5. FLEKSJA IMIENNA 1. Rzeczownik i jego kategorie fleksyjne 2

5. FLEKSJA IMIENNA 1. Rzeczownik i jego kategorie fleksyjne 2

5. FLEKSJA IMIENNA
1. Rzeczownik i jego kategorie fleksyjne
Rzeczowniki to klasa leksemów odmiennych, odmieniających się przez przypadek,
ale nie przez rodzaj. Definicję tę spełniają tradycyjne rzeczowniki, a także zaimki
rzeczowne; o pewnych problemach z nimi związanych będzie mowa dalej.
Rejestr kategorii fleksyjnych obejmuje dwie kategorie:
liczba
przypadek
Por. Tokarski (1973: 34-45), Gramatyka PAN (1984: T. II, 149-169).
2. Liczba
Opozycja liczby zachodzi między formami wyrazowymi w poniższych kolumnach:
pojedyncza
dom
matki
jego
muzeum
idiotko
mnoga
domy
matek
ich
muzeach
idiotki
Liczba pełni funkcję semantyczną. Poniższe wyrażenia różnią się znaczeniem i
nigdy nie mogą być użyte wymiennie:
•
•
•
To dom. — To domy.
Jego widzieliście? — Ich widzieliście?
Opowiadano nam o muzeum. — Opowiadano nam o muzeach.
Funkcją kategorii liczby jest przeciwstawienie element : zbiór elementów (ang.
aggregateness). Dotyczy to przygniatającej większości rzeczowników — tzw.
policzalnych (DOM, MATKA, MUZEUM, ale nie POWIETRZE, ZŁOŚĆ, MRÓZ), i to w użyciach
referencjalnych (por. Pies pogryzł matkę. — użycie referencjalne, z konkretnym
odniesieniem do rzeczywistości, i Pies jest ssakiem. — bez takiego odniesienia).
Istnieją leksemy rzeczownikowe defektywne co do liczby, a więc mające tylko jedną
serię form: pojedynczą (singularia tantum) lub mnogą (pluralia tantum).
Do pierwszej klasy należą takie leksemy, jak JA, NIC, KTOŚ, a także SZCZEROŚĆ,
MŁODZIEŻ, ŻYCIE. Nie mają one form mnogich (trzy pierwsze) lub formy takie
teoretycznie istnieją, a nawet są sensowne (trudno zatem nazywać odpowiednie leksemy
„tylko pojedynczymi”), ale ich wystąpienia są mało prawdopodobne.
Klasa druga jest w słowniku reprezentowana dość licznie. Są to leksemy typu
SPODNIE, NOŻYCZKI, URODZINY, POMYJE, WUJOSTWO, a także MY, WY (te jednak będziemy
2
interpretować jako zwykłe rzeczowniki z niepełnym paradygmatem). Jeśli dany leksem
jest rzeczownikiem policzalnym, mamy do czynienia z neutralizacją opozycji liczby.
Poniższe zdania są dwuznaczne:
•
•
•
Kupiłem nowe spodnie.
Nożyczki zawsze nam giną.
Zaproście wujostwa.
nie wiadomo bowiem, o ile przedmiotów, z których każdy nazywa się spodnie, nożyczki lub
wujostwo, nadawcy chodzi.
Wartość liczby danej formy rzeczownikowej przekazywana jest przez tę formę innym
składnikom: mówimy o zgodzie liczbowej form czasownikowych lub
przymiotnikowych z rzeczownikiem.
3. Przypadek
Drugie zróżnicowanie wewnątrz leksemu rzeczownikowego to siedem klas form
przypadka:
mianownik
dopełniacz
celownik
biernik
narzędnik
miejscownik
wołacz
dom
domu
domowi
dom
domem
domu
domu
matki
matek
matkom
matki
matkami
matkach
matki
on
jego
jemu
jego
nim
nim
NIE MA
muzea
muzeów
muzeom
muzea
muzeami
muzeach
muzea
idiotka
idiotki
idiotce
idiotkę
idiotką
idiotce
idiotko
Przypadek pełni funkcję składniową: wartość tej kategorii narzucana jest frazie
nominalnej przez kontekst składniowy. Przypadek rzeczownika jest rządzony — przede
wszystkim przez czasowniki i przyimki. Oto przykłady kontekstów wymagających
określonej wartości przypadka:
mianownik:
______ stoi:
niż _____:
strzec ______:
do ______:
Dom stoi na wzgórzu.
Znałem mądrzejszych niż on.
dopełniacz:
Strzegli muzeum.
Idę do domu.
forma rzeczownikowa ________: Lubię jego dom.
forma liczebnikowa ________:
Przyszło pięć matek.
celownik:
dać _____ coś:
Dano matkom czas.
ku ______:
Pochylił się ku idiotce.
biernik:
Jan ma ______:
Jan ma dom.
na _____:
napadał na matki
narzędnik:
zachwycony ________:
Byłem zachwycony ich muzeami.
z ______:
Pokłóciłem się z nim.
miejscownik:
o ______:
Mówili o domu.
wołacz:
forma czasownikowa o wartości 2 osoby, _______:
nie wygłupiaj się, idiotko!
♦ Przypadek rzeczownika pełni również pewne funkcje semantyczne. Obok
klasycznego rozróżnienia przypadków gramatycznych i konkretnych, mówi się o rolach
semantycznych obsługiwanych przez poszczególne wartości tej kategorii: mianownik
jako przypadek jedynego argumentu czasownika nieprzechodniego (On śpi.), przypadek
3
„agensa”, czyli wykonawcy akcji (Matki zaczepiły nauczyciela.); dopełniacz jako przypadek
„posiadacza” (mąż idiotki); celownik jako przypadek „drugiego uczestnika” (Sprzedał dom
jemu.); biernik jako przypadek „obiektu” (Zamknięto muzeum.) itp. Wszystkie wartości
przypadka uwikłane są w opozycje składniowe i semantyczne. Sieć tych ostatnich jest
bardzo skomplikowana, a oczywiste uzasadnienia składniowe trudno oddzielić od
znaczeniowych. ♦
4 ♦ Inne kategorie fleksyjne
Dla zdania sprawy ze wszystkich zróżnicowań formalnych wewnątrz paradygmatu
rzeczownikowego potrzebne są jeszcze inne kategorie: poprzyimkowość, pozycja i
deprecjatywność (Saloni (1981)).
Dwie pierwsze to kategorie kilku leksemów zaimkowych. Dla par form typu jego —
niego, ją — nią, ich — nich mamy przeciwstawienie form niepoprzyimkowych i poprzyimkowych, z inicjalnym n- (nie lubię tylko ich. — Wrócili od nich.), dla form typu jego — go, jemu — mu
jest to przeciwstawienie form „mocnych”, akcentowanych, i form „słabych”, bez akcentu
(Daj to jemu, nie jej. — Daj mu to.). Ostatnia tyczy pewnych klas rzeczowników męskich
osobowych: chodzi o pary form typu chłopi — chłopy, aktorzy — aktory, wieśniacy — wieśniaki,
których drugi element jest nacechowany negatywnie.
5. Paradygmat
Ponieważ wymienione w poprzednim punkcie kategorie fleksyjne mają charakter
lokalny, paradygmat rzeczownika zapiszemy jako tablicę dwuwymiarową:
MATKA
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] L I C Z B A:
[1a] mianownik
[1b] dopełniacz
[1c] celownik
[1d] biernik
[1e] narzędnik
[1f] miejscownik
[1g] wołacz
[2a] pojedyncza
matka
matki
matce
matkę
matką
matce
matko
[2b] mnoga
matki
matek
matkom
matki
matki
matkach
matki
6. Rodzaj
Rodzaj nie jest kategorią fleksyjną rzeczownika. Charakterystyka rodzajowa
rzeczownika pełni istotną rolę w uzgodnieniach form rzeczownikowych z czasownikowymi, przymiotnikowymi i liczebnikowymi: rzeczownik rządzi rodzajem czasownika,
przymiotnika i liczebnika.
Inaczej, niż się to praktykuje w gramatyce tradycyjnej, gdzie osobne zestawy wartości
rodzajowych obsługują poszczególne liczby, będziemy przypisywać wartość rodzaju
4
całemu leksemowi rzeczownikowemu (Saloni — Świdziński (1987: 151-164)).
Kategoria rodzaju dzieli zbiór leksemów rzeczownikowych na pozdzbiory różniące
się łączliwością z formami przymiotnikowymi. Zdefiniujemy konteksty diagnostyczne
testujące formy biernika liczby pojedynczej i biernika liczby mnogiej:
Widzę
Widzę
Widzę
Widzę
Widzę
Widzę
Widzę
Rodzaj męski osobowy (MOS)
nowego _____________lub nowych __________________.
Rodzaj męski zwierzęcy (MŻ)
nowego _____________lub nowe __________________.
Rodzaj męski rzeczowy (MRZ)
nowy _____________
lub nowe __________________.
Rodzaj żeński (Ż)
nową _____________
lub nowe __________________.
Rodzaj nijaki (N)
nowe _____________
lub nowe __________________.
Rodzaj przymnogi męskoosobowy (PMOS) (= plurale tantum pierwsze)
nowych __________________.
Rodzaj przymnogi niemęskoosobowy (PNMOS) (= plurale tantum drugie)
nowe __________________.
Rzeczowniki STUDENT, ARTYSTA są m ę s k i e o s o b o w e, bo: Widzę nowego
studenta i nowych artystów.; KOT, MERCEDES — m ę s k i e z w i e r z ę c e, bo: Mamy
nowego mercedesa i nowe koty.; STÓŁ, PAL — m ę s k i e r z e c z o w e, bo: Kupię nowy stół
albo nowe pale.; SZKOŁA, MYSZ, WYSOKOŚĆ — ż e ń s k i e; OKNO, POLE, MUZEUM —
n i j a k i e (ostatnie dwie wartości nie wymagają komentarza); WUJOSTWO —
p r z y m n o g i m ę s k o o s o b o w y, bo nie istnieje wyrażenie nominalne z formą
przymiotnikową o wartości liczby pojedynczej, w mnogiej zaś mamy: Zaproście nowych
wujostwa.; SPODNIE zaś — p r z y m n o g i n i e m ę s k o o s o b o w y, bo mamy tylko:
Przynieście mi te nowe spodnie.
Z założenia „jeden leksem — jeden rodzaj” wynika postulat rozróżnienia leksemów
homonimicznych, takich jak co najmniej JA1 męskie osobowe i JA2 żeńskie, co najmniej
WY1 męskie osobowe i WY2 niemęskoosobowe (tzn. żeńskie) itp., ze względu na takie
zdania, jak:
•
•
Ja tego nie jadłem. — Ja tego nie jadłam.
Wy jesteście zmęczeni. — Wy jesteście zmęczone.
Podobnie przyjmiemy leksemy ON1 męskie osobowe, ON2 męskie nieosobowe (tzn. MZW
lub MRZ), ONA żeńskie, ONO nijakie, zamiast jednego leksemu ON odmiennego przez
rodzaj:
• Pamiętałem go nowego // ich nowych. (ON1) (o koledze lub kolegach)
• Pamiętałem go nowego // je nowe. (ON2) (o psie, płaszczu lub psach, płaszczach)
•
•
Pamiętałem ją nową // je nowe. (ONA)
Pamiętałem je (= to jedno) nowe // je nowe. (ONO)
7. Przymiotnik i jego kategorie fleksyjne
Przymiotnik to leksem odmienny przez przypadek, rodzaj i liczbę. Definicję tę
5
spełniają, oprócz tradycyjnych przymiotników, zaimki przymiotne (JAKI, CZYJ,
KTÓRYKOLWIEK), liczebniki porządkowe i in. (DRUGI, CZTERNASTY, SETNY), a także
intepretowane tutaj jako osobne leksemy tzw. imiesłowy przymiotnikowe czynne
(CZYTAJĄCY) i bierne (CZYTANY).
Zestaw kategorii fleksyjnych jest następujący:
przypadek
liczba
rodzaj
stopień
przysłówkowość
Trzy pierwsze pełnią funkcję składniową, uczestniczą mianowicie w uzgodnieniach
z nadrzędną formą rzeczownikową: jest to, poza wypadkami szczególnymi, zgoda
przypadka, rodzaju i liczby równocześnie. Inwentarz wartości przypadka i liczby
odpowiada dokładnie inwentarzowi wartości tych kategorii leksemu rzeczownikowego.
Jeśli chodzi o rodzaj, to przyjmiemy zestaw siedmiorodzajowy przedstawiony w punkcie
poprzednim (por. Saloni — Świdziński (1987: 151-164)).
Kategoria stopnia to opozycja semantyczna. Ma ona trzy wartości: stopień równy,
stopień wyższy i stopień najwyższy. Wartości te odpowiadają różnym punktom na
pewnej skali intensywności cechy. Kategorię stopnia ma niewielki podzbiór zbioru
leksemów przymiotnikowych; por. NOWY (nowy, nowszy, najnowszy), CHORY (chorej, bardziej
chorej, najbardziej chorej), ale nie TOWAROWY (*towarowszemu, *najbardziej towarowemu),
KUPUJĄCY (*kupującszy, *najbardziej kupujący) ani CZYJ (*czyjszy, *czyjszego).
Kategoria przysłówkowości dzieli zbiór form przymiotnikowych na dwa podzbiory:
formy przysłówkowe i formy nieprzysłówkowe (wszystkie pozostałe). Formy
przysłówkowe są nienacechowane co do przypadka, rodzaju i liczby. Przysłówkowość to
funkcja składniowa, nie ma bowiem różnicy znaczeniowej między formą
przysłówkową i nieprzysłówkową, do czego innego tylko formy tych dwu typów się
odnoszą: por. Spać jest miło. — Spanie jest miłe.; Ucałował ją serdecznie. — serdeczny pocałunek;
Szedłem długo. — długa droga. Są przymiotniki nie mające formy przysłówkowej — np.
KAMIENNY, KUPIONY, JAKIŚ.
8. Paradygmat
Zapiszmy paradygmat maksymalny — na przykład przymiotnika MŁODY,
ograniczając się do pełnego zestawu form stopnia równego:
MŁODY
[1] P R Z Y S Ł Ó W K O W O Ś Ć:
[1a] n i e p r z y s ł ó w k o w e
[2] S T O P I E Ń:
[2a] r ó w n y
[3] L I C Z B A:
[3a] p o j e d y n c z a
[4] P R Z Y P A D E K:
6
[5] R O D Z A J:
[5a] mos
młody
młodego
młodemu
młodego
młodym
młodym
młody
[4a] mian
[4b] dop
[4c] cel
[4d] bier
[4e] narz
[4f] miej
[4g] woł
[5b] mż
młody
młodego
młodemu
młodego
młodym
młodym
młody
[5c] mrz
młody
młodego
młodemu
młody
młodym
młodym
młody
[5d] ż
młoda
młodej
młodej
młodą
młodą
młodej
młoda
[5e] n
młode
młodego
młodemu
młode
młodym
młodym
młode
[5f] pmos
NIE MA
NIE MA
NIE MA
NIE MA
NIE MA
NIE MA
NIE MA
[5g] pnmos
NIE MA
NIE MA
NIE MA
NIE MA
NIE MA
NIE MA
NIE MA
[5d] ż
młode
młodych
młodym
młode
młodymi
młodych
młode
[5e] n
młode
młodych
młodym
młode
młodymi
młodych
młode
[5f] pmos
młodzi
młodych
młodym
młodych
młodymi
młodych
młodzi
[5g] pnmos
młode
młodych
młodym
młode
młodymi
młodych
młode
[5d] ż
młodsza
......
[5e] n
młodsze
......
[5f] pmos
NIE MA
......
[5g] pnmos
NIE MA
......
[3b] m n o g a
[4] P R Z Y P A D E K:
[5] R O D Z A J:
[5a] mos
młodzi
młodych
młodym
młodych
młodymi
młodych
młodzi
[4a] mian
[4b] dop
[4c] cel
[4d] bier
[4e] narz
[4f] miej
[4g] woł
[5b] mż
młode
młodych
młodym
młode
młodymi
młodych
młode
[5c] mrz
młode
młodych
młodym
młode
młodymi
młodych
młode
[2b] w y ż s z y
[3] L I C Z B A:
[3a] p o j e d y n c z a
[4] P R Z Y P A D E K:
[4a] mian
[4b] dop
......
[5] R O D Z A J:
[5a] mos [5b] mż
[5c] mrz
młodszy
młodszy
młodszy
......
......
......
...............
[2c] n a j w y ż s z y
...............
[1b] p r z y s ł ó w k o w e
[2] S T O P I E Ń:
[2a] r ó w n y
młodo
[2b] w y ż s z y
młodziej
[2b] najwyższy
najmłodziej
9 ♦ Liczebniki
Jest to klasa leksemów odmiennych, odmieniających się przez przypadek i rodzaj, ale
nie przez liczbę. Definicję tę spełniają liczebniki główne i zbiorowe. Klasa liczebników
7
jest, w odróżnieniu od omówionych dotychczas, zamknięta i niewielka, natomiast silnie
zróżnicowana wewnętrznie i systemowo osobliwa.
Rejestr kategorii fleksyjnych obejmuje dwie kategorie:
przypadek
rodzaj
Obydwie kategorie pełnią funkcję składniową. Uzgodnienia z formami liczebników
to jeden z najtrudniejszych problemów składni polskiej (Saloni — Świdziński (1987:
177-189)).
Zapiszmy paradygmaty trzech liczebników — DWA, PIĘĆ i TYSIĄC; pierwszy z nich
reprezentuje maksymalne zróżnicowanie form, ostatni — minimalne:
DWA
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] R O D Z A J:
[1a] mian
[1b] dop
[1c] cel
[1d] bier
[1e] narz
[1f] miej
[1g] wo
[2a]
mos
dwaj, dwóch, dwu
dwóch, dwu
dwóm, dwu
dwóch, dwu
dwoma
dwóch, dwu
dwaj
[2b]
mż,mrz,n
dwa
dwóch, dwu
dwóm, dwu
dwa
dwoma
dwóch, dwu
dwa
[2c]
ż
dwie
dwóch, dwu
dwóm, dwu
dwie
dwiema//dwoma
dwóch, dwu
dwie
[2d]
pmos,pnmos
dwoje
dwojga
dwojgu
dwoje
dwojga
dwojga
dwoje
PIĘĆ
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] R O D Z A J:
[2a]
mos
[1a] mian
pięciu
[1b] dop
pięciu
[1c] cel
pięciu
[1d] bier
pięciu
[1e] narz
pięciu//pięcioma
[1f] miej
pięciu
[1g] woł
pięciu
[2b]
mż,mrz,ż,n
pięć
pięciu
pięciu
pięć
pięciu//pięcioma
pięciu
pięć
[2c]
pmos,pnmos
pięcioro
pięciorga
pięciorgu
pięcioro
pięciorgiem
pięciorgu
pięcioro (?)
8
TYSIĄC
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] R O D Z A J:
Wszystkie rodzaje
tysiąc
tysiąca
tysiącowi
tysiąc
tysiącem
tysiącu
tysiącu
[1a] mian
[1b] dop
[1c] cel
[1d] bier
[1e] narz
[1f] miej
[1g] woł
Powyższy opis fleksyjny nie jest wystarczająco subtelny. Dotyczy to zwłaszcza form
typu dwoje, trojga, pięciorgiem. Łaczą się one nie tylko z formami rzeczowników plurale
tantum (SKRZYPCE, WUJOSTWO), ale z niektórymi rzeczownikami nijakimi (DZIECKO,
SZCZENIĘ) i niemal wszystkimi rzeczownikami męskimi osobowymi; w tym ostatnim
wypadku forma „zbiorowa” sygnalizuje różnopłciowość zbioru będącego referentem
danej formy rzeczownikowej:
•
•
•
koncert na dwoje skrzypiec — *koncert na dwa skrzypce
pięcioro dzieci — *pięć dzieci
Widziałem dwoje studentów. — Widziałem dwóch studentów. ♦
ZAPAMIĘTAJ!
Rzeczowniki — leksemy odmienne przez przypadek, ale nie przez rodzaj. Ich
kategorie fleksyjne: liczba, przypadek.
Liczba: semantycznie — przeciwstawienie element zbioru : zbiór. Są
rzeczowniki defektywne co do liczby: pluralia tantum.
Przypadek: składniowo — kategoria uzgodnienia. Warto przypadka —
narzucana przez kontekst składniowy (rządzona).
Rodzaj rzeczownika n i e j e s t kategorią fleksyjną. Rodzaj rzeczownika to
klasyfikacja składniowa leksemów ze względu na łączliwość z przymiotnikami.
Rzeczownik rządzi rodzajem przymiotnika, czasownika i liczebnika.
Wartości rodzaju: męski osobowy, męski zwierzęcy, męski rzeczowy, żeński,
nijaki, przymnogi męskosobowy, przymnogi niemęskoosobowy.
Przymiotniki — leksemy odmienne przez przypadek, rodzaj i liczbę. Inne
kategorie: stopień i przysłówkowość. Paradygmat o pięciu wymiarach.
Przypadek, liczba, rodzaj, przysłówkowość: składniowo — kategorie
uzgodnienia. Stopień: semantycznie — intensywność cechy.
Liczebniki — leksemy odmienne przez przypadek, ale nie przez liczbę. Inna
kategoria: rodzaj. Są to kategorie o funkcji składniowej (uzgodnienia).