Gramatyka komunikacyjna teraz The state of art

Aleksy Awdiejew
Uniwersytet Jagielloński
GRAMATYKA KOMUNIKACYJNA TERAZ
THE STATE OF ART
Opublikowano w: Komunikatywizm w Polsce –
wybrane zagadnienia z teorii i praktyki; red. Grażyna
Habrajska, wyd. PRIMUM VERBUM, Łódź 2011, s.
9-19
„WSZYSTKO JEST KOMUNIKACJĄ”
Wspólnota komunikacyjna posiada wspólny
mechanizm generowania i odbioru komunikatów
w oparciu o mentalne schematy, nazywane też
regułami heurystycznymi, przechowywanymi
w pamięci operacyjnej mówiących.
Zakładają one pewną idealizację świata, ujmując go
w system typowych sytuacji, rozpoznawanych
przez wszystkich użytkowników języka
TRZY STOPNIE IDEALIZACJI ŚWIATA
idealizacja indywidualna, występująca w
procesie poznawania świata przez człowieka,
idealizacja komunikacyjna, zakładająca
pewną umowę międzyludzką, co do wyboru,
typologizacji i strukturalizacji wspólnych
schematów oraz
konwencja językowa, która na bazie idealizacji
komunikacyjnej petryfikuje pewne obiekty i
relacje, nominalizując je w postaci słownika i
relatorów gramatycznych.
Wspólne schematy umożliwiają wybór
odpowiednich środków językowych do realizacji
komunikatu
Celem komunikacji nie jest mechaniczne
odtworzenie schematów, lecz przekaz wcześniej
nieprzewidzianego sensu
He is sitting in the tree
jest bardziej zbliżone do schematu mentalnego niż
polskie
Siedzi na drzewie
nie ma, naszym zdaniem żadnego sensu, ponieważ
obydwa wypowiedzenia odnoszą się do tego
samego schematu mentalnego na poziomie
idealizacji komunikacyjnej, a więc będą
obrazowane w sposób zbliżony.
?Przyszedł do pracy, bo jest chory
?Nie dostał dyplomu, ponieważ ukończył wyższe
studia
chociaż konwencjonalnie poprawne, stwarzają pewne
trudności interpretacyjne, ponieważ naruszają ogólnie
przyjęte schematy komunikacyjne:
Jeśli ktoś jest chory, to (zazwyczaj) nie chodzi do pracy
Jeśli ktoś kończy studia wyższe, to (zazwyczaj) dostaje
dyplom
Należy od razu zaznaczyć, że schematy komunikacyjne
nie mają motywacji logicznej i wynikają z nabytych
przez praktykę komunikacyjną trwałych skojarzeń.
Kiedyś zauważyłem, że wypowiedzenie:
Wypił trzy piwa
Poprawna analiza przekazów językowych bez
uwzględnienia roli schematów komunikacyjnych
nie jest możliwa, co zmusza nas do włączenia
tych schematów do systemu językowego
Tekst nadal przez niektórych badaczy jest
traktowany jako autonomiczny obiekt znaczący
Obiekt jest znaczący dlatego, że jesteśmy w stanie
go zinterpretować, czyli uruchomić pewien
mechanizm jego analizy, umożliwiający jego
zrozumienie
Podstawowe procesy rozumienia zachodzą nie w
tekście, lecz w dyskursie, rozumianym jako
zorganizowany obszar mentalny, który powstaje
w wyniku interpretacji i rozumienia tekstu
Czy pani ma mamusię?
Tak, mam
A czy pani pamięta, co mamusia pani wczoraj
powiedziała?
Tak, pamiętam
A czy pamięta pani jak dokładnie to mamusia
powiedziała?
Nie, nie pamiętam
No, właśnie to, czego pani nie pamięta, było tekstem, a
to, co pani pamięta, jest dyskursem
Sam fakt, że mnóstwo tekstów może reprezentować ten
sam dyskurs, a po zrozumieniu tekstu w większości
przypadków przestaje on istnieć w naszej
świadomości jako zużyty surowiec, prowadzi do
wniosku, że samo formalne badanie tekstu nie
odpowie na zasadnicze pytania dotyczące procesu
komunikacji
Badacz języka naturalnego znajduje się w sytuacji
podwójnej, jako użytkownik i jako analityk.
My idziemy jeszcze dalej i rozróżniamy refleksję
komunikacyjną (uświadomienie przez
użytkownika całego procesu komunikacji) oraz
refleksję postkomunikacyjną (analiza
utrwalonego materialnie tekstu, jako obiektu
autonomicznego)
Metodologia, która bada proces komunikacji
naturalnej dąży do odpowiedzi na pytanie, w jaki
sposób i dlaczego nadawca konstruuje wypowiedź
i w jaki sposób i dlaczego odbiorca ją rozumie.
Sam fakt zrozumienia komunikatu, czyli
uzyskania niesprzecznej i zamkniętej
konfiguracji sensu, stanowi osiągnięcie celu
badawczego.
Metodologia oparta o refleksję postkomunikacyjną
zaczyna się po fakcie zrozumienia tekstu, dąży do
opisu dystrybucji komponentów w tekście i reguł
ich łączenia w zależności od wybranej
stratyfikacji opisu (opis fonetyczny, fleksyjny,
syntaktyczny).
Dla komunikatywisty tekst jest materialnym
śladem aktu komunikacyjnego, który należałoby
odtworzyć do tyłu, ponieważ sam proces
rozumienia każdego tekstu otwiera dość szeroką
bazę interpretacyjną
Najważniejszą zasadą, która w ogóle umożliwia
refleksję komunikacyjną, jest założenie, że każdy
użytkownik języka w określonym czasie posiada
zbliżoną do innych interlokutorów kompetencję
komunikacyjną.
Badacz znający dany język jest w stanie
uświadomić sobie wszystkie obszary sensu, które
wykorzystuje w procesie interpretacji
DWA RÓŻNE KIERUNKI BADAWCZE
REFLEKSJA KOMUNIKACYJNA
REFLEKSJA
POSTKOMUNIKACYJNA
najmniejsza jednostka rozpoznawania
(ruchome komponenty tekstu: termy,
operatory)
fonemy
IDEACJA
najmniejsza niezależna jednostka
rozumienia (układ predykatowoargumentowy)
leksemy, frazemy itd.
najmniejsza zależna jednostka
rozumienia ((komponenty elaboracji i
kontaminacji, operatory, aktualizatory
morfemy, syntagmy, łączniki itd.
INTERAKCJA
podstawowy układ interakcyjny
(operator interakcji [układ
predykatowo-argumentowy])
operatory interakcyjne
ORGANIZACJA DYSKURSU I TEKSTU
parafrazy, wyznaczniki stylu
operatory stylu i modele
parafrazowania
Najmniejszą jednostką rozpoznawania nie jest
dźwięk lecz ruchome komponenty tekstu (termy,
operatory).
Sam tzw. system fonologiczny jest metateorią,
która jest mocno osadzona w myśleniu
alfabetycznym i nie ma żadnego potwierdzenia w
procesie normalnej komunikacji
Najmniejszą niezależną jednostką rozumienia na poziomie
ideacyjnym w GK jest nie słowo, lecz układ predykatowoargumentowy, który w tekście reprezentuje czasownik,
otwierający miejsca argumentów dla rzeczowników.
Dla nas wyznacznikiem znaczenia jest wartość
komunikacyjna, która wskazuje na obszar szerszego
schematu, w którym dane słowo występuje tylko jako
komponent
SADZIĆ [KTOŚ, ZIEMNIAKI]
KUPOWAĆ [KTOŚ, ZIEMNIAKI]
KWITNĄĆ [ZIEMNIAKI]
GOTOWAĆ[KTOŚ, ZIEMNAIKI]
JEŚĆ [KTOŚ, ZIEMNIAKI] itd.
Najważniejszym argumentem uznania układu predykatowoargumentowego za najmniejszą jednostkę rozumienia jest
to, że stanowi on językowy odpowiednik sytuacji
wyobrażeniowej, w której argumenty reprezentują
składniki tej sytuacji, a predykat – relacje między nimi.
ISTNIEJE [x], gdzie na miejscu [x] może pojawić się każdy
rzeczownik
Czy są ziemniaki?
Niezależne (proste) najmniejsze jednostki
rozumienia mogą ulegać elaboracji, aktualizacji
oraz kontaminacji z innymi układami
predykatowo-argumentowymi. Powstaje przy tym
złożony sens komunikacyjny, w którym sens
jednostki podstawowej może ulegać modyfikacji i
poszerzeniu
W GK asumpcje udało się nam przedstawić jako
zbiór relewantnych reguł heurystycznych, które
w trakcie analizy występują jako zbiór
odpowiednich standardów semantycznych i
scenariuszy, stanowiących komponenty
systemowe poszerzające obszar interpretacji.
Pierwszym poziomem rozumienia tekstu jest
interpretacja standardowa, czyli w tradycji
hermeneutyki pierwotne rozumienie tekstu.
Jest to proces analizy tekstu, który daje
możliwość automatyzacji, ponieważ opiera się o
dostępne dla każdego użytkownika języka
komponenty, na które tekst wskazuje.
Proces interpretacji idzie w kierunku poszerzenia
sensu, działania analitycznego, opartego na
tradycyjnej teorii implikatury.
Mechanizm poszerzenia sensu wykorzystuje
również komponenty naturalnej argumentacji.
Najważniejsze zabiegi interpretacyjne można
sprowadzić do uzyskania ciągów
argumentacyjnych.
Możliwość taką wykorzystaliśmy dla analizy
tekstów publicystycznych, wprowadzając pojęcie
argumentacji aksjologicznej, w której rolę
reguł heurystycznych pełnią uogólnione sądy
aksjologiczne, tworzące system przekonań
interlokutorów
Uczestnicy dyskursu aksjologicznego, w
odróżnieniu od dyskursu czysto ideacyjnego,
odwołują się do różnych systemów wartości, co w
znacznej mierze wpływa na ostateczne
rozumienie tekstu.
Proces interpretacji – rozszerzenia obszaru
dyskursu – może trwać dalej z wykorzystaniem
informacji niesystemowych, dostępnych tylko
uczestnikom komunikacji. Ten etap nazywamy
poziomem interpretacji partykularnej.
Przewidujemy następny krok interpretacji z
wykorzystaniem indywidualnych doświadczeń
interlokutorów – interpretację indywidualną.
Mechanizmy tej interpretacji są
nieprzewidywalne i dlatego nie mogą być
przedmiotem badań czysto lingwistycznych,
przechodząc do dziedziny psycholingwistyki.
Podstawowym celem GK jest opis struktury i
działania kompetencji komunikacyjnej, a w
przyszłości, na bazie tego opisu, stworzenie bazy
lingwistycznej do modelowania komunikacyjnego
zachowania ludzi. Umożliwi ona w przyszłości
stworzenie programów automatycznej analizy
tekstów, lepszych programów kompilacyjnych i
tłumaczeniowych.