaci węglanu nie różni się istotnie od innych soli wapniowych [12]. Należy natomiast zaznaczyć, że
istotnymi zaletami węglanu wapnia jest wysoka zawartość
wapnia w cząsteczce soli - 40% oraz szeroka dostępność
i niska cena surowca. Ujemne cechy to słaba rozpuszczalność
i słabe wchłanianie przy niedokwaśności żołądka (hipoacidoza), alkalizowanie ustroju, możliwość powodowania
działań ubocznych w postaci wzdęć i zaparć.
Fosforany i chlorki wapnia
Fosforan wapnia wykazuje bardzo słabą rozpuszczalność (0,02-0,03 g/l) nawet przy niskim pH i w tych
warunkach słabo się wchłania. Poza tym utrzymanie
niskiego pH jest trudne ze względu na silne właściwości buforujące fosforanu. Sól ta jako główne źródło jonów wapnia
w suplementach diety jest stosowana rzadko. W niektórych
preparatach wapniowych jako składnik główny pojawia się
mikrokrystaliczny hydroksyapatyt (MCHC). Hydroksyapatyt, mimo iż zawiera 40% wapnia jest solą praktycznie nierozpuszczalną (0,08 g/l) i słabo wchłanianą oraz wywiera
nieznaczny efekt na metabolizm wapnia.
Chlorki wapniowe odznaczają się dobrą rozpuszczalnością i wysoką zawartością procentową wapnia. W praktyce
medycznej chlorki wapnia spotyka się w formie 10% roztworów do wstrzykiwań, stosowanych w celu szybkiego
uzupełnienia niedoborów wapnia lub przy zatruciach antagonistami wapnia np. magnezem. Rzadko stosuje się chlorki wapniowe jako składnik tabletek, ze względu na znaczną
higroskopijność oraz drażniące działanie na błonę śluzową
żołądka, co może skutkować powstaniem owrzodzeń.
Cytrynian wapnia
Dla osób które nie maja problemu z przyjmowaniem
większej ilości tabletek lub osób z niedokwaśnością żołądka, bądź stosujących blokery histaminy-2 czy inhibitory
pompy proteinowej poleca się cytrynian wapnia lub cytryniano-jabłaczan wapnia [13]. Wapń występuje tu w formie
organicznej, zchelatowany ze słabymi kwasami organicznymi, przez co lepiej się wchłania [14]. Tłumaczy się to brakiem alkalizującego działania cytrynianu, które mogłoby
podwyższać pH i zmniejszać absorpcję. Ponadto ilość zjonizowanego cytrynianu wapnia pozostaje stabilna przez kilka
godzin nawet po wydzieleniu soku trzustkowego. Stwierdzono również, że wapń z cytrynianu nie wiąże się ze szczawianami i innymi składnikami roślinnymi, które obniżają
wchłanianie. Cytrynian wapnia jest powszechnie stosowany
przez producentów żywności, wzbogacających produkty
w wapń, ponieważ nie zmienia on pH produktu, nie wpływa na smak oraz konsystencję. Najczęściej wzbogaca się
nim soki, jogurty i sery. Wadą cytrynianu wapnia jest natomiast jego wysoka cena oraz niska rozpuszczalność (9,6 g/l)
i zdolność do pochłanianie wody podczas przechowywania.
W porównaniu z cytrynianem wapnia, większą rozpuszczalCOPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
–ŸœkUŸžŸ¤°°U
nością, biodostępnością oraz znacznym wpływem na utrzymywanie odpowiedniej masy kostnej cechuje się cytryniano-jabłczan wapnia [15].
Fumaran wapnia
Fumaran wapnia od kilku lat znajduje zastosowanie
w wzbogacaniu żywności w wapń w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. US FDA klasyfikuje fumaran wapnia jako dodatek spożywczy i suplement diety. Fumaran
wapnia jest związkiem trwałym, słabo rozpuszczalnym w
wodzie (21,1g/l). W kwaśnym środowisku żołądka zachodzi reakcja wymiany miedzy solą, a kwasem solnym i już
w postaci chlorku wapnia wchłania się w jelicie cienkim. Fumaran wapnia podany doustnie uzupełnia niedobory wapnia
w hipokalcemii o różnej etiologii. Ocenę skuteczności i tolerancji fumaranu wapnia wykonano na chorych hemodializowanych z powodu przewlekłej niewydolności nerek [16].
Badania potwierdziły, że tabletki z fumaranem wapnia są
dobrze tolerowane i skuteczne w leczeniu zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforanowej. Wykazano także, że fumaran
wapnia dobrze wchłania się u szczurów z doświadczalnie
wywołaną osteoporozą (po orchidektomii) oraz przyczynia się do zwiększenia gęstości kości BMD [10]. Ponadto
w odróżnieniu od węglanu wapnia nie powoduje alkalizacji
ustroju oraz wzdęć.
Glukonian, laktobionian i mleczan wapnia
Glukoniany i laktobioniany zawierają stosunkowo mało
wapnia (5 - 9%). Glukolakto-bionian i laktobionian ze
względu na dobrą rozpuszczalność są powszechnie stosowane w syropach wapniowych dla dzieci i dorosłych. Syropy wapniowe mogą być alternatywą dla osób mających
trudności z połykaniem tabletek.
Mleczan wapnia o 13% zawartości wapnia, podawany
dorosłym nie powoduje żadnych efektów ubocznych, natomiast nie powinno się go podawać małym dzieciom (ponieważ nie produkują one jeszcze odpowiednich enzymów potrzebnych w prawidłowym metabolizmie mleczanów) oraz
chorym na cukrzycę.
Wapń ze źródeł naturalnych
Od dość dawna naukowcy prowadza badania nad wykorzystaniem skorupek jaj kurzych jako naturalnego źródła
wapnia. Bazując na danych z 1997 roku w samych Stanach
Zjednoczonych produkuje się 120 tys. ton nieprzetworzonych i niewykorzystanych skorup jaj. Publikowane badania
wykazują, że skorupy jaja kurzego wywierają pozytywny
wpływ na metabolizm kostny [17,18]. W badaniach klinicznych z zastosowaniem proszku ze skorup jaja kurzego
obserwowano właściwości przeciwkrzywicze, pozytywny
wpływ na gęstość kości, opóźnienie procesów demineralizacji kości. U kobiet z osteoporozą pomenopauzalna i starczą zaobserwowano zmniejszenie odczuć bólowych wynikłych z osłabienia kości, zwiększenie zdolności poruszania
się oraz wzrost gęstości kości BMD [19]. W warunkach in
vitro proszek z kurzych skorup stymulował różnicowanie
chondrocytów i wzrost chrząstki [20]. Proszek ze skorup
jaj w ponad 93% zawiera węglan wapnia, a ponadto 1,39%
węglan magnezu, 0,73% fosforanów i 4,14% związków
organicznych (proteiny, glikoproteiny, polisacharydy, gliCOPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
koaminoglikany, aminokwasy-glicyna, arginina). Wykryto
również niewielkie ilości kalcytoniny, progesteronu oraz
transformowanego czynnika wzrostu (TGF-β1). Proszek ze
skorup jaj kurzych posiada wszystkie korzystne cechy przypisywane węglanowi wapnia, jak łatwa jonizacja w niskim
pH żołądka, korzystny stosunek ilości wapnia (38%) do
masy całej cząsteczki. Stanowi źródło bardziej biodostępnego wapnia w porównania z czystym węglanem wapnia, na
co mogą wpływać obecne w nim pierwiastki – stront, fluor,
miedź oraz białka.
Jako zamiennik węglanu wapnia w preparatach wapniowych producenci często stosują zmielone muszle ostryg.
Wydobywa się je z kilku unikalnych złóż na świecie u wybrzeży Meksyku, Indii i Skandynawii. Proszek z muszli
ostryg zawiera 37-39% wapnia pierwiastkowego. Badania
przeprowadzone na zwierzętach wykazały, że grupa otrzymująca wapń z muszli ostryg miała o 9-17% wyższe stężenie wapnia we krwi niż grupa otrzymująca węglan wapnia.
Lepsze pokrycie zapotrzebowania na pierwiastek sprawił, że
znacznie zmniejszył się pobór wapnia z kości szpikowych.
Biodostępność wapnia z muszli ostryg jest dobrze udokumentowana u kur niosek. Niestety mało jest badań i doniesień naukowych na temat dostępności i działania proszku z
muszli ostryg na zdrowie i metabolizm wapnia ludzi. Większość z nich bazuje na danych dotyczących węglanu wapnia,
który jest ich głównym składnikiem. Donosi się także, że
alternatywnym źródłem wapnia mogą być koralowce [21].
Głównym składnikiem koralowców jest również węglan
wapnia. Koralowce pozyskuje się z rafy u wybrzeży Okinawy (Japonia) oraz wybrzeży północnej Brazylii. Zawartość wapnia w koralowcach z tych źródeł wynosi 35-38%.
W przeprowadzonych badaniach naukowcy sugerują, że
wapń z koralowców jest lepiej absorbowany z jelit (69,6%)
niż węglan wapnia oraz wpływa na zwiększenie BMD [21].
Właściwości te przypisują obecności ponad 70 dodatkowych pierwiastków i minerałów głównie w organicznej,
zchelatowanej formie. Naukowcy uważają, że pozytywne
działanie wapnia z koralowców wynika także z idealnego
stosunku w surowcu wapnia do magnezu (2:1). Podobnie
jak w przypadku muszli ostryg potrzebne są dalsze, szczegółowe badania potwierdzające działanie takich preparatów.
Tanim surowcem do produkcji związków wapnia wydaje się
być dolomit. Dolomit (węglan wapniowo-magnezowy) pozyskiwany ze złóż krajowych zawiera od 24-30% wapnia
pierwiastkowego, 18-22% magnezu oraz niewielkie ilości
żelaza, glinu, krzemu, manganu, cynku i miedzi. Do celów
spożywczych i farmaceutycznych dolomit pozyskiwany jest
z odpowiednich odmiany litologicznych, które są myte, suszone w temp 110ºC, a następnie rozdrabniane w młynach
strumieniowych do rozmiarów cząstek w granicach 4-10
μm.
|J˜¥u|ª-ylR
Większość badaczy jest zgodnych: nie ma leczenia
osteoporozy bez wyrównywania niedoborów wapnia. Aby
zmniejszyć ryzyko wystąpienia osteoporozy oraz złamań
osteoporetycznych zalecana jest jak najwcześniejsza profilaktyka. Obligatoryjne jest stosowanie suplementacji wapniem diety kobiet w okresie przed i po menopauzie. Gdy
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
–ŸœkUŸžŸ¤°°U
spożywcze źródła wapnia są niewystarczające by pokryć
wymaganą dzienną dostawę pierwiastka należy wziąć pod
uwagę suplementację preparatami wapniowymi. Dodatkowa suplementacja diety, szczególnie wśród osób zwiększonego ryzyka osteoporozy może oszczędzić ogromne środki
finansowe oraz zmniejszyć straty moralne związane z dyskomfortem powypadkowym. Obecnie rynek jest dobrze
zaopatrzony w tego typu preparaty. Nadal w wielu ośrodkach naukowych na całym świecie prowadzone są prace nad
nowymi postaciami preparatów wapnia jak i substancjami
zwiększającymi jego wchłanianie i biodostepność. Często
dyskutowanym problemem jest wybór odpowiedniego preparatu wapniowego. Przede wszystkim zależy on od indywidualnych potrzeb pacjenta. Przy szczegółowym przeglądzie
soli wapniowych uwidaczniają się różnice w rozpuszczalności, biodostępności oraz zawartości wapnia elementarnego.
Należy wziąć pod uwagę także współczynnik wchłaniania
wapnia, który zmienia się z wiekiem (z 70% w dzieciństwie
na 20-40% w późniejszych latach) i dokonać odpowiedniej
poprawki w dziennym jego dawkowaniu. Pamiętajmy, że
suplementacja wapniowa jest długotrwała i wieloletnia, wobec czego preparat powinien być odpowiedni dla pacjenta
nie tylko pod względem dawki, ale również postaci, wielkości tabletki, walorów smakowych czy też aspektów ekonomicznych.
8.
Piśmiennictwo:
16.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Van Mierlo L.A., Arends L.R., i wsp.: Blood pressure response to calcium supplementation: a meta-analysis of randomized controlled trials., J. Hum. Hypertens., 2006; 20:
571-80.
Williams A.P., Child D.F., i wsp.: Why oral calcium
supplements may reduce renal stone disease: report of
clinical pilot study., J. Clin. Pathol., 2001; 54: 54-62
Pittas A.G., Dawson-Hughes B., Li T. i wsp.: Vitamin
D and calcium intake in relation to type 2 diabetes in
women., Diabetes Care, 2006, 29: 650-56
Sandler R.S.: Calcium supplements to prevent colorectal
adenomas., Am. J Gastroenterol., 2005, 100: 395-96.
Thys-Jacobs S.: Micronutrients and the Premenstrual
Syndrome: the case for calcium., J. Am. Coll. Nutr.,
2000, 19: 220-27.
Friedman E.A.: Calcium-based phosphate binders are
appropriate in chronic renal failure., Clin. J. Am. Soc.
Nephrol., 2006, 1: 704-709
Scholz-Ahrens K.E., Schrezenmeir J.: Effects of bioactive substances in milk on mineral and trace element
metabolism with special reference to casein phosphopeptides., Br. J. Nutr., 2000, 84: S147-53
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
17.
18.
19.
20.
21.
Toba Y.Z.: Milk basic protein: a novel protective function of milk against osteoporosis., Bone, 2000, 27/3:
403
Ryszka F., Szulc B., Gadomska-Nowak M.: Comparison of intestinal absorption of selected calcium organic salts through the rat jejunum in vitro., Boll. Chim.
Farm., 2003, 142: 109-11
Ryszka F., Dolińska B.M., Suszka-Świtek A.: Calcium
concentration at rat females with osteoporosis after applying calcium fumarate., Boll. Chim. Farm, 2003, 142:
258-59
Hanzlik R.P., Fowler S.C., Fisher D.H.: Relative bioavailability of calcium from calcium formate, calcium
citrate and calcium carbonate., J. Pharm. Ex. Ther.,
2005, 313: 1217-22
Weaver C.M.: Solubility and absorbability of calcium
salts., Int. Dairy J. 1998, 8: 443-49
Straub D.A.: Calcium supplementation in clinical practice: a review of forms, doses and indications., Nutr.
Clin. Practise, 2007, 22: 286-96
Sakhaee K., Bhuket T., i wsp.: Meta-analysis of calcium
bioavailability: a comparison of calcium citrate with
calcium carbonate., Am. J. Therap., 1999, 6: 313-21
Patric L.: Comparative absorption of calcium sources
and calcium citrate-malate for the prevention of osteoporosis., Altern. Med. Rev., 1999, 4: 74-85
Kokot M., Adamczyk M., Ryszka F.: Assessment of efficacy and tolerance of Biohical 250 in haemodialysed
patients with end stage renal failure., Nefrol. Dial. Polska, 1999, 3: 125-28
Schaafsma A., Beelen G.M.: Eggshell powder, a comparable or better source of calcium than purified calcium
carbonate: piglet studies., J. Sci. Food Agric., 1999, 79:
1596-600
Daengpork W., Rupa O., Mine Y.: Hen Eggshell matrix
proteins enhance calcium transport in the human intestinal epithelial cells., J. Agrc. Food Chem., 2003, 51:
6056-61
Schaafsma A., Pakan I.: Short-term effects of chicken
egg shell powder enriched dairy-based products on
bone mineral density in person with osteoporosis or
osteopenia., Bratisl. Lek. Listy, 1999, 100: 651-56
Rovensky J., Stanickova M., Masaryk P., i wsp.: Eggshell calcium in the prevention and treatment of
osteoporosis., Int. J. Clin. Pharmacol. Res., 2003,
23: 83-92
Ishitani K., Itakura E., Goto S., Esashi T.: Calcium absorption from the ingestion of coral-derived calcium
by humans., J. Nutr. Sci. Vitaminol (Tokyo), 1999, 45:
509-17
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†