Choroby bydła

Choroby bydła
Choroba jest to zachwianie równowagi w czynnościach życiowych organizmu,
spowodowane przez jakikolwiek czynnik chorobotwórczy wywołujący reakcje szkodliwe.
Choroby cieląt
W czasie wychowu cielęta narażone są głównie na schorzenia przewodu pokarmowego
(biegunki) i układu oddechowego (zapalenie płuc).
Przyczyną występowania biegunki u cieląt jest nieprzestrzeganie zasad prawidłowego
karmienia. Zdarza się bowiem, iż cielęta otrzymują siarę czy mleko w niezbyt czystych
naczyniach, bądź temperatura podawanego pójła jest nieodpowiednia. Nieprzestrzeganie
prawidłowych dawek oraz nagła zmiana jednej paszy na drugą może również doprowadzić
do biegunki. Na tę chorobę narażone są w większym stopniu cielęta, którym nie podano
dostatecznie dużo siary w pierwszych 36 godzinach po urodzeniu oraz te, które nie mają
dobrze wykształconych nabłonków jelitowych wskutek małej ilości karotenów w paszy
podawanej matce cielęcia.
Zwierzęta chore są osowiałe, ich kał ma zmienioną barwę, konsystencję i zapach. W
wypadku wystąpienia biegunki należy przerwać podawanie mleka lub preparatu
mlekozastępczego, a podawać 0,9% roztwór soli kuchennej. Można stosować rozgotowane
siemię lniane, które jest paszą dietetyczną (można je stosować nawet zapobiegawczo,
zastępując np. połowę porcji mleka w jednym odpasie), napar rumianku lub kory dębu.
Cielęta zakażone biegunką powinny być leczone przez lekarza weterynarii.
Zwierzęta osłabione biegunką, przebywając w pomieszczeniach, w których panują złe
warunki zoohigieniczne, mogą zachorować na zapalenie płuc. Niebezpieczne są także
przeciągi, dlatego okna w cielętniku powinny być otwarte po jednej stronie. Chore cielęta
mają śluzowo-ropny wyciek z nosa, suchą i ciepłą śluzawicę, podwyższoną temperaturę,
przyspieszony oddech oraz kaszel, są smutne, bez apetytu. Zapalenie płuc wywołują wirusy,
bądź bakterie. Cielęta chore należy izolować oraz wezwać lekarza weterynarii.
Przy zakupie cieląt należy je odizolować, gdyż w wypadku utajonej choroby mogłyby zarazić
się wszystkie cielęta. Biegunki i zapalenie płuc są częstą przyczyną padnięć cieląt. Biegunki
atakują cielęta najmłodsze, a zapalenie płuc - do 3 tygodnia życia. Aby zmniejszyć
śmiertelność cieląt, która może w drastycznych przypadkach wynosić do 10% (w okresie
całego wychowu), należy pamiętać o krytycznych momentach w wychowie:
 okres pierwszych 2 dni, kiedy cielę powinno pobrać dużo siary;
 okres około 3 tygodni życia, kiedy cielę nabywa tzw. odporności czynnej;
 transport wpływa stresująco na zwierzęta i przyczynia się do osłabienia odporności
organizmu.
Zapobieganie chorobom polega na przestrzeganiu wszelkich zasad związanych z żywieniem i
utrzymaniem cieląt.
Choroby krów mlecznych
Istnieje cały szereg chorób, na które zapadają krowy mleczne. Najczęściej występują
choroby związane z nieprawidłowym żywieniem, choroby wymion i schorzenia racic
(kulawizny - wspomniane przy korekcji racic).
Wśród schorzeń niezakaźnych bydła czołową pozycję zajmują choroby układu trawiennego.
Przyczynami ich występowania są błędy popełniane przy żywieniu, takie jak:

złe przygotowanie pasz,

niewłaściwe ułożenie dawki pokarmowej (niezbilansowanie energii, białka czy
składników mineralnych),

nieodpowiednia technika skarmiania (kolejność, częstotliwość podawanych pasz).
Pierwszą odpowiedzią organizmu zwierzęcego na nieodpowiednie żywienie jest zespół
zaburzeń zwanych niestrawnością. Główne objawy niestrawności to: osłabiony apetyt,
osowiałość, hipotonia (zmniejszenie ruchów żwacza) i przepełnienie żwacza, czasem
biegunki, a także nieuzasadniony spadek wydajności, w tym również obniżanie się
procentowej zawartości tłuszczu w mleku. Istnieje cały szereg niestrawności określanych
jako niestrawności kliniczne, np. kwasica żwacza, zasadowica żwacza, wzdęcia.
Kwasica żwacza powstaje wskutek obniżenia się poziomu pH treści żwacza poniżej 4,2.
Zwiększenie kwasowości w żwaczu występuje po spożyciu dużej ilości łatwostrawnych
węglowodanów (np. przy skarmianiu dużej ilości buraków). Przyczyną kwasicy mogą być
również pasze treściwe, które nie były wprowadzane przed wycieleniem i w żwaczu nie
zdążyły wykształcić się brodawki. Sprzyjać kwasicy może także skarmianie pasz zbyt
rozdrobnionych.
W żwaczu następuje wówczas wytworzenie się dużej ilości LKT (lotnych kwasów
tłuszczowych) i wzrost kwasu mlekowego. Kwas mlekowy, nie należąc do LKT, nie może
„uciec" przez ścianę żwacza, co powoduje drastyczne obniżenie pH oraz zmiany składu
mikroflory żwacza. Następuje uszkodzenie nabłonka ścian żwacza, które może
rozprzestrzenić się dalej do narządów wewnętrznych. Kwasica żwacza może przejść w
kwasicę całego organizmu.
Objawami kwasicy są: zaleganie, ślinienie się, wzdęcie żwacza i biegunka.
Leczenie kwasicy nie jest proste. Wymaga sondowania treści żwacza i podania natychmiast
wiadra wody. Krowy nie mają ochoty na picie, ale mimo to należy w ciągu pierwszych 12
godzin choroby podać około 40-60 litrów wody. Z pierwszą porcją wody wskazane jest
podanie antybiotyku w celu zahamowania rozwoju drobnoustrojów. Następnie zaleca się
doustny wlew zawiesiny drożdży (6-20 g w odstępach sześciogodzinnych). Drożdże mają
właściwości rozkładania kwasu mlekowego. W celach profilaktycznych zaleca się stosowanie
kwaśnego węglanu sodu w ilościach 150-200 g/sztukę dziennie.
Zasadowica żwacza występuje wskutek podwyższonego pH żwacza. Obserwuje się jej
objawy u tych krów, które otrzymują dużo związków azotowych lub które są głodzone (w
krótkim okresie czasu), a także przy zmianie dawki i przy stosowaniu pasz zepsutych.
Główne objawy tej choroby to: osłabienie apetytu, spadek wydajności mleka i zawartości
w nim tłuszczu, biegunka. Leczenie polega na wyrównaniu odczynu treści żwacza poprzez
podawanie roztworów kwaśnych, np. 1-2 litry 10% octu rozcieńczonego z wodą w stosunku
1:1. Zaleca się także podawanie cukru lub melasy w ilości 200-400 g dziennie na sztukę.
Wzdęcia żwacza powstają wskutek spożywania pasz soczystych o niewielkiej zawartości
włókna i wysokim poziomie białka oraz łatwostrawnych węglowodanów. Szczególnie
niebezpieczne jest skarmianie zielonych pasz przewiędniętych, takich jak: koniczyna,
lucerna, groch przed kwitnieniem czy rzepak. O intensywności wzdęcia decyduje ilość
powstałej piany. Jeśli poziom piany przekroczy wpust przełyku, to uniemożliwione jest
odbijanie gazów i zwiększa się ciśnienie wewnątrzżwaczowe. W wyniku znacznego
zwiększenia się objętości żwacza dochodzi do ucisku na serce i układ oddechowy, co
stanowi nierzadko bezpośrednią przyczynę zejścia śmiertelnego wskutek uduszenia.
Najbardziej charakterystycznym objawem jest odkształcenie powłok brzucha. Leczenie
polega między innymi na: ustawieniu krów przodem wyżej, kneblowaniu pyska
prowokującego ślinienie i odbijanie, intensywnym masażu i ugniataniu okolicy lewej
słabizny, polewaniu powłok brzucha zimną wodą oraz podawaniu np. oleju roślinnego.
Stosuje się także próby upuszczenia zawartości żwacza przez sondę, a przy ostrym
zagrożeniu życia krów używany jest trokar do przebicia powłok brzusznych. W przypadkach
ostatecznych stosuje się cięcie żwacza.
Drugą grupą zaburzeń występującą często u krów mlecznych są zaburzenia energetyczne.
Mogą one być spowodowane:
 wysoką wydajnością mleka,
 uproszczonym składem dawki pokarmowej,
 zastępowaniem siana mało przydatną zdrewniałą słomą,
 skarmianiem kiszonek o dużej zawartości kwasu masłowego.
Najgroźniejszą chorobą spowodowaną zaburzeniami przemian energetycznych jest ketoza.
Jest to choroba występująca wskutek uruchamiania rezerw z tkanki tłuszczowej. Występuje
nie tylko u krów wysokoprodukcyjnych w okresie okołoporodowym i w pierwszych 100
dniach laktacji, ale i u tych niedożywionych (w obu wypadkach organizm zwierzęcia musi
wykorzystać rezerwy tłuszczowe).
Przyczyną są zaburzenia energetyczne (ujemny bilans) w rezultacie których dochodzi do
gromadzenia się nadmiernej ilości związków ketonowych we krwi i w niektórych tkankach.
Ujemny bilans energetyczny powstaje wskutek:
 błędów żywieniowych, np. niedożywienia energetycznego,
 nadmiernego otłuszczenia w okresie zasuszenia,
 skarmiania kiszonek zawierających nadmiar kwasu masłowego,
 skarmiania pasz zawierających łatwo strawne węglowodany (np. buraki, wysłodki,
melasa bez odpowiedniej ilości włókna w dawce).
Objawy ketozy to: osłabienie apetytu, zanik przeżuwania, duży spadek mleczności - nawet
do 50%, spadek zawartości białka do 2,6%, stan odrętwienia przechodzący nawet w stan
śpiączki. Natomiast w powietrzu i moczu czuć charakterystyczny zapach acetonu.
Należy natychmiast poprawić dawkę pokarmową, podać glukozę, fruktozę lub glicerol, aby
podwyższyć poziom cukru we krwi. Zapobiegawczo należy krowom podawać preparat np.
ketomix, propikal.
Istnieje cały szereg chorób spowodowanych niewłaściwą gospodarką mineralną
organizmu. W praktyce hodowlanej najczęściej spotyka się tężyczkę magnezową i porażenie
poporodowe.
Tężyczka magnezowa jest powodowana niedoborem magnezu wskutek niedostatecznego
zaopatrzenia lub upośledzonej jego absorbcji. Występuje wczesną wiosną po kilku dniach
wypasu. Charakterystycznymi objawami są: napięcie i drżenie mięśni, szczękościsk,
zgrzytanie zębami, sztywność kończyn i niezborność ruchów. Aby uniknąć tej choroby,
należy podawać tlenek magnezu (MgO) w ilości 50 g na 1 krowę dziennie w okresie 6
tygodni przed wyjściem krów na pastwisko i w pierwszym okresie sezonu pastwiskowego.
Porażenie poporodowe jest spowodowane zaburzeniami w gospodarce wapniowofosforowej. Występuje tuż przed lub do 2-3 dni po porodzie. Chorobę tę poprzedza wiele
zwiastunów, jak: osłabienie apetytu, niechęć do poruszania się, utrudnione wstawanie,
niepewny chód, sztywność kończyn, drżenie mięśni okolicy szyi i kończyn. Skuteczną
metodą zapobiegającą tej chorobie jest stosowanie w okresie zasuszenia małych ilości
wapnia, a dużych fosforu. Natomiast na 7 dni przed wycieleniem podaje się dawki bogate w
wapń łatwo przyswajalny, np. preparat Calem. Wówczas, po okresie niedoborowym w
wapń, reakcja jelit na jego zwiększoną podaż uwidacznia się lepszą zdolnością do jego
absorpcji.
Aby zapobiec chorobom związanym z nieprawidłowym żywieniem krów mlecznych, należy
przestrzegać podstawowych zasad żywienia, uwzględniając stan fizjologiczny, okres laktacji,
ilość i jakość pasz oraz stosowanych dodatków.
Bardzo poważną grupę chorób stanowią schorzenia gruczołu mlecznego.
Urazy mechaniczne powodują powstawanie na wymieniu krwiaków, skutkiem czego może
pojawić się krew w mleku. Należy wówczas stosować zimne okłady na wymię, a mleko
usuwać kateterem. Po ustaniu krwawienia można zastosować masaże z jednoczesnym
wcieraniem maści rozgrzewających.
Ostre zapalenie strzyków bywa spowodowane uszkodzeniami chemicznymi, termicznymi i
mechanicznymi. Do przemywania można użyć 4% roztworu kwasu borowego lub naparu
rumianku. Równocześnie należy zdajać lub kateteryzować strzyki. Konieczna jest
interwencja lekarza.
Zapalenie wymienia - mastitis. Jest to najczęściej występująca choroba wymienia. Główną
jej przyczyną są infekcje bakteryjne. Krowy różnią się pod względem podatności na infekcję,
np. te z wymionami obwisłymi częściej chorują na zapalenie wymion. Kanał strzykowy jest
barierą dla infekcji.
Krowy będące w pierwszej laktacji mają największą odporność. Zwiększona wrażliwość
występuje wraz z wiekiem, co sugeruje, że z czasem kanał strzykowy staje się mniej
skuteczną barierą. Strzyk, który ma większy kanał, ulega infekcji łatwiej niż kanał strzykowy
o mniejszej średnicy. Szybko dojące się krowy częściej zapadają na mastitis. Produkty stanu
zapalnego, głównie leukocyty, są podstawowymi wskaźnikami klasyfikacyjnych testów na
mleko nienormalne. Komórki somatyczne, w tym głównie leukocyty, liczone są w aparatach
(np. Fossomatic, Somacaunt). Za mleko normalne uznaje się takie, w którym liczba komórek
somatycznych nie przekracza 400 000 w 1 ml mleka. W leczeniu mastitis stosuje się
antybiotyki. Niezmiernie ważne jest zapobieganie zapaleniom. Najbardziej skutecznym i
najbardziej ekonomicznym środkiem redukowania wpływu zakaźnych bakterii wydaje się
stosowanie preparatu bakteriobójczego do dezynfekcji strzyków po doju.
Bardzo dobrym środkiem do pielęgnacji wymion jest maść Eutra. Smarowanie strzyków
maścią po każdym doju zapobiega infekcjom, pękaniu skóry strzyków.
Każdy hodowca może wykryć mastitis poprzez wykonanie próby tzw. TOK - terenowy
odczyn komórkowy. Próbę tę wykonuje się za pomocą tacki z czterema zagłębieniami. Po
zdojeniu pierwszych strug mleka z każdej ćwiartki do oddzielnego zagłębienia, dodajemy
płyn, np. mastirapid lub alfa test mastitis. Po wymieszaniu (ruchem okrężnym) sprawdza
się konsystencję mieszaniny. Mieszanina nie powinna mieć zmienionej konsystencji (w
porównaniu do mleka). W przypadku mastitis mieszanina staje się lekko zagęszczona lub
śluzowata. Próby TOK powinny być wykonywane przed każdym dojem, wtedy mamy
większą pewność, że wykryjemy stan subkiliniczny. Należy wtedy pobrać próbkę mleka i
dostarczyć do laboratorium, w którym będzie możliwe oznaczenie rodzaju bakterii
powodującej tę chorobę. Po wyizolowaniu bakterii, należy wykonać antybiotykogram, czyli
sprawdzić, który antybiotyk najskuteczniej ją zniszczy. Jest to jedyne skuteczne
postępowanie. Jeśli natomiast nie mamy zidentyfikowanej bakterii i zastosujemy
przypadkowy anybiotyk (taki, który jest w danej chwili w gospodarstwie), zapalenie
wymienia może nie być wyleczone do końca i choroba przejdzie w stan utajony.
Zapalenie wymienia jest najdroższą chorobą krów mlecznych w świecie, gdyż ocenia się, że
powodować ją może około 150 różnych szczepów bakterii. Konsekwencją tej choroby jest
zmniejszona wydajność mleka i zmieniony jego skład oraz gorsza przydatność
technologiczna pozyskanego surowca.
Zapobieganie chorobom wymienia polega na zachowaniu higieny w oborze, prawidłowym i
dokładnym doju krowy oraz stosowaniu odpowiednich preparatów do dezynfekcji i
pielęgnacji wymion. Ważne jest również odpowiednie zabezpieczenie miejsc, gdzie
spacerują i wędrują zwierzęta (aby nie było kawałków drutów, gałęzi, co mogłoby zranić
wymiona czy kończyny).
Opisując choroby bydła, nie sposób pominąć chorób odzwierzęcych, których liczba
szacowana jest na około 80. Są to choroby, na które zapadają zwierzęta, ale w określonych
warunkach mogą one stać się niebezpieczne również dla ludzi, mających bezpośredni
kontakt ze zwierzętami lub z surowicami pochodzenia zwierzęcego (hodowcy zwierząt,
lekarze i technicy weterynarii, pracownicy rzeźni i różnego rodzaju przetwórni mięsa,
garbarni i zakładów utylizacyjnych, inseminatorzy). Nie wszystkie choroby odzwierzęce są
groźne dla człowieka i nie wszystkie występują równie często. Do chorób najczęściej
występujących należą:

gruźlica, która staje się ponownie jedną z najbardziej rozpowszechnionych chorób,

bruceloza,

pryszczyca,

wścieklizna.
Niektórzy autorzy uważają, iż ospa prawdziwa i świerzb w sprzyjających warunkach mogą
mieć charakter chorób odzwierzęcych.
Zachowanie ostrożności i stosowanie się do przepisów bhp w pracy ze zwierzętami na
pewno przyczyni się do zmniejszenia ryzyka zachorowania człowieka.
Udzielanie pierwszej pomocy i apteczka
Udzielanie pierwszej pomocy
Hodowca powinien znać podstawowe zasady udzielania pierwszej pomocy zwierzętom, aby
w razie wypadku, zanim dotrze do gospodarstwa lekarz weterynarii, złagodzić ich cierpienia.
Cielęta
Pierwsza pomoc dla noworodka
Jeśli cielę po porodzie jest słabe, możemy je unieść za tylne kończyny do góry na 1 minutę,
wtedy szybciej będą usunięte resztki zalegającego w drogach oddechowych śluzu. Można
też polać zimną wodą stojące uszy noworodka lub kark i oczyścić drogi oddechowe.
Wszystkie te czynności prowadzą do ułatwienia oddychania cielęcia, gdyż zaburzenia w
oddychaniu prowadzą do niedoboru tlenu i nagromadzenia się dwutlenku węgla w krwi, co
może być przyczyną zejścia śmiertelnego.
Przy zaburzonym i niewystarczającym oddychaniu należy zastosować cielęciu sztuczne
oddychanie. Można wykorzystać 2 sposoby:

oddychanie usta-nos. Zwierzę należy trzymać za pysk i nozdrza, następnie poprzez
ustnik, uformowany z dłoni hodowca przykłada usta i wdmuchuje powietrze do nozdrzy
cielęcia. W dalszej kolejności odsłania się otwory nosowe cielęcia. Czynności te
powtarza się 6-10 razy na minutę, aż do wystąpienia spontanicznych oddechów;

sposób manualny. Hodowca obydwiema dłońmi uciska klatkę piersiową cielęciu
jednocześnie z prawej i lewej strony, wyciskając zawartość płuc w kierunku barku przez
około 3 sekundy. Następnie po 3 sekundach przerwy ponawia się ucisk na klatkę
piersiową. Czynność tę należy powtarzać, aż do momentu zaobserwowania samoistnych
oddechów u cielęcia.
Wysoka gorączka cieląt
Należy wykonać zimne okłady na głowę lub szyję cielęcia np. za pomocą foliowego worka
wypełnionego lodem.
Krowy
Ketoza w ekstremalnych warunkach może doprowadzić nawet do śmierci. Takiej krowie
należy więc nasypać na błonę śluzową w pysku 50 g glukozy, a następnie około 200 g
elektrolitu. Dodatkowo można podać 200-300 ml glikolu propylenowego i dużo wody (około
50-60 litrów).
Zaleganie poporodowe
Krowie należy natychmiast podać wapń w formie zastrzyku lub dać do picia łatwo
rozpuszczalną jego postać (np. Calem+). Pomocne też jest związanie krowie nóg, aby
zapobiec rozjeżdżaniu się ich podczas próby wstania.
Wzdęcia
Mogą wystąpić u cieląt i krów. Należy odprowadzić nadmiar gazów za pomocą sondy
przełykowej lub nosowej. Można też użyć trokara lub posłużyć się dużą jednorazową igłą,
którą wbija się w miejscu największego wybrzuszenia - z prawej lub z lewej strony pod
żebrami. Następnie bardzo powoli wypuszcza się gaz.
Złamania kości
Ratując zwierzę, można nałożyć gips lub wykorzystać taśmy z tworzywa sztucznego i gipsu,
które nawilżone wodą po kilku minutach twardnieją. Są one bardzo lekkie i mniej obciążają
zwierzę, niż dotychczasowe bandaże z gipsem. Do nadejścia lekarza weterynarii złamanie
można usztywnić za pomocą listewki lub pręta.
Chore zwierzę należy uwiązać i oddzielić od stada.
Krwawienia
Pęknięte naczynie należy zlokalizować i zacisnąć za pomocą klamry tętniczej. Następnie
nałożyć opatrunek, stosując bandaż elastyczny. W razie potrzeby należy nałożyć drugi
opatrunek w miejscu pierwszego.
Otwarte zranienia strzyków
Ranę należy natychmiast opłukać czystą i zimną wodą, następnie strzyk należy oczyścić
ściereczką i założyć opatrunek.
Wypadnięcie macicy
Reakcja hodowcy musi być natychmiastowa, aby krowa lub jej sąsiadka nie nadepnęła na
macicę i jej nie uszkodziła. Leżącej krowie należy związać wszystkie kończyny, a pod zad
wsunąć drewnianą płytę, na której przechowuje się macicę, aż do przybycia lekarza
weterynarii. Macica musi być czysta, wypłukana ciepłą wodą z octem i systematycznie
nawilżana ciepłą wodą.
Apteczka
Obowiązkiem hodowcy jest zawiadomienie lekarza weterynarii o wystąpieniu choroby czy
urazu zwierzęcia. Zdarza się jednak tak, że lekarz weterynarii przekazuje hodowcy, co należy
zrobić do momentu jego przyjazdu. Dlatego też w każdym gospodarstwie powinna
znajdować się apteczka, zaopatrzona w najpotrzebniejsze środki i podstawowe leki.

Środki dezynfekujące, np. woda utleniona, jodyna, nadmanganian potasu, rywanol,
siarczan miedzi.

Środki opatrunkowe, np. bandaże, plastry, wata, opatrunki.

Maści: rozgrzewające (np. kamforowa), chłodzące (np. Eutra), łagodzące podrażnienia
strzyków.

Antybiotyki do leczenia mastitis, dla krów w okresie laktacji, np. Cobactan, Tetra
Delta, dla krów zasuszonych, np. Ceprawin

Drobny sprzęt weterynaryjny: strzykawki, igły, termometr elektroniczny (bez szklanych
elementów), nożyczki.

Środki wzmacniające krowę po porodzie: wapń, gliceryna, glikol propylenowy.

Opaski do oznaczania zwierząt chorych, np. zakładane na nogę krowie.

Rękawice dla osób wykonujących czynności przy chorym zwierzęciu i płyn do
dezynfekcji rąk, np. Manusan.
Użycie wyżej wymienionych środków czy leków jest oczywiście dopuszczalne pod nadzorem
lekarza weterynarii i pod warunkiem, że sam hodowca potrafi wykonać proste zabiegi na
zwierzętach.