Kalendarium - Pałac Czemierniki

Kalendarium, czyli dat istotnych kilka…
1325 r. – najstarsza wzmianka o istnieniu kościoła pw. św. Stanisława i wsi liczącej 840 osób.
Właścicielami wsi był ród Dembińskich vel Dębińskich herbu Rawicz z Dembian.
1351-54 r. – właściciel wsi Adamko z Charłęża
XV w. – jako właściciele wsi Czemierniki występuje rodzina Drobotów
1509 r. – Czemierniki wraz z przyległymi wsiami stają się własnością zamożnego rodu Firlejów. W tym
też roku Mikołaj Firlej, hetman wielki koronny i kasztelan krakowski za zasługi pod Smoleńskiem
uzyskał od króla Zygmunta Starego prawa miejskie dla Czemiernik.
Ówczesna pieczęć miejska zachowała się na dokumencie z 1552 roku, znajdującym się w muzeum
Czartoryskich w Krakowie, a przedstawiała wazon z rośliną z krzyżem na środkowym liściu i datą na
wazonie – 1527 r.
1526- Czemiernikami włada Piotr Firlej- kasztelan krakowski, starosta lubelski, wojewoda ruski,
właściciel miasta Kock
1553- właścicielem zostaje syn Piotra –Jan Firlej z Dąbrowicy, marszałek wielki koronny. Studiował w
Lipsku i w Padwie. Podróżował do Rzymu, Egiptu i Palestyny. Był również wojewodą i starostą
krakowskim. Był wyznania kalwińskiego i zwolennikiem tolerancji wyznaniowej. Czemierniki były
wówczas ważnym ośrodkiem handlowym przy szlaku na Litwę. Czemierniki były wówczas siedzibą
zaboru kalwińskiego i ośrodkiem reformacji luterańskiej.
1569 r. kościół parafialny został sprofanowany –wypędzono proboszcza, misjonarzy, zniszczono
dokumenty oraz sprzęty kościelne.
1574- własność przechodzi na Mikołaja Firleja syna Jana Firleja z Dąbrowicy, był wojewodą
krakowskim, Dużo podróżował szczególnie do Włoch, w czasie podróży do Rzymu w 1569 r., przeszedł
na katolicyzm. Po powrocie do kraju wraz z profesorem Akademii Krakowskiej Marcinem Foxem brał
udział w badaniach wykopaliskowych w Kazimierzu Dolnym. Zm.1601 rok.
Studiował początkowo w Ingolstadzie i Grazu u jezuitów, później w Padwie i Rzymie[1]. Był biskupem
łuckim, następnie płockim, potem arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Był też
podkanclerzym koronnym w latach 1613-1618. Jako biskup Płocki sprowadził do Pułtuska
bonifratrów, dla których ufundował szpital i kaplicę.
Karierę zawdzięczał pochodzeniu oraz protekcji króla (jego ojcem chrzestnym był król Henryk Walezy)
i papieża Klemensa VIII. Na szczególną uwagę zasługuje jego wykształcenie i łagodny charakter,
podobno wszędzie gdzie się pojawił pozyskiwał szacunek i miłość wiernych. Był jednym z
najwybitniejszych i najzdolniejszych przedstawicieli rodu. Stanisław Bużeński, kanonik gnieźnieński i
krakowski pisał, iż: „posiadał gruntowną naukę, rozum doświadczeniem zbogacony, prawość
charakteru tak wielką, że zdawał się pochodzić ze szkoły św. Pawła; zarazem tak był łagodny i
umiarkowany w postępowaniu, że go nikt nie widział nigdy gniewem uniesionego. Dla nabycia w
cnotach większego postępu i niezbaczania z prawej drogi, często się zajmował czytaniem i
rozważaniem najnowszych dzieł duchowych.”
Kalendarium, czyli dat istotnych kilka…
1602 r.- Czemierniki przechodzą w ręce Henryka Firleja- syna marszałka wielkiego koronnego Jana
Firleja i Barbary Mniszech. Ochrzczony w młodości jako kalwinista. Po śmierci ojca matka, gorliwa
katoliczka i bracia wychowali go w duchu rzymskokatoliskim .
Niestety jako Prymas Polski nie zdążył przed śmiercią odbyć ingresu do Katedry Gnieźnieńskiej, został
pochowany w kolegiacie łowickiej, zgodnie ze swoim życzeniem. Za życia nękany wewnętrznym
przeczuciem bliskiej śmierci kazał właśnie tam przygotować dla siebie grób oraz postawić nagrobek.
1603 r. – Henryk Firlej, prymas Polski likwiduje w Czemiernikach zbór kalwiński, zakłada misje
jezuitów i rozpoczyna budowę kościoła pw. św. Stanisława. Kościół jednonawowy z jednym
prezbiterium zakończonym półkoliście, utrzymany w stylu renesansu lubelskiego z cechami
manieryzmu. Muratorzy kościoła to Piotr Durie i Jan Wolff. Do dziś zachowały się piękne sklepienia
pokryte gęstą siatką profilowanych grubo listew i wypukło rzeźbionych plakiet. Na łuku tęczowym
znajduje się kartusz z datą 1614 i inicjałami I. W. - jest to pierwsze potwierdzone dzieło muratora Jana
Wolffa. Sklepienia przewyższają swoją formą wiele innych z okresu „renesansu lubelskiego”. Obok
kościoła powstaje Mansjonaria - kolegium Mansjonarzy.
1617 r. – zakończenie prac przy budowie kościoła
1615-1622 – Henryk Firlej rozpoczyna budowę zespołu parkowo-pałacowego z zespołem fortyfikacji
bastionowej. W tym czasie miasto Czemierniki otrzymuje nowy herb – Madonna na niebieskim polu w
złotej koronie, w zielonej szacie i białym płaszczu, stojąca na półksiężycu, obowiązujący do dziś.
październik 1625 – styczeń 1626 r. – gościem posiadłości Firlejów jest Zygmunt III Waza ze swą żoną
Konstancją Austriaczką z Habsburgów i córką Anną Katarzyną Konstancją z rodziną i dworem. Król
chroni się w czemiernickim pałacu przed zarazą panującą w Krakowie, kieruje losami państwa
wydając dekrety i pisma. Zachowany jest list do Lwa Sapiechy „Pisan w Czemiernikach dnia 16 marca
listopada roku pańskiego 1625” 1 wydał nawet kilka dekretów. Można by powiedzieć że Fortalicja
Forleja była nieformalna stolicą Polski przez pół roku
1626-1666 r. – kolejnymi właścicielami pałacu byli:
Henryk syn Jana- biskup poznański i przemyski
Andrzej s. Andrzeja-wojewoda Sandomierski-później jego syn Stanisław.
Ostatnimi właścicielami Czemiernik z rodu Firlejów byli synowie Stanisława: Jan Prokop i Andrzej
1655 r. – Czemierniki zostały zniszczone przez Szwedów, pałac wraz z fortyfikacjami nie zostały jednak
zdobyte. Legenda głosi, że jedna z kul armatnich przeszyła pałac pozostawiając zachowany ślad na
jednej ze ścian piwnic.
1680 r.- Stanisław Samuel Szemiot herbu Łabędź z miejscowości Przegaliny Duże koło Radzynia
organizuje pielgrzymkę, której celem była Kalwaria Zebrzydowska. Poeta dzień po dniu notował
Kalendarium, czyli dat istotnych kilka…
Założenie obejmowało:
 murowany późnorenesansowy pałac,
 murowaną późnorenesansową bramę wjazdową z 1624 r., dwukondygnacyjną: przyziemie
oraz ośmioboczne samborze; na bramie od frontu wmurowana jest tablica-zachowana do dziś
-upamiętniająca zakończenie budowy pałacu, na której uwieczniono nazwisko fundatora,
 pochodzące z XVII stulecia fortyfikacje wybudowane w stylu starowłoskim, o kształcie
regularnego wieloboku, złożone z czterech bastionów oraz kurtyn,
 oficynę wybudowaną z elementami stylu późnorenesansowego,
 ogród w granicach fortyfikacji, w czasach świetności uznawany był za jeden z piękniejszych w
Rzeczypospolitej,
 stawy i groblę prowadzącą od miasta do bramy

Okres panowania Henryka Firleja uważny jest jako okres największej świetności Czemiernik.
przebieg pielgrzymki w osobliwym „ Diariuszu peregrynacyi na różne święte miejsca szczęśliwe
odprawionej anno 1680”. Na trasie pielgrzymki znalazły się Czemierniki. Pielgrzymi zachwycali się
tutejszą świątynią „plebaniją murowaną na dwa piętra” oraz pięknym zamkiem, w którym „dział jest
dwanaście, hakownic dużych siedemdziesiąt i muszkietów dostatek”. 2
1680– po bezpotomnej śmierci Jana Prokopa i Andrzeja Firlejów- Stanisław Szczuka, podkanclerzy
koronny wykupuje dobra czemiernickie dla króla Jan III Sobieski i jego najstarszego syna Jakuba-herbu
Janina. Sobiescy są właścicielami Czemiernik w latach 1680-1719.
1703 r.- Jakub Sobieski zezwala Żydom na osiedlanie się na terenie Czemiernik, wyznacza dla nich
miejsce na kirkut, nazywany lokalnie „Okopiskiem”
1777 r.- właścicielką dóbr Czemiernickich zostaje Izabela Humięcka, siostra Ignacego, która
wychodzi za mąż za Jana Małachowskiego herbu Nałęcz.
1805 r.- Stanisław Małachowski herbu Nałęcz, marszałek Sejmu Czteroletniego syn Izabeli i Jana, po
spłaceniu pozostałych spadkobierców, staje się jedynym prawowitym właścicielem dóbr
czemiernickich.
1809 r. – Czemierniki przechodzą w ręce Aleksandry Steckiej i Józefa Steckiego- krewnych Stanisława
–herbu Nałęcz- Małachowskiego
1813 r. – pożar pałacu, w wyniku którego zniszczeniu uległ dach oraz szczyty murów. Stan pałacu po
pożarze udokumentował na pięknych akwarelach Kazimierz Stronczyński-pierwszy inwentaryzator
zabytków kultury narodowej, twórca numizmatyki polskiej.
1815-Aleksandra Stecka wychodzi za mąż za Michała Hieronima Karola Radziwiłła-generała Wojska
Polskiego zmarłego w roku 1850.
1850-wdowa Aleksandra Radziwiłł ( z d. Stecka) sprzedaje swój majątek. Nowymi nabywcami
zostają: gen. Wincenty hrabia Krasiński, herbu Ślepowron polski generał w czasie wojen
napoleońskich, pełnił obowiązki Namiestnika Królestwa Polskiego i jego syn Napoleon Stanisław
Adam Feliks Zygmunt- hrabia Krasiński-poeta autor „Nieboskiej komedii”. W ich imieniu majątkiem
zarządza Józef Kotarbiński- dziadek wybitnego filozofa profesora Tadeusza Kotarbińskiego.
1852 r. – Remont generalny pałacu. Obejmował on m.in. przebudowę dachu na dach pogrążony typu
koszowego z neogotycką attyką- forma ta zachowała się do dziś. Wydarzenie upamiętniła tablica
umieszczona we wschodniej elewacji „Firlej Postawił, Czas Zrujnował, Wincenty Hr. Krasiński
Restaurował, pod zarządem Józefa Kotarbińskiego rok 1852”
1869 r. – Czemierniki tracą prawa miejskie zgodnie z ukazem władz carskich, co jest karą za udział w
Powstaniu Styczniowym, właścicielami dóbr są Edward Raczyński i Maria Beatrix – córka Zygmunta
Krasińskiego
1875 r.- przebudowa i odnowienie Kościoła- przy wejściu do świątyni znajduje się tablica
upamiętniająca
1939r.- w Leśniczówce Ludwinów przebywa żona marszałka Rydza Śmigłego i generała ministra
Tadeusza Kasprzyckiego.
1939 r. -30 września- 1 października przez Czemierniki przechodzą oddziały kawalerii generała
Zygmunta Podhorskiego „Zaza” wchodziły w skład SGO „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga –saperzy
zbudowali most drewniany na rzece Tyśmienicy, dzięki któremu oddziały SGO Polesie dotarły pod
Kock.
1940r. na terenie gminy organizują się początki ruchu oporu ZWZ-AK i Batalionów Chłopskich
Do roku 1944 – ostatnim właścicielem dóbr czemiernickich jest Karol Roger Zygmunt hrabia
Raczyńskiego- jeden z pionierów polskiej motoryzacji.
1945 r. –oficynę przypałacową strawił pożar, część murów została zburzona
Kalendarium, czyli dat istotnych kilka…
1719 r. – miasto staje się własnością Stefana Humięckiego, wojewody podolskiego. Wówczas
nastąpiła przebudowa pałacu obejmująca pokrycie dachowe dachem łamanym z ozdobnymi
szczytami wolutowymi. Przebudowę dokończył syn Stefana Ignacy, który zmarł bezpotomnie.
1946 r. – pałac zdewastowany w czasie wojny został częściowo zabezpieczony
1951 r. – kolejny remont wnętrz pałacu i przystosowanie ich do potrzeb zlokalizowanego tam
Państwowego Domu Dziecka
1956 r. – 24 maja Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie Wydział Kultury uznaje zespół
pałacowy w Czemiernikach za zabytek
1966 r. – 3 grudnia decyzją Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej- Wojewódzki Konserwator
Zabytków Mieczysław Kurzątkowski wpisuje zespół pałacowo-obronny do rejestru zabytków
województwa lubelskiego. „Uzasadnienie: jako szczególnie cenny przykład zespołu rezydencyjno obronnego, wzniesionego w 1 ćwierci XVII w. przez architekta wysokiej klasy, który w planie i w
architekturze pałacu nawiązał do teoretycznych projektów Andrea Palladia”.
1983-1987 r. – pracownia konserwatorska z Lublinie pod kierunkiem J. Cichomskiego przeprowadzała
badania konserwatorskie na terenie pałacu na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków
1981 r. po likwidacji Państwowego Domu Dziecka, przejmuje Państwowy Ośrodek SzkolnoWychowawczy dla dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym
2002- Przeniesiono Ośrodek do Radzynia a pałac wraz z terenami przyległymi zwrócono
spadkobiercom Dembińskich
2004- Właścicielami staje się Fundacja Fortalicja Czemierniki
2010- rozpoczyna się, nieukończony przez Fundację remont pałacu
25 listopad 2013 - właścicielami pałacu zostają: Włodzimierz i Małgorzata Jabłońscy- obecna firma
BioEnergia Jabłońscy Sp.j.
Kalendarium, czyli dat istotnych kilka…
Spółka BioEnergia własnymi nakładami pieniężnymi m.in.:
-Odrestaurowała zniszczony staw przypałacowy który jeszcze roku temu był porośnięty sitowiem i
wierzbiną oraz wykonała przepust pod drogą powiatową
-Odrestaurowała oryginalna tablica inskrypcyjna na bramie wjazdowej
-Remont Bramy- który już zbliża się ku końcowi
-Stworzyła i promuje markę Palazzo in Fortezza- Czemierniki w celach promocyjnych dla całego
przedsięwzięcia
-Uporządkowała teren przy pałacu oraz parku który niegdyś porośnięty był krzewami i zaroślami
-Wspiera rozwój lokalny- właściciele są głównym sponsorem wydarzenia Festiwalu łucznictwa
tradycyjnego 2015 oraz organizatorem Festiwalu Słowian 2016- celem wspierania i promowania
dorobku kulturalnego i historycznego Gminy Czemierniki.
Serdeczne podziękowania za nieocenione wsparcie, pomoc oraz materiały historyczne składam autorowi czemiernickiej skarbnicy wiedzyPanu Marianowi Mazurek
Beata Myszkowiec
Bibliografia:
„Czemierniki. Ziemia Czemiernicka. Ludzie Wydarzania. Pamiątki.” Pod red. Mariana Mazurka, Czemierniki 2009
„Studium historyczno –konserwatorskie” prof. Dr.inż. arch SARP Andrzej Kadłuczka na zlecenie Fundacji Fortalicja Czemierniki, Kraków 2009r.
„Walory turystyczno-przyrodnicze Gminy Czemierniki” wydawca: Urząd Gminy Czemierniki pod red. Bogdan Sozoniuk, Czemierniki 2005
„Arcybiskupi gnieźnieńscy” – J. Korytkowski
,,Słownik biograficzny arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski” – ks. K. Śmigiel
http://www.archidiecezja.pl/historia_archidiecezji/poczet_arcybiskupow/henryk_firlej_.html
Władysław Czapliński, Henryk Firlej w: Polski Słownik Biograficzny, t. VI, Kraków 1948, s. 477.
„Renesans Lubelski” A.Bujak, M. Bujak, red. Leszek Dulik, Lublin 2013 r.
„Lubelszczyzna Przewodnik” Stanisław Turski, Marek Wyszkowski, Lublin 2006, s. 207
Decyzja Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydział Kultury Wojewódzki Konserwator Zabytków z dnia 3 grudnia 1966 nr rejestru A/140
Kalendarium, czyli dat istotnych kilka…
Kozłowski S., Ekorozwój Gminy Czemierniki, Czemierniki 2003.
„Jan Wolff –monografia architekta w świetle analizy prefabrykowanych elementów sztukatorskich” Michał Kurzej, Kraków 2009
„ Pamiątkowy diariusz z podróży po Radzyńskiej Krainie Serdeczności” Powiat Radzyński 2011