ŚLIMAKI LĄDOWE GASTROPODA TERRESTRIA WYBRANYCH

ŚLIMAKI LĄDOWE GASTROPODA TERRESTRIA WYBRANYCH

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 3 • 2006
ŚLIMAKI LĄDOWE GASTROPODA TERRESTRIA
WYBRANYCH SIEDLISK MIEJSKICH LĘBORKA
TERRESTRIAL GASTROPODS GASTROPODA
TERRESTRIA OF SELECTED URBAN HABITATS
IN LĘBORK
Brygida Pakuła, Ewa Górska
Akademia Pomorska
Zakład Zoologii
ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk
e-mail: [email protected]
ABSTRACT
In 1993-1994, 2000-2001 and 2004-2005 a survey of terrestrial gastropods’ fauna
was conducted in Lębork (54˚34’ N, 17˚43’ E). Material was collected at 10 habitats within administrative boundaries of the city representing both different vegetation forms and anthropogenic impact characteristics. 34 species representing 14
families of terrestrial gastropods were noted in total. All these species are considered
as common and very common ones, and are reported from all over the country. The
most diverse malacocenosis was found in forest habitat – plot “Park II” (23 species),
while the lowest number of species (5 species) was noted at the habitat “Roadside
vegetation” that was typical urban green between two traffic lanes. The most common species were Trichia hispida found in all analysed habitats and Cepaea nemoralis observed in 9 habitats. Regarding their ecology the dominating species were
those living in the forest and in other shaded places (7 species), as well as snails
found in moist habitats of a different degree of shade (7 species). Half of terrestrial
gastropods’ species reported from Lębork were synanthropic.
Słowa kluczowe: ślimaki lądowe, faunistyka, siedliska antropogeniczne
Key words: terrestrial gastropods, faunistics, anthropogenic habitats
WPROWADZENIE
Współczesne ośrodki miejskie traktowane są jako sztuczne systemy ekologiczne,
w których podobnie jak w innych ekosystemach zachowane są podstawowe elemen73
ty struktury i zasady funkcjonowania (Pisarski i Trojan 1976). Tworzą one bardziej od naturalnych złożony układ, co wynika z połączenia czynników biotycznych
i środowiskowych ze strukturami ekonomiczno-techniczno-socjalnymi (Banaszak
1998). Badania nad ekologią zwierząt w środowiskach miejskich rozwijają się obecnie bardzo dynamicznie. Ciągle jednak znajomość fauny miast w porównaniu ze
środowiskami naturalnymi jest niewielka. Do najlepiej poznanych grup zwierzęcych
należą ptaki, ssaki i płazy wśród kręgowców oraz owady wśród bezkręgowców (Banaszak
i Kasprzak 1978, Luniak 1998). Informacje dotyczące Gastropoda żyjących w miastach są stosunkowo nieliczne i często mają charakter fragmentaryczny ze względu
na włączanie ich do grupy zwierząt glebowych. Istnieje zatem potrzeba uzupełniania
wiedzy dotyczącej jakościowego oraz ilościowego występowania ślimaków w środowiskach miejskich.
Celem badań było ustalenie listy gatunków ślimaków lądowych występujących
w Lęborku oraz charakterystyka malakocenoz w różnych typach siedlisk tego miasta.
MATERIAŁ I METODY BADAŃ
Badania faunistyczne ślimaków lądowych miasta Lęborka prowadzono w trakcie
sześciu sezonów wegetacyjnych obejmujących okres od maja do października, w latach 1993-1994, 2000-2001 i 2004-2005. Materiał zbierano w granicach administracyjnych miasta, w obrębie dziesięciu zróżnicowanych siedliskowo powierzchni zajmujących obszar od 100 do 300 m2. Przegląd i zwięzłą charakterystykę powierzchni
wytypowanych do badań przedstawiono w tabeli 1.
Każda z powierzchni była penetrowana co najmniej dwukrotnie w trakcie sezonu. Kontrole były przeprowadzane w ciepłe i wilgotne dni, najczęściej po opadach
deszczu. Ślimaki oraz muszle wyszukiwano wzrokowo wśród roślinności, systemów
korzeniowych, na powierzchni gleby, pod kamieniami, pod korą drzew. Wykonywano również przesiewki gleby i ściółki za pomocą sita. Duże okazy oznaczano bezpośrednio na miejscu, pozostałe ślimaki przenoszono w plastikowych pojemnikach do
pracowni. Usypiano je eterem, a następnie konserwowano w alkoholu etylowym.
Oznaczeń dokonywano w oparciu o klucze Urbańskiego (1957) i Wiktora (2004).
Klasyfikację ekologiczną gatunków przeprowadzono na podstawie pracy Szybiak
i in. (2005). Predyspozycję poszczególnych gatunków do synantropizacji podano za
Riedlem (1988) i Wiktorem (2004). Gatunki najbardziej liczne wybrano na podstawie liczby zebranych osobników, natomiast za gatunki najczęstsze przyjęto te, których obecność stwierdzono w każdym sezonie badawczym na danej powierzchni.
Analizy podobieństwa składu gatunkowego dokonano opierając się na indeksie Jaccarda (Dvořak i Čejka 2004) J=2c/(a+b)x100, gdzie a, b to liczby gatunków występujących w badanych ugrupowaniach, a c to liczba gatunków wspólnych w tych
ugrupowaniach.
74
Tabela 1
Opis powierzchni objętych badaniami w Lęborku
Table 1
Description of the study area in Lębork
Nazwa
powierzchni
Charakterystyka
Brzeg rzeki
Strome zbocze nad rzeką Łebą, odznaczające się dużym stopniem
wilgotności. Na powierzchni dominowała roślinność zielna oraz
występowały pojedyncze drzewa.
Park I
Park śródmiejski stanowiący miejsce masowego wypoczynku
mieszkańców. Wśród roślinności dominowały drzewa i krzewy
liściaste poddawane regularnym zabiegom pielęgnacyjnym.
3
Park II
Siedlisko w granicach Lasów Komunalnych Lęborka
zlokalizowane na terenie kompleksu leśnego o charakterze lasu
mieszanego świeżego. Charakteryzowało się obecnością gęstej
warstwy podszytowej i znaczną wilgotnością podłoża.
4
Nasyp
kolejowy
Nasyp pełniący funkcję bocznicy kolejowej, o łagodnym
nachyleniu oraz dużym nasłonecznieniu. Podłoże tej powierzchni
badań było kamieniste i porośnięte skąpą roślinnością zielną.
Lp.
1
2
5
Ogród
6
Cmentarz I
7
Cmentarz II
8
Łąka
9
Pas zieleni
10
Las
Fragment działki uprawnej zlokalizowanej w obrębie kompleksu
ogródków działkowych. Było to siedlisko o żyznej, próchniczej
glebie poddawanej intensywnym zabiegom agrotechnicznym.
Stanowiło miejsce uprawy roślin ozdobnych, warzyw i owoców.
Nekropolia komunalna zlokalizowana na terenie kompleksu
leśnego. Miejsce zacienione o wilgotnym podłożu. Wśród drzew
dominowały gatunki liściaste.
Cmentarz powstały po II wojnie światowej. Aktualnie teren
odsłonięty, dobrze nasłoneczniony z pojedynczymi niewysokimi
drzewami.
Obszar porośnięty roślinnością trawiastą i turzycami,
zlokalizowany pomiędzy lasem i trasą komunikacyjną. Odznaczał
się dużą wilgotnością podłoża i silnym nasłonecznieniem.
Fragment pasa roślinności trawiastej oraz krzewów ozdobnych,
usytuowanego wzdłuż ruchliwej ulicy w peryferyjnej dzielnicy
miasta.
Fragment zacienionego lasu mieszanego z gęstą warstwą
podszytu, położonego na obrzeżach miasta.
WYNIKI I DYSKUSJA
W kolejnych latach badań odnotowano odpowiednio 30 gatunków w sezonach
1993-1994, 32 gatunki w sezonach 2000-2001 oraz 27 gatunków Gastropoda w se75
zonach 2004-2005 (tab. 2, 3, 4). W całym okresie badań w wytypowanych siedliskach miejskich na terenie Lęborka stwierdzono występowanie łącznie 34 gatunków
ślimaków lądowych, należących do 14 rodzin (tab. 5). Riedel (1988) dla terenu Pojezierza Pomorskiego, w granicach którego leży Lębork, wymienia 92 gatunki. Odnotowana w Lęborku ich liczba stanowi zatem niespełna 37% tej listy, co świadczy
o ubóstwie gatunkowym Gastropoda w tym mieście, mimo iż dane Riedla (1988)
odnoszą się do znacznie większej jednostki obszarowej. Badania przeprowadzone
w innych miasta Pomorza Środkowego wykazały zbliżoną lub nawet niższą zasobność gatunkową ślimaków występujących w biotopach miejskich (Górska i Pakuła
2003). Ubóstwo gatunkowe malakofauny jest niewątpliwie związane z lokalizacją
terenu badań na obszarze zurbanizowanym. Na terenach zurbanizowanych tworzą
się typowe zoocenozy środowisk zdegradowanych o ubogim składzie gatunkowym
(Niedbała 1999). Pisarski i Trojan (1976) stwierdzili, że nawet na terenach zielonych
miast, wraz ze wzrostem czynników presji urbanizacyjnej, zmniejsza się liczba taksonów, w tym również dużych jednostek. Rozwój miast niszczy bowiem naturalne
siedliska zwierząt, co powoduje wypieranie z nich fauny, szczególnie wrażliwej na
odkształcenia antropogeniczne (Banaszak 1998, Luniak 1998).
Najbogatszą malakocenozę (23 gatunki) odnotowano w siedlisku o charakterze
leśnym – Park II. Pozostałe siedliska odznaczały się wyraźnie uboższym składem
gatunkowym (tab. 5). Najmniej gatunków ślimaków (5 gatunków) stwierdzono na
ubogiej pod względem roślinnym i poddawanej silnej antropopresji ze względu na
intensywny ruch kołowy oraz zabiegi pielęgnacyjne powierzchni – Pas zieleni. Za
główne czynniki decydujące o jakościowym i ilościowym występowaniu ślimaków
lądowych uważa się rodzaj i wilgotność podłoża, obecność pokarmu, zawartość jonów wapnia oraz stopień zacienienia (Górny 1975, Drozdowski 1987, Dzięczkowski
1988). Wydaje się, że na powierzchni Park II kombinacja wymienionych czynników
utworzyła optymalne warunki dla egzystencji tych zwierząt. Ponadto siedliska o bogatszej i zróżnicowanej roślinności, wywodzące się z liściastych lub mieszanych
kompleksów leśnych, takie jak Park II czy Cmentarz II, stwarzają szersze spektrum
możliwości dla większej liczby gatunków. Lasy liściaste wymieniane są jako siedliska z najbogatszymi malakocenozami (Urbański 1957), a ponadto fauna ślimaków
naturalnych środowisk północnej i centralnej Europy składa się głównie z gatunków
leśnych oraz preferujących tereny podmokłe (Cameron i Pokryszko 2004).
Ilościowa dominacja w krajowej faunie gatunków pierwotnie leśnych i wywodzących się z terenów podmokłych znalazła swoje odzwierciedlenie w strukturze
ekologicznej malakocenoz Lęborka. Najliczniejsza wśród stwierdzonych ślimaków
okazała się grupa gatunków występujących głównie w lasach, ale pospolitych też
w parkach, ogrodach i w innych ocienionych miejscach oraz grupa gatunków z wilgotnych, lecz nie bagiennych środowisk o różnym stopniu zacienienia (ryc. 1).
Łącznie obie grupy stanowiły prawie połowę odnotowanych na obszarze badań gatunków Gastropoda. Liczne były również gatunki eurytypowe, natomiast spośród
ślimaków kserotermofilnych odnotowano tylko jeden gatunek (Helicella obvia) –
ryc. 1. Wydaje się, że powyższe proporcje oddają obraz jakościowego charakteru
siedlisk badanego miasta. Lębork stanowi niewielki ośrodek urbanizacyjny, który
zamieszkiwany jest przez niespełna 40 tys. mieszkańców i odznacza się dużą po76
77
78
79
80
81
82
83
84
8
N=34
7
Liczba gatunków
6
5
4
3
2
1
0
1
2
3
4
5
6
7
Grupa ekologiczna
Ryc. 1. Struktura ekologiczna malakofauny stwierdzonej w Lęborku, 1-7 grupy ekologiczne:
1 – gatunki pojawiające się głównie w lasach, pospolite też w parkach, ogrodach i innych
ocienionych miejscach, 2 – gatunki z wilgotnych, ale nie bagiennych środowisk o różnym
stopniu zacienienia, 3 – gatunki eurytypowe, 4 – gatunki leśne, rzadko występujące w innych
środowiskach, 5 – gatunki żyjące w wilgotnych lub czasami bagnistych środowiskach, 6 –
ślimaki otwartych środowisk o zmiennej wilgotności, 7 – gatunki kserotermofilne
Fig. 1. Ecological structure of malacofauna observed in Lębork, 1-7 ecological groups: 1 –
species occurring mainly in forests but common in parks, gardens and other shaded places, 2
– species of humid but not marshy habitats of various degree of shading, 3 – euryoecious
species, 4 – forest species rarely found in other habitats, 5 – species of humid and sometimes
marshy habitats, 6 – snails of open habitats of varied humidity, 7 – xero-thermophilous species
wierzchnią terenów zielonych. Położony jest w obrębie trzech różnych regionów
geograficznych o różnorodnych warunkach siedliskowych (Kondracki 2001). Badania przeprowadzone przez Szybiak i innych (2005), na zupełnie odmiennym od prezentowanego w niniejszej pracy terenie Drawskiego Parku Narodowego, wykazały
wyraźną dominację innej niż w Lęborku grupy gatunków – ślimaków leśnych, rzadko występujących w innych środowiskach.
Wśród Gastropoda Lęborka dominowały gatunki pospolite, których występowanie notowane jest w całym kraju. Wiele z nich to ślimaki odznaczające się dużą tolerancją ekologiczną. Połowę stanowiły gatunki synantropijne, w tym dwa (Oxychilus
draparnaudi i Helicella obvia) ekspansywne. Ślimaki o silnej predyspozycji do synantropizacji były najczęściej spotykanymi i najliczniejszymi gatunkami na badanych powierzchniach (tab. 6). Do najpospolitszych synatropów i jednocześnie naj85
liczniej występujących gatunków należał Trichia hispida (obecny we wszystkich
10 siedliskach) i Cepaea nemoralis (występujący w 9 siedliskach). Na powierzchni
Nasyp kolejowy i Pas zieleni malakocenozy składały się wyłącznie z gatunków synantropijnych (ryc. 2). Najmniejszy, choć i tak wysoki, bo 50% udział synantropów
stwierdzono w składzie gatunkowym siedliska Park II i Las (ryc. 2). Duży udział
ślimaków synantropijnych został opisany także w malakofaunie Kołobrzegu (Pakuła
i Górska 2006) oraz w miejscach o słabszej presji antropogenicznej – na terenie parków podworskich, położonych w Dolinie Mrogi (Sulikowska 1998). Gatunki synantropijne, dzięki swojej dużej plastyczności ekologicznej i umiejętności opanowania
nowych nisz ekologicznych stwarzanych przez urbanizację, są wszechobecne w naszej faunie (Wiktor 2004). Sukces populacji synurbijnych wiąże się w dużej mierze
z wykorzystywaniem zasobów pożywienia pochodzenia antropogenicznego oraz
kryjówek w budynkach i innych obiektach (Luniak 1998). Niektóre gatunki ślimaków, występujące pierwotnie tylko w typowych dla siebie zbiorowiskach, również
przeszły do siedlisk stworzonych przez człowieka (parki, ogrody, cmentarze) i znalazły w nich warunki do życia i rozrodu.
105
% gatunków synantropijnych
90
75
60
45
30
15
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Siedlisko
Ryc. 2. Udział gatunków synantropijnych w siedliskach objętych badaniami (1 –Brzeg rzeki,
2 – Park I, 3 – Park II, 4 – Nasyp kolejowy, 5 – Ogród, 6 – Cmentarz I, 7 – Cmentarz II, 8 –
Łąka, 9 – Pas zieleni, 10 – Las)
Fig. 2. Percentage of synanthropic species in the studied habitats (1 – River-bank, 2 – Park I,
3 – Park II, 4 – Railway embankment, 5 – Garden, 6 – Cemetery I, 7 – Cemetery II, 8 –
Meadow, 9 – Roadside vegetation, 10 – Forest).
86
Tabela 6
Gatunki najliczniejsze i najczęstsze na poszczególnych powierzchniach badań.
Przedstawiono dane z całego okresu badań
Table 6
The most often and numerous species of Gastropods in the studied areas
Lp. Powierzchnia
1
Gatunki najliczniejsze
(N osobników)
Brzeg rzeki
Cepaea nemoralis (28)
Oxychilus cellarius (23)
Trichia hispida (20)
2
Park I
Cepaea nemoralis (74)
Cepaea hortensis (30)
Cochlicopa lubrica (24)
Trichia hispida (24)
3
Park II
Trichia hispida (39)
Cepaea nemoralis (28)
Cochlicopa lubrica (25)
4
Nasyp
kolejowy
Helicella obvia (16)
5
Ogród
Cepaea nemoralis
(>119)
Trichia hispida (36)
Oxychilus cellarius (23)
Gatunki najczęstsze
Succinea putris
Cochlicopa lubrica
Oxychilus cellarius
Oxychilus draparnaudi
Trichia hispida
Arianta arbustorum
Cepaea nemoralis
Cochlicopa lubrica
Vallonia pulchella
Oxychilus cellarius
Trichia hispida
Cepaea hortensis
Cepaea nemoralis
Helix pomatia
Succinea putris
Cochlicopa lubrica
Vallonia pulchella
Discus rotundatus
Vitrina pellucida
Aegopinella nitidula
Oxychilus cellarius
Oxychilus draparnaudi
Limax cinereoniger
Deroceras agreste
Euconulus fulvus
Clausilia pumila
Laciniaria plicata
Bradybaena fruticum
Trichia hispida
Cepaea hortensis
Cepaea nemoralis
Helix pomatia
Vallonia pulchella
Vitrina pellucida
Oxychilus cellarius
Trichia hispida
Cepaea nemoralis
Cochlicopa lubrica
Arion subfuscus
Oxychilus cellarius
Oxychilus draparnaudi
Łączna liczba
gatunków
(N osobników)
17 (181)
13 (230)
23 (267)
8 (71)
14 (269)
87
6
Cmentarz I
Vallonia pulchella (27)
Vitrina pellucida (22)
7
Cmentarz II
Cepaea nemoralis (18)
8
Łąka
Succinea putris (21)
9
Pas zieleni
Cepaea nemoralis (14)
10
Las
Trichia hispida (18)
Limax maximus
Deroceras reticulatum
Trichia hispida
Cepaea hortensis
Cepaea nemoralis
Cochlicopa lubrica
Vallonia pulchella
Oxychilus cellarius
Bradybaena fruticum
Helicella obvia
Trichia hispida
Arianta arbustorum
Cepaea hortensis
Cepaea nemoralis
Succinea putris
Cochlicopa lubrica
Vitrina pellucida
Bradybaena fruticum
Trichia hispida
Arianta arbustorum
Cepaea nemoralis
Helix pomatia
Succinea putris
Vitrina pellucida
Oxychilus cellarius
Deroceras agreste
Trichia hispida
Cepaea nemoralis
Limax maximus
Trichia hispida
Cepaea hortensis
Cepaea nemoralis
Succinea putris
Limax maximus
Laciniaria plicata
Bradybaena fruticum
Trichia hispida
Cepaea hortensis
13 (170)
16 (129)
13 (119)
5 (36)
10 (101)
W wyniku przeprowadzonej analizy podobieństwa tylko w jednym przypadku
stwierdzono brak wyraźnych podobieństw – pomiędzy składem gatunkowym siedliska Park I i Brzeg rzeki (J=53%). Pozostałe powierzchnie bardzo różniły się składem gatunkowym, a wartość indeksu Jaccarda mieściła się w zakresie od 12% do
41%. Świadczy to o dużym zróżnicowaniu warunków ekologicznych na poszczególnych powierzchniach badań.
88
LITERATURA
Banaszak J. 1998. Z badań nad fauną i ekologią miast. W: T. Barczak, P. Indykiewicz (red.),
Fauna miast. ART. Bydgoszcz: 21-45.
Banaszak J., Kasprzak K. 1978. Przegląd badań nad fauną bezkręgowców terenów miejskich.
Przegl. Zool. 3: 239-249.
Cameron R., Pokryszko B. 2004. Land Mollusc Faunas of Białowieża Forest (Poland), and
the character and survival of forest Faunas in the North European Plain. J. Moll. Stud. 70:
149-164.
Drozdowski A. 1987. Uwagi o degradacji malakofauny wybranych biotopów obszaru kujawsko-pomorskiego. Przegl. Zool. 4: 465-470.
Dvořak J., Čejka T. 2004. Molluscan fauna of cemeteries in Bratislava city and its surroundings (Slovakia). Folia Faunistica Slovaca. 9: 1-14.
Dzięczkowski A. 1988. Zespoły ślimaków (Gastropoda) zbiorowisk leśnych Polski. Studia
Ekologiczne. Prace Komisji Biol. PZPN. Poznań.
Górny M. 1975. Zooekologia gleb leśnych. PWRiL. Warszawa.
Górska E., Pakuła B. 2003. Gastropoda terrestria wybranych siedlisk w miastach Pomorza
Środkowego, w latach 1993-2003. W: T. Maltz i B. Pokryszko (red.), XIX Krajowe Seminarium Malakologiczne. Stowarzyszenie Malakologów Polskich. Wrocław: 13.
Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa.
Luniak M. 1998. Synurbizacja-dostosowanie się zwierząt do urbanizacji. W: T. Barczak,
P. Indykiewicz (red.). Fauna miast. ART. Bydgoszcz: 13-19.
Niedbała W. 1999. Miasto jako układ ekologiczny. W: J. Strzałko, T. Mossor-Pietraszewska
(red.), Kompendium wiedzy o ekologii. PWN. Warszawa-Poznań.
Pakuła B., Górska E. 2006. Ślimaki lądowe (Gastropoda terrestria) wybranych siedlisk miejskich w Kołobrzegu. W: J. Tarasiuk (red.). III Ogólnopolskie Sympozjum Człowiek
i Środowisko Przyrodnicze Pomorza Zachodniego. Print Group. Szczecin: 138.
Pisarski B., Trojan P. 1976. Zoocenozy obszarów zurbanizowanych. Wiad. Ekol. 22: 338-344.
Riedel A. 1988. Katalog fauny Polski. Ślimaki lądowe (Gastropoda terrestria). PWN. Warszawa.
Sulikowska A. 1998. Ślimaki lądowe (Gastropoda terrestria) Doliny Mrogi i Parków
podworskich położonych w sąsiedztwie rzeki. Fol. Malacol. 6: 73-76.
Szybiak K., Koralewska-Batura E., Gołdyn B. 2005. Quantitative studies on terrestrial gastropods of the Drawa National Park. Fol. Malacol. 13: 35-42.
Urbański J. 1957. Krajowe ślimaki i małże. PZWS. Warszawa.
Wiktor A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Mantys. Olsztyn.
89