Przemoc wobec dzieci.

Grażyna Mastalerz
Przemoc wobec dzieci.
W powszechnym odczuciu mamy do czynienia z narastaniem zachowań agresywnych oraz
przemocy. Czy to znaczy, że jesteśmy bardziej agresywni niż w odległej historii bądź przed
kilkunastu laty? Jest to pytanie, na które nie ma prostej odpowiedzi. Jeśli chcemy
porównywać to, co działo się tysiąc, sto, czterdzieści lat temu z aktualnością, to trzeba
dysponować tak samo „zmierzonymi” zjawiskami. Takiej „miary”, jeśli chodzi o zachowania
agresywne i przemoc w życiu społecznym, rzecz jasna nie posiadamy. Należy też odnotować,
że różne epizody życia społecznego, w tym agresja i przemoc, które niewątpliwie
występowały w przeszłości, w naszych czasach są łatwiej upowszechniane, a to dzięki
środkom masowego przekazu. Informacje o różnych zdarzeniach łatwo i szybko docierają do
szerokiego grona odbiorców.
Wśród spraw najczęściej zgłaszanych do Biura Rzecznika Praw Dziecka poczesne miejsce
zajmuje problematyka przemocy. Przemoc wobec dzieci oraz przemoc rówieśnicza są
częstym tematem w mediach. Trwają kampanie przeciwko przemocy, organizowane są na ten
temat różnego rodzaju sejmiki, konferencje, sympozja naukowe. Podejmowane są różnorodne
próby przeciwdziałania przemocy.
Istnieje wiele definicji przemocy, a specjaliści toczą spory o trafność poszczególnych
określeń. Przyjmiemy, że: przemoc to fizyczne i psychiczne krzywdzenie dziecka,
uwarunkowane wieloma zespołami przyczyn; naruszenie autonomii dziecka, jego praw do
samostanowienia; zagrożenie dla społecznie uznawanych wartości moralnych; zakłócenie
wewnątrzrodzinnych relacji; naruszenie obowiązujących norm prawnych.
Ze zjawiskami krzywdzenia dziecka mamy do czynienia przede wszystkim w sytuacjach:
 Przemocy fizycznej stosowanej wobec dziecka,
 Wykorzystania seksualnego dziecka,
 Maltretowania psychicznego (emocjonalnego) dziecka,
 Zaniedbania dziecka.
Odrębnym zagadnieniem związanym z omawianą problematyką jest zjawisko przemocy
rówieśniczej i agresji, występujące szczególnie na terenie szkoły.
Ważnym problemem, poza definicją przemocy, na jaki natrafiają osoby zajmujące się
przemocą, jest określenie granicy pomiędzy oddziaływaniami wychowawczymi,
oddziaływaniami mieszczącymi się w ramach władzy rodzicielskiej, a działaniami noszącymi
jednoznacznie znamiona przemocy. W wielu przypadkach trudno jest ustalić, czy na przykład
oddziaływania wychowawcze, organizacja zajęć edukacyjnych, przymuszanie do
określonych, akceptowanych społecznie zachowań uwarunkowane są dobrem dziecka, a ich
sprawca nauczyciel, wychowawca, rodzic działał kierując się interesem dziecka. Trudno jest
też oddzielić działania mające na względzie interes i ambicje dorosłych, których efektem jest
szkodliwe postępowanie wobec dzieci, od działań mających na celu przekazanie pozytywnych
wzorców zachowań i ochronę dziecka przed potencjalnymi zagrożeniami.
Do czynników utrudniających poznanie zjawiska i nie pozwalających na skuteczne
eliminowanie zachowań o charakterze przemocowym należą obowiązujące w danej
społeczności normy i stereotypy dotyczące sfery wychowania dzieci, zasad posłuszeństwa,
powszechnie panującej kultury przemocy. Są to głównie: przemoc emocjonalna, wymuszanie
posłuszeństwa, aprobata kar cielesnych ich stosowanie, wyrażające się w przekonaniu, że
klapsy, drobne kary cielesne nie są przemocą. Świadczą o tym stereotypowe powiedzenia
typu: „Dzieci i ryby głosu nie mają”, „Wolno wojewodzie, a nie tobie smrodzie”.
Przemoc w rodzinie
Przemoc w rodzinie (przemoc domowa) określa się często jako: „awantury domowe”,
„kłótnie rodzinne”, „nieporozumienia rodzinne i małżeńskie”. Zjawisko to do niedawna było
słabo udokumentowane, łączono je z rodzinami problemowymi i patologicznymi. Przejawy
agresji w rodzinie traktowano jako formy codziennego zachowania.
Dziś wiemy, że przemoc w rodzinie jest zjawiskiem powszechnym, obecnym w różnych
kulturach, środowiskach i grupach społecznych. Jest formą sprawowania władzy i kontroli
nad innymi członkami rodziny(współmałżonek, dzieci). Przemoc rodzica odgrywa dużą rolę
w etiologii i uwarunkowaniach nieprzystosowania społecznego dziecka. Większość szkód
fizycznych, jakich doznaje dziecko, wiąże się ze stosowaniem „normalnych” w danej rodzinie
„wychowawczych” praktyk wymierzania kary.
Zachowania agresywne, obrazy przemocy, których świadkami i uczestnikami są dzieci,
uczą je agresywnego zachowania, wskazują niewłaściwy sposób rozwiązywania konfliktów.
Dziecko z roli ofiary łatwo może przejść do roli sprawcy przemocy. Mechanizm ten
obserwujemy w środowisku szkolnym jako przemoc rówieśniczą, zjawisko fali,
nieaprobowane zachowania w grupach nieformalnych. Przemoc w domu „przekłada się”
bardzo często na zachowanie dziecka w szkole.
Przemoc w otoczeniu sprawia, że dziecko żyje w ciągłym strachu, stresie i napięciu.
U nastolatków może skutkować brakiem pozytywnych modeli postępowania z innymi ludźmi.
Polski model rodziny, ról pełnionych w rodzinie nacechowany jest przemocą. Znajduje to
wyraz w wypowiedziach wielu uczestników odbywających się obecnie gminnych
i powiatowych debat w ramach akcji „Dzieciństwo bez przemocy”, np.: „Mnie ojciec bił, ja
biłem swoje dzieci i proszę, zarówno ja, jak i moje dzieci wyrośliśmy na porządnych ludzi”.
W większości przypadków przemoc pozostaje w ukryciu, zamknięta w czterech ścianach
mieszkań i domów rodzinnych. Wielu rodziców bije dzieci niejako „profilaktycznie” i nie
wynika to z wrogich postaw wychowawczych, nie zależy od poziomu wykształcenia i statusu
rodziców. Rodzice stosujący przemoc mają zwyczaj wymagać zbyt dużo, postrzegają dzieci
jako ciężar, przypisują im złe intencje. Na stosunek rodziców do dziecka często wpływ mają
relacje w poprzednim pokoleniu, rodzice „odtwarzają” doznawaną przez siebie przemoc.
Z badań wynika, że bite matki maltretują swoje dzieci dwukrotnie częściej niż te, które takiej
przemocy nie doznawały. Świadczy to o ogromnym znaczeniu jakości międzypokoleniowych
relacji w wychowaniu dzieci.
Przemoc rówieśnicza
Wszelkie raporty, analizy i opracowania informują o wzroście zjawiska niedostosowania
społecznego wśród dzieci i młodzieży szkolnej. Corocznie prasa i programy telewizyjne
informują o zjawiskach „fali”, przemocy rówieśniczej i agresji, o wzroście zagrożenia
narkotykami i innymi używkami. Także nauczyciele wskazują przemoc rówieśniczą i agresję
wobec dorosłych jako największe problemy wychowawcze. Jednocześnie specjaliści
wskazują, ze przyczyny agresywnych zachowań dzieci i młodzieży leżą poza szkołą. Są one,
ich zdaniem, generowane w rodzinie, w niewłaściwym modelu wychowania, braku czasu dla
dziecka, spędzaniu przez nie czasu wolnego bez pozytywnych ofert wychowawczych,
wychowawczych niekontrolowanym dostępie do mediów gier nacechowanych agresją.
W obliczu narastającej fali agresji w szkołach podejmowane są działania oparte na
ograniczaniu autonomii szkoły poprzez: sięganie po identyfikatory, zamykanie szkół, pomoc
policjantów straży miejskiej. Działania te spotykają się z aprobatą opinii publicznej, mediów,
są akceptowane przez nauczycieli i rodziców. Jednak tego typu środki to powinna być
ostateczność. Szkoły powinny radzić sobie z problemami przemocy i agresji w ramach
oddziaływań przewidzianych w szkolnych programach wychowawczych.
Szkolny system wychowawczy, wspierając proces wychowania w rodzinie, powinien
przygotować dzieci i młodzież do radzenia sobie w kontaktach społecznych. Powinien:
1. Rozwijać umiejętność współdziałania i współżycia społecznego, w tym umiejętność
mediacji, negocjacji i rozwiązywania konfliktów;
2. Uczyć dokonywania wyborów opartych o oceny moralne i etyczne wynikające
z przekazywanego przez rodzinę i szkołę systemu wartości;
3. Przygotowywać do odpowiedzialności za siebie i innych;
4. Rozwijać sferę poznawczą oraz uczucia i emocje, kształtować sferę duchową;
5. Uczyć dbałości o zdrowie i rozwój fizyczny.
System wychowawczy szkoły powinien zakładać zbieżność oddziaływań
wychowawczych, być spójny w zakresie norm i zasad wypracowanych w ustroju szkolnym
(statut, samorządność uczniowska, regulaminy, prawa i obowiązki, system nagród, kar,
zakazów i nakazów). Dobra szkoła to taka, której klimat wychowawczy sprawia, że dzieci i
młodzież czują się w niej bezpiecznie.
Przeciwdziałanie przemocy wobec dzieci
Badania przeprowadzone w Polsce oraz w innych krajach naszego kręgu kulturowego
wykazują, że 66-93% rodziców stosuje przemoc w wychowaniu dzieci w postaci: bicia,
poszturchiwania, popychania. W stosunku do 4-5% dzieci rodzice stosują regularną przemoc
i znęcanie się. Dzieci młodsze krzywdzone są częściej niż dzieci starsze, chłopcy częściej niż
dziewczynki. Najsurowszych kar doświadczają chłopcy w wieku 3 do 5 lat. Stosowanie
przemocy wobec dzieci starszych (10-14 lat) spada o około 25%. Przemocy doświadcza około
30% młodzieży w wieku 15-17 lat i około 8% dzieci dorosłych. W wieku starszym częściej
karane są dziewczęta (dane z publikacji I. Pospiszyl: Razem przeciw przemocy);
 badania specjalistów zachodnich wskazują, ze co najmniej 25% dorosłych kobiet i 10%
mężczyzn było wykorzystywanych seksualnie przed 16 rokiem życia, z tego aż 30-35%
w związkach kazirodczych;
 badania prof. Z. Starowicza potwierdzają światowe tendencje: 25% dziewcząt i 22%
chłopców poddanych zostało oddziaływaniu pornografii, 9% dziewcząt i 2% chłopców
pobudzaniu narządów płciowych, 5,4% dziewcząt i 1,9% chłopców stało się ofiarami
różnego typu czynów lubieżnych;
 wykorzystanie seksualne dzieci najczęściej występuje w kręgu osób bliskich i znajomych,
w rodzinie ma najczęściej charakter wielokrotnego wykorzystania; okres największego
ryzyka to: 10-15 lat dla dziewcząt i 3-12 lat dla chłopców (są wykorzystywani głównie
przez mężczyzn);
 47% dorosłych Polaków nie wyobraża sobie wychowania bez stosowania kar cielesnych,
36% uznaje bicie za zwykłą metodę wychowawczą;
 corocznie około 200 dzieci trafia do polskich szpitali z rozpoznaniem tzw. syndromu
dziecka maltretowanego (dane Państwowego Instytutu Higieny).
W świetle dostępnych danych o narastającej skali zjawiska przemocy oraz odczuć
społecznych, na pytanie: Czy przemoc wobec dzieci jest problemem społecznym? - należy
odpowiedzieć twierdząco. Należy więc zastanowić się, jakie działania należy podjąć w celu
zapobiegania, ograniczania i eliminacji zjawiska.
Wszędzie tam, gdzie dochodzi do krzywdzenia dziecka, należy udzielić mu niezwłocznie
stosownej pomocy, podejmując wszelkie działania na rzecz likwidacji źródeł przemocy oraz
udzielenia stosownej, wielozakresowej pomocy wszystkim osobom dotkniętym problemem.
Wobec sprawców należy podjąć decyzje o charakterze interwencji mediacyjno-terapeutycznej
lub represyjnej, włącznie z karną odpowiedzialnością za popełnione czyny.
Istniejące formy pomocy wskazują na wiele mankamentów i ograniczony charakter
pomocy dzieciom – ofiarom przemocy oraz niedostatek oddziaływań na sprawców. Dotyczy
to zarówno przypadków najcięższych wykroczeń, jak i oddziaływań o charakterze
„miękkim”, z uwzględnieniem działań mediacyjnych i psychologiczno-terapeutycznych.
Dobro dziecka wymaga podjęcia wszelkich niezbędnych działań profilaktycznych
i prewencyjnych, by ochronić je przed przemocą i zapewnić szczęśliwe dzieciństwo.